अथर्ववेद - काण्ड 11/ सूक्त 8/ मन्त्र 13
सूक्त - कौरुपथिः
देवता - अध्यात्मम्, मन्युः
छन्दः - अनुष्टुप्
सूक्तम् - अध्यात्म सूक्त
सं॒सिचो॒ नाम॒ ते दे॒वा ये सं॑भा॒रान्त्स॒मभ॑रन्। सर्वं॑ सं॒सिच्य॒ मर्त्यं॑ दे॒वाः पुरु॑ष॒मावि॑शन् ॥
स्वर सहित पद पाठस॒म्ऽसिच॑: । नाम॑ । ते । दे॒वा: । ये । स॒म्ऽभा॒रान् । स॒म्ऽअभ॑रन् । सर्व॑म् । स॒म्ऽसिच्य॑ । मर्त्य॑म् । दे॒वा: । पुरु॑षम् । आ । अ॒वि॒श॒न् ॥१०.१३॥
स्वर रहित मन्त्र
संसिचो नाम ते देवा ये संभारान्त्समभरन्। सर्वं संसिच्य मर्त्यं देवाः पुरुषमाविशन् ॥
स्वर रहित पद पाठसम्ऽसिच: । नाम । ते । देवा: । ये । सम्ऽभारान् । सम्ऽअभरन् । सर्वम् । सम्ऽसिच्य । मर्त्यम् । देवा: । पुरुषम् । आ । अविशन् ॥१०.१३॥
अथर्ववेद - काण्ड » 11; सूक्त » 8; मन्त्र » 13
भाषार्थ -
(ते देवाः) वे देव (संसिचः नाम) संसिच् नाम वाले हैं, (ये) जिन्होंने (सम्भारान्) केश आदि सामग्री को (समभरन्) शरीर में भरा था। (सर्वम् मर्त्यम्) मरणधर्मा प्राणी को सम्पूर्णतया (संसिच्य) सींच कर (देवाः) देव (पुरुषम्) पुरुष में (आ विशन्) आ प्रविष्ट हुए।
टिप्पणी -
[संसिचः = सींचने वाले देव "आपः" प्रतीत होते हैं। रस-रक्तरूपी द्रवों को "आपः" ने ही सींचा है। वेद ने रस-रक्त को आपः कहा है। यथा "को अस्मिन्नापो व्यदधात्विषूवृतः पुरूवृतः सिन्धुसृत्याय जाताः। तीव्रा अरुणा लोहिनीस्ताम्रधूम्रा ऊर्ध्वा अवाचीः पुरुषे तिरश्चीः ॥ (अथर्व० १०।२।११)। इस मन्त्र में आपः = रसरक्त। सिन्धु = हृदय। लोहिनीः = लाल तथा लोहे वाला लाल रक्त। ताम्रधुम्राः = काला खून। ऊर्ध्वाः आदि = शरीर में सब ओर गति करने वाले आपः। शरीर की समग्र रचना पिता के वीर्यद्रव तथा माता के रजोद्रव से होती है। ये दोनों द्रव हैं, आपः हैं, इन्हीं से केशः आदि का निर्माण हुआ है। अतः ये संसिच् देव हैं, इन्हीं से समग्र शरीर सींचा गया है, ये ही शरीर में प्रविष्ट संसि देव हैं। मन्त्राभिप्रेत "आपः" की दृष्टि से "देवाः" पद बहुवचनान्त है]।