शब्दार्थ -
शब्दार्थ - (यां मत्रात श्‍लेषालंकार असल्यामुळे तीन अर्थ आहेत. पहिला अर्थ - मी यज्ञकर्म करणारा याज्ञिक (भूताय) प्राण्यांच्या सुखाकरिता तसेच (आरातये ) दारिद्य्र आदी दो^ शांच्या नाशाकरिता (अदित्या) वेदवाणीद्वारे तसेच विज्ञानाच्या शोध आणि आविष्काराकरिता (उपस्थे) गुणांची अग्नीमधे (सादयामि) स्थापना करतो. (त्वा) त्या यज्ञाचा मी कधीही (न) त्याग करीत नाही. हे विद्वज्जनहो, तुम्हांसाठी हेच योग्य आहे की (पृथिव्यां) या विस्तृत भूमीमधे (दुर्य्याः) स्वतःची घरें (दृंहतां) बोधा आणि अधिक संख्येत वाढवा (पृथिव्या।) (नाभौ) पृथिवीवर स्थापित ती घरें (स्वः) जल आदी सुख-सुविधा देणार्‍या सर्व पदार्थांची परिपूर्ण आहेत, असे (अभिविख्येयम्) मी पाहावे (उर्वन्तरिक्षं) पृथ्वीवरील घरांच्या भोवती व आत पुष्कळ अवकाश म्हणजे मोकळी जागा आहे, निवास करण्यास सुखकारक आहेत अशा घरांचे निर्माण करून मी त्या घरांना (अन्वेमि) प्राप्त होत आहे. त्यात राहत आहे, असे व्हावे. हे (अग्ने) जगदीश्‍वरा, (हव्याम्) देण्यास-घेण्यास योग्य अशा आमच्या उपभोग्य पदार्थांचे (रक्ष) तू सदैव रक्षण कर. हा पहिला अर्थ झाला. आतां दुसरा पक्ष असा-हे (अग्ने) परमेश्‍वरा, (भूताय) जगांतील जीवांच्या सुखाकरिता व (अरातये) दारिद्य्राच्या नाशा करिता आणि दान-आदी धर्मांच्या वृद्धीकरिता (पृथिव्याः) पृथ्वीच्या (नाभौ) मधे, पृथ्वीवर तुझ्या शक्ती आणि उपासनेद्वारे (स्वः) सुख स्वरूप तुझे (अभिविख्येषम्) विशेषत्वेन व वर्णन स्तुती करतो. तुझ्या कृपेने माझ्या घरातील वस्तू आणि त्या घरात राहणारे मनुष्यादी प्राणी (दृंहन्तां) वृद्धीस प्राप्त होवोत. (पृथिव्याम्) विस्तृत भूतलावर (उरू) पुष्कळशी (अंतरिक्ष) निवासासाठी योग्य अशी जागा राहावी, यासाठी (अदित्य उपस्ये) सर्वव्यापक असा जो तू, त्याच्या जवळ मी (अन्वेमि) येत आहे. मी केव्हांही (त्वा) तुझा त्याग (न) करणार नाहीं. जगदीश्‍वरा, आपण माझ्या (हव्यं) उत्तम पदार्थाचे सदा-सर्वदा (रक्ष) रक्षण करा. हा दुसरा पक्ष झाला. आतां तिसर्‍या पक्षाविषयी सांगत आहोत. -----शिल्पविद्येचा ज्ञाता मी यज्ञाद्वारे (भूताय) जगातील प्रण्यांच्या सुखाकरिता व (अरातये) दारिद्य्रादी दोशांच्या ^विनाशासाठी आणि आनंदाने दान देणाच्या इच्छेसाठी (पृथिव्या नाभौ) पृथिवीवर शिल्पविद्येची सिद्धी करणारा जो (अग्ने) अग्नी आहे, त्यास होम-हवन करण्यासाठी व शिल्पविद्येच्या पूर्ततेसाठी (सादयामि) स्थापित करतो, कारण या अग्नीमुळेच शिल्पविद्येची पूर्तता होते. (आदित्याः) हा अग्नी होमाद्वारे अंतरिक्षामधे स्थित मेघमंडलापर्यंत गेलेल्या उत्तमोत्तम पदार्थांचे रक्षण करणारा आहे. करिता या अग्नीची (पृथिव्यां) पृथिवीत स्थापना करून (उर्वन्तरिक्षं) विशाल अवकाशयुक्त अशा स्थानास/घरास आणि सर्व प्रकारच्या सुखाय मी प्राप्त व्हावे अथवा या प्रयोजनासाठी मी पृथिवीमधे अग्नीची स्थापना करतो. या प्रकारे मी श्रेष्ठ कर्में करीत (स्वः) अनेक सुखांचा अनुभव घेत राहावे. (दुर्य्यः) माझे घर आणि घरात राहरणारी माणसें (दृ ँ्हन्ताम्) शुभ गुणांनी व सर्व सुखांनी समृद्ध व्हावीत. यासाठी मी या भौतिक अग्नीचा त्याग कदापी (न) करणार नाही. हा तिसरा अर्थ झाला. ॥11॥

भावार्थ - भावार्थ - या मंत्रात श्‍लेषालंकार आहे. ईश्‍वराने आदेश दिला आहे की, हे माणसांनो, मी तुमचे रक्षण करतो, यांसाठी की तुम्ही भूतलावरील सर्व प्राण्यांना सुखी करावे. तुम्हाला योग्य आहे की तुम्ही वेदविद्या प्रतिपादित धर्माचे अनुष्ठान करावे आणि स्वतः पुरुषार्थाने सदैव विविध सुखांची वृद्धी करावी. सर्व ऋतूंमधे सुखकारी, अत्यंत अवकाश यूक्त अशा सुंदर घरांची तुम्ही सर्वदा निर्मिती करावी व सुखी असावे. मी निर्माण केलेल्या सृष्टीमधे जे पदार्थ आहेत, त्यांतील चांगल्या गुणांना तुम्ही शोधून काढावे व जगामधे त्या सद्गुणांचा प्रचार-प्रसार करीत राहावे. असे करण्यानेच सर्व प्राण्यांना श्रेष्ठ सुखाची प्राप्ती होर्सल. तुम्हांसाठी हेही उचित आहे की मला सर्वत्र व्याप्त जाणावे. मी सर्वसाक्षी आहे, सर्वांचा मित्र आहे, सर्व सुखांचा दाता आहे. सर्वांचा उपासनीय आहे आणि सर्व शक्तिमान आहे, असे जाणून सर्वांवर उपकार करावा, तुम्ही सर्वजण विविध विद्यांची वृद्धी करीत जा. धर्माविषयी प्रवृत्ती आणि अधर्माविषयी निवृत्ती भाव ठेवा. क्रिया-कुशल व्हा आणि यज्ञकर्माच्या अनुष्ठानादी विषयी सदैव प्रवृत्त राहा. या मंत्राचा महीधर ने जो अर्थ केला आहे तो भ्रांतीपूर्ण आहे. (अभिविख्येयं) त्याने या शब्दाचा अर्थ करतांना (ख्या प्रकथने) या धातूचा अर्थ (दर्शन) असा मानला आहे. या धातूचा हा अर्थ विरोधी असल्याकारणे अशुद्ध आहे.॥11॥