सपदार्थान्वयः -

मया द्यौः प्रकाशस्वरूपः, पिता=ईश्वरः सर्वपालक (ईश्वरः) उपहूतः कृतोपह्वानो मां सुखभोक्तारम् उप+ह्वयताम्=स्वीकरोतु।

एवं मया द्यौः प्रकाशमयः पिता=पालनहेतुः सूर्यलोक उपहूतः=स्पर्द्धितः सन् कृतोपह्वानो मां सुखभोक्तारं विद्यायै [उपह्वयताम्]=उपह्वयति।

योऽग्निः जाठरस्थः स्वाहा=सुहुतं भुक्तमन्नं (सुहुतं) सुखकार्याहेश्वर आग्नीध्रात् अन्नाशयात् पचति, यो देवस्य हर्षकारस्य सवितुः सर्वस्य जगतः प्रसवितुरीश्वरस्य प्रसवे उत्पन्नेऽस्मिन् जगति वर्तमानोऽस्ति, तं अहं [त्वा]=भोगं तं भक्ष्यं [त्वा]=भोगं तं भक्ष्यं पदार्थम् अश्विनोः प्राणाऽपानयोः बाहुभ्याम् आक- र्षणधारणाभ्यां पूष्णः पुष्टिहेतोः समानस्य वायोः हस्ताभ्यां शोधनसर्वाङ्गप्रापणाभ्यां प्रति+गृह्णामि नित्यं स्वीकरोमि।

गृहीत्वा च प्रदीप्तस्याऽग्नेः भौतिकस्य, पाचकस्य मध्ये पाचयित्वा [त्वा] तं (त्वा तं वा) आस्येन मुखेन प्राश्नामि प्रकर्षेण भुञ्जे ॥ २ । ११ ॥

पदार्थः -

(उपहूतः) कृतोपह्वानः (द्यौः) प्रकाशरूपः (पिता) सर्वपालक ईश्वरः (उप) क्रियार्थे (माम्) सुखभोक्तारम् (द्यौः) प्रकाशमयः (पिता) पालनहेतुः सूर्यलोकः (ह्वयताम्) ह्वयति । अत्र व्यत्ययेन लडर्थे लोट् (अग्निः) जाठरस्थः (अग्निध्रात्) अन्नाशयात् । साधुस्वमस्य पूर्ववज्ज्ञेयम् (स्वाहा) सुहुतं सुखकार्याहेश्वरः (देवस्य) हर्षकरस्य (त्वा) त्वां तं वा (सवितुः) सर्वस्य जगतः प्रसवितुरीश्वरस्य (प्रसवे) उत्पन्नेऽस्मिन् जगति (अश्विनोः) प्राणापानयोः (बाहुभ्याम्) आकर्षण-धारणाभ्याम् (पूष्णः) पुष्टिहेतोः समानस्य वायोः (हस्ताभ्याम्) शोधनसर्वाङ्ग-प्रापणाभ्याम् (प्रतिगृह्णामि) नित्यं स्वीकरोमि (अग्नेः) भौतिकस्य पाचकस्य (त्वा) तं भक्ष्यं पदार्थम् (आस्येन) मुखेन । ओष्ठात्प्रभृति प्राक्काकलकादात्यम्॥ अ० १ । १ ॥९ ॥ इति महाभाष्ये । अस्यन्ति=प्रक्षिपन्ति उदरेऽन्नादिकं येन तदास्यं मुखम् (प्र) गुणैर्यत्प्रकृष्टं तदर्थे । क्रियायोगे । प्रपरेत्येतस्य प्रातिलोम्यं प्राह ॥ निरु० १ ॥ ३ ॥ (अश्नामि) भुंजे ॥ अयं मंत्रः श० १ । ८ । १। ४१ व्याख्यातः ॥११॥

भावार्थः -

[मया द्यौः पिता=ईश्वर उपहूतो मां मुपह्वयतां=स्वीकरोतु...विद्यार्य [उपह्वयताम्]=उपह्वयति]

अत्र श्लेषालङ्कारः॥ मनुष्यैरात्मशुद्ध्यर्थमनन्तविद्याप्रकाशकस्य परमेश्वरस्याह्वानं नित्यं कार्यम् । तथा च--विद्या सिद्धये--

[अग्निः स्वाहा=सुहुतं भुक्तमन्नमाग्नीध्रात् पचति]

चक्षुषा संशोध्य, जाठराग्निं प्रदीप्य संस्कृतं मितमन्नं नित्यं भोक्तव्यम् ।

[देवस्य सवितुः प्रसवे--अहं [त्वा] भोग--हस्ताभ्यां प्रतिगृह्णामि]

ईश्वरेण जगत्युत्पादितैः पदार्थैर्यः सर्वो भोगः सिध्यति, स च विद्याधर्मयुक्तेन व्यवहारेण भोक्तव्यो भोजयितव्यश्च।

[ मन्त्रसंगतिमाह--]

ये पूर्वमन्त्रेण पृथिव्यां विद्यया प्राप्तव्या मान्यकारिण: पदार्था उक्तास्तेषां भोगो धर्मेण युक्त्या च सर्वैः कार्य इत्यनेन प्रतिपादितः ॥ २। ११ ॥

भावार्थ पदार्थः -

द्यौः=अनन्त विद्याप्रकाशक ईश्वरः । अग्निः=जाठराग्निः । ।

विशेषः -

परमेष्ठी प्रजापतिः । द्यावापृथिवी=प्रकाशस्वरूप ईश्वरः, पृथिवी च ॥ मध्यमः ॥