सपदार्थान्वयः -

चित्=यथा कश्चिन्मर्त्यः सुखार्थं क्रियासिद्धानि द्रव्याणि रक्षित्वाऽऽनन्दयते, तथैव योऽयं यज्ञः समित् सम्यगिध्यतेऽनयाऽनेन वा सा समिदग्निप्रदीपकं काष्ठादिकं वसन्त ऋतुर्वा असि=भवति । [त्वा]=तं सूर्यः सुवत्यैश्वर्यहेतुर्भवति सोऽयं सूर्यलोकः कस्याः कस्यै सर्वस्यै अभिशस्त्यै अभिमुख्यायै स्तुतये पुरस्तात् पूर्वस्मादिति पुरस्तात् पातु=पति रक्षति ।

यौ सवितुः सूर्यलोकस्य बाहू बलवीर्याऽख्यौ स्थः=स्तः, यो याभ्यां नित्यं विस्तीर्यते, [त्वा]=तम् ऊर्णम्रदसम् ऊर्णानि सुखाऽच्छादनानि म्रदयति येन तं यज्ञं स्वासस्थम्=यज्ञं शोभने आसे=उपवेशने तिष्ठतीति तं वसवः अग्न्यादयोऽष्टौ रुद्राः प्राणाऽपान व्यानोदानसमाननागकूर्म- कृकलदेवदत्तधनञ्जयाऽऽख्या दश प्राणा एकादशो जीवश्चेत्येकादश रुद्रा आदित्याः द्वादश मासाः सदन्तु=अवस्थापयन्ति प्रापयन्ति।

[त्वा]=तं यज्ञमहमपि सुखाय देवेभ्यो दिव्यगुणेभ्यः आस्तृणामि समन्तात् सामग्र्याऽऽच्छादयामि ॥२। ५॥

पदार्थः -

(समित्) सम्यगिध्यतेऽनयाऽनेन वा सा समिदग्निप्रदीपकं काष्ठादिकं वसंतऋतुर्वा (असि) भवति । अत्र व्यत्ययः (सूर्यः) सुवत्यैश्वर्यहेतुर्भवति सोऽयं सूर्य्यलोकः (त्वा) तम् (पुरस्तात्) पूर्वस्मादिति पुरस्तात् (पातु) रक्षति । अत्र लडर्थे लोट् (कस्याः) कस्यै सर्वस्यै । अत्र 'चतुर्थ्यर्थे बहुलं छन्दसि' ॥ अ० २ । ३ । ६२ ॥ इति चतुर्थ्यर्थे षष्ठी (चित्) चिदित्युपमार्थे ॥ निरु० १ । ४ ॥ (अभिशस्त्यै) आभिमुख्यायै स्तुतये । शंसु स्तुतादित्यस्य क्तिन् प्रत्ययान्तः प्रयोग: (सवितुः) सूर्य्यलोकस्य (बाहू) बलवीर्याख्यौ (स्थः) स्तः। अत्र व्यत्ययः (ऊर्णम्रदसम्) ऊर्णानि=सुखाच्छादनानि म्रदयति येन तं यज्ञम् (त्वा) तम् (स्तृणामि) सामग्र्याऽऽच्छादयामि (स्वासस्थम्) शोभने आसे=उपवेशने तिष्ठतीति तम् (देवेभ्यः) दिव्यगुणेभ्यः (आ) समन्तात् क्रियायोगे (त्वा) तम् (वसवः) अग्न्यादयोऽष्टौ (रुद्राः) प्रणापानव्यानोदानसमान—नागकूर्मकृकलदेवदत्तधनंजयाख्या दश प्राणा एकादशो जीवश्चेत्येकादश रुद्राः (आदित्याः) द्वादश मासाः । कतमे वसव इति ? अग्निश्च पृथिवी च वायुश्चांतरिक्षं चादित्यश्च द्यौश्च चन्द्रमाश्च नक्षत्राणि चैते वसव एतेषु हीदं सर्वं वसु हितमेते हीदं सर्वं वासयन्ते तद्यदिदं सर्वं वासयन्ते तस्माद्वसव इति ॥ कतमे रुद्रा इति ? दशेमे पुरुषे प्राणा आत्मैकादशस्ते यदास्मान्मर्त्यांच्छरीरादुत्क्रामन्त्यथ रोदयन्ति । तद्यद्रोदयन्ति तस्माद्रुद्रा इति । कतम आदित्या इति? द्वादश मासाः संवत्सरस्यैत आदित्या एतेहीदं सर्वमाददाना यन्ति तद्यदिदं सर्वमाददाना यन्ति तस्मादादित्या इति ॥ श० १४ । ६।९ । ४-६॥ (सदन्तु) अवस्थापयन्ति । षद्लृ इत्यस्य स्थाने वा इच्छन्दसि सर्वे विधयो भवन्तीति' सीदादेशाभावो लडर्थे लोट् च ॥ अयं मंत्रः श० १ । ४।१।७-१२ ब्याख्यातः ॥५॥ ।

भावार्थः -

[स्वासस्थं=यज्ञं वसवो रुद्रा आदित्याः सदन्तु]

अत्रोपमालङ्कारः॥ ईश्वरः सर्वेभ्यः इदमुपदिशति मनुष्यैर्वसुरुद्रादित्याख्येभ्यो यद्यदुपकर्तुं शक्यं तत्तत्सर्वस्याभिरक्षणाय नित्यमनुष्ठेयम्।

[योऽयं यज्ञः समिदसि=भवति तं सूर्यः पातु=पाति]

योऽग्नौ द्रव्याणां प्रक्षेपः क्रियते स सूर्यं वायुं वा प्राप्नोति, तावेव तत्पृथग्भूतं द्रव्यं रक्षित्वा पुनः पृथिवीं प्रति विमुञ्चतः।

[त्वा=तं यज्ञमहमपि देवेभ्य आस्तृणामि]

 येन पृथिव्यां दिव्या ओषध्यादयः पदार्था जायन्ते, येन च प्राणिनां नित्यं सुखं भवति, तस्मादेतत्स- दैवानुष्ठेयमिति ॥ २ । ५ ॥

विशेषः -

परमेष्ठी प्रजापतिः । यज्ञ:=स्पष्टम् ॥ निचृद्ब्राह्मी । बृहतीः। मध्यमः ॥