यजुर्वेद - अध्याय 14/ मन्त्र 18
ऋषिः - विश्वदेव ऋषिः
देवता - छन्दांसि देवताः
छन्दः - भुरिगतिजगती
स्वरः - निषादः
2
मा छन्दः॑ प्र॒मा छन्दः॑ प्रति॒मा छन्दो॑ऽ अस्री॒वय॒श्छन्दः॑ प॒ङ्क्तिश्छन्द॑ऽ उ॒ष्णिक् छन्दो॑ बृह॒ती छन्दो॑ऽनु॒ष्टुप् छन्दो॑ वि॒राट् छन्दो॑ गाय॒त्री छन्द॑स्त्रि॒ष्टुप् छन्दो॒ जग॑ती॒ छन्दः॑॥१८॥
स्वर सहित पद पाठमा। छन्दः॑। प्र॒मेति॑ प्र॒ऽमा। छन्दः॑। प्र॒ति॒मेति॑ प्रति॒ऽमा। छन्दः॑। अ॒स्री॒वयः॑। छन्दः॑। प॒ङ्क्तिः। छन्दः॑। उ॒ष्णिक्। छन्दः॑। बृ॒ह॒ती। छन्दः॑। अ॒नु॒ष्टुप्। अ॒नु॒स्तुबित्य॑नु॒ऽस्तुप्। छन्दः॑। वि॒राडिति॑ वि॒ऽराट्। छन्दः॑। गा॒य॒त्री। छन्दः॑। त्रि॒ष्टुप्। त्रि॒स्तुबिति॑ त्रि॒ऽस्तुप्। छन्दः॑। जग॑ती। छन्दः॑ ॥१८ ॥
स्वर रहित मन्त्र
मा च्छन्दः प्रमा च्छन्दः प्रतिमा च्छन्दोऽअम्रीवयश्छन्दः पङ्क्तिश्छन्दऽउष्णिक्छन्दो बृहती छन्दोनुष्टुप्छन्दो विराट्छन्दो गायत्री छन्दस्त्रिष्टुप्छन्दो जगती च्छन्दः ॥
स्वर रहित पद पाठ
मा। छन्दः। प्रमेति प्रऽमा। छन्दः। प्रतिमेति प्रतिऽमा। छन्दः। अस्रीवयः। छन्दः। पङ्क्तिः। छन्दः। उष्णिक्। छन्दः। बृहती। छन्दः। अनुष्टुप्। अनुस्तुबित्यनुऽस्तुप्। छन्दः। विराडिति विऽराट्। छन्दः। गायत्री। छन्दः। त्रिष्टुप्। त्रिस्तुबिति त्रिऽस्तुप्। छन्दः। जगती। छन्दः॥१८॥
विषय - स्त्री-पुरुषांनी विज्ञानात प्रगती कशी करावी, पुढील मंत्रात हा विषय प्रतिपादित आहे -
शब्दार्थ -
शब्दार्थ - हे मनुष्यांनो, (तुम्ही हे सर्व जाणून घ्या की) (मा) परिमाण वा मापाचे कारण वा उद्देश (छन्द:) आनंदकारक आहे. (माप, नियम, व्रत, बंधन यांमधे बांधून घेणे आनंददायक असते) (प्रमा) प्रमाण अथवा निश्चयाचे साधन आहे बुद्धी. बुद्धी हीच (छन्द:) शक्ती आहे. (प्रतिमा) ज्याद्वारे कार्य, क्रियाविषयी निश्चय केला जातो, त्याचे कारण आहे (छन्द:) स्वांतत्र्य (स्वतंत्र व्यक्तीच निर्णय वा निश्चय करू शकतो) (अस्रीवय:) शरीराला शक्ती आणि कांती देणारे जे अन्न आदी पदार्थ आहेत, तेच (छन्द:) बळाचे विज्ञान वा साधने आहेत. (पड्क्ति:) पाच अवयवांनीयुक्त योगे (पाच व यम वा पाच नियम) (छन्द:) हात (मन-बुद्धीत) प्रकाश देण्याचे कारण आहे (बृहती) विशाल प्रकृती, हाच (छन्द:) सर्वांचा आश्रम आहे. (अनुष्टुप्) सुखाचे , (सुख अनुभव करण्याचे साधन) (छन्द:) त्याचा भोग वा आद्वाद आहे (विराट्) विविध विद्यांच्या प्रकाश करणारे आहे (छन्द:) ज्ञान व विज्ञान. (गायत्री) गान करणार्याचे रक्षक करणारा परमेश्वर (त्याला प्राप्त करण्याचे साधन आहे त्याचा (छन्द:) बोध वा ज्ञान. (त्रिष्टुप्) तीन सुखांचा आश्रम आहे (छन्द:) आनंद आणि (जगती) ज्यामुळे वा ज्यामध्ये सर्व जग गतीशील आहे, त्या (छन्द:) पराक्रम वा उद्योगाचे (तुम्ही सर्व लोक) ग्रहण करा. (जगामधे आळस नका करू, उद्योग करा). वरील सर्व गोष्टी जाणून घेऊन आपले जीवन सुखी करून घ्या. ॥18॥
भावार्थ - भावार्थ - निश्चय, निर्णयाचे कारण आहे आनंद (दुखी, संशयी मनुष्य निश्चय वा निर्णय करू शकत नाही) जी माणसे या आनंदाद्वारे धर्मयुक्त कार्य पूर्ण करतात, ते सर्व सुखांचे स्वामी होतात. ॥18॥
इस भाष्य को एडिट करेंAcknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal