यजुर्वेद - अध्याय 21/ मन्त्र 47
ऋषिः - स्वस्त्यात्रेय ऋषिः
देवता - अश्व्यादयो देवताः
छन्दः - भुरिगाकृतिः
स्वरः - पञ्चमः
1
होता॑ यक्षद॒ग्निꣳ स्वि॑ष्ट॒कृत॒मया॑ड॒ग्नि॒र॒श्विनो॒श्छाग॑स्य ह॒विषः॑ प्रि॒या धामा॒न्यया॒ट् सर॑स्वत्या मे॒षस्य॑ ह॒विषः॑ प्रि॒या धामा॒न्यया॒डिन्द्र॑स्यऽऋष॒भस्य॑ ह॒विषः॑ प्रि॒या धामा॒न्यया॑ड॒ग्नेः प्रि॒या धामा॒न्यया॒ट् सोम॑स्य प्रि॒या धामा॒न्यया॒डिन्द्र॑स्य सु॒त्राम्णः॑ प्रि॒या धामा॒न्यया॑ट् सवि॒तुः प्रि॒या धामा॒न्यया॒ड् वरु॑णस्य प्रि॒या धामा॒न्यया॒ड् वन॒स्पतेः॑ प्रि॒या पाथा॒स्यया॑ड् दे॒वाना॑माज्य॒पानां॑ प्रि॒या धामा॑नि॒ यक्ष॑द॒ग्नेर्होतुः॑ प्रि॒या धामा॑नि॒ यक्ष॒त् स्वं म॑हि॒मान॒माय॑जता॒मेज्या॒ऽइषः॑ कृ॒णोतु॒ सोऽअ॑ध्व॒रा जा॒तवे॑दा जु॒षता॑ ह॒विर्होत॒र्यज॑॥४७॥
स्वर सहित पद पाठहोता॑। य॒क्ष॒त्। अ॒ग्निम्। स्वि॒ष्ट॒कृत॒मिति॑ स्विष्ट॒ऽकृत॑म्। अया॑ट्। अ॒ग्निः। अ॒श्विनोः॑। छाग॑स्य। ह॒विषः॑। प्रि॒या। धामा॑नि। अया॑ट्। सर॑स्वत्याः। मे॒षस्य॑। ह॒विषः॑। प्रि॒या। धामा॑नि। अया॑ट्। इन्द्र॑स्य। ऋ॒ष॒भस्य॑। ह॒विषः॑। प्रि॒या। धामा॑नि। अया॑ट्। अ॒ग्नेः। प्रि॒या। धामा॑नि। अया॑ट्। सोम॑स्य। प्रि॒या। धामा॑नि। अया॑ट्। इन्द्र॑स्य। सु॒त्राम्ण॒ इति॑ सु॒ऽत्राम्णः॑। प्रि॒या। धामा॑नि। अया॑ट्। स॒वि॒तुः प्रि॒या। धामा॑नि। अया॑ट्। वरु॑णस्य। प्रि॒या। धामा॑नि। अया॑ट्। वन॒स्पतेः॑। प्रि॒या। पाथा॑सि। अया॑ट्। दे॒वाना॑म्। आ॒ज्य॒पाना॒मित्या॑ज्य॒ऽपाना॑म्। प्रि॒या। धामा॑नि। यक्ष॑त्। अ॒ग्नेः। होतुः॑। प्रि॒या। धामा॑नि। य॒क्ष॒त्। स्वम्। म॒हि॒मान॑म्। आ। य॒ज॒ता॒म्। एज्या॒ इत्या॒ऽइज्याः॑। इषः॑। कृ॒णोतु॑। सः। अ॒ध्व॒रा। जा॒तवे॑दा॒ इति॑ जा॒तऽवे॑दाः। जु॒षता॑म्। ह॒विः। होतः॑। यज॑ ॥४७ ॥
स्वर रहित मन्त्र
होता यक्षदग्निँ स्विष्टकृतमयाडग्निरश्विनोश्छागस्य हविषः प्रिया धामान्ययाट्सरस्वत्या मेषस्य हविषः प्रिया धामान्ययाडिन्द्रस्यऽऋषभस्य हविषः प्रिया धामान्ययाडग्नेः प्रिया धामान्ययाट्सोमस्य प्रिया धामान्ययाडिन्द्रस्य सुत्राम्णः प्रिया धामान्ययाट्सवितुः प्रिया धामान्ययाड्वरुणस्य प्रिया धामान्ययाड्वनस्पतेः प्रिया पाथाँस्ययाड्देवानामाज्यपानाम्प्रिया धामानि यक्षदग्नेर्हातुः प्रिया धामानि यक्षत्स्वम्महिमानमायजतामेज्याऽइषः कृणोतु सोऽअध्वरा जातवेदा जुषताँ हविर्हातर्यज ॥
स्वर रहित पद पाठ
होता। यक्षत्। अग्निम्। स्विष्टकृतमिति स्विष्टऽकृतम्। अयाट्। अग्निः। अश्विनोः। छागस्य। हविषः। प्रिया। धामानि। अयाट्। सरस्वत्याः। मेषस्य। हविषः। प्रिया। धामानि। अयाट्। इन्द्रस्य। ऋषभस्य। हविषः। प्रिया। धामानि। अयाट्। अग्नेः। प्रिया। धामानि। अयाट्। सोमस्य। प्रिया। धामानि। अयाट्। इन्द्रस्य। सुत्राम्ण इति सुऽत्राम्णः। प्रिया। धामानि। अयाट्। सवितुः प्रिया। धामानि। अयाट्। वरुणस्य। प्रिया। धामानि। अयाट्। वनस्पतेः। प्रिया। पाथासि। अयाट्। देवानाम्। आज्यपानामित्याज्यऽपानाम्। प्रिया। धामानि। यक्षत्। अग्नेः। होतुः। प्रिया। धामानि। यक्षत्। स्वम्। महिमानम्। आ। यजताम्। एज्या इत्याऽइज्याः। इषः। कृणोतु। सः। अध्वरा। जातवेदा इति जातऽवेदाः। जुषताम्। हविः। होतः। यज॥४७॥
विषय - स्विष्टकृत् अग्नि का विवरण ।
भावार्थ -
(होता) पूर्वोक्त अधिकार प्रदाता विद्वान् पुरुष ( स्विष्टकृतम् ) स्विष्टकृत्, राज्यरूप सुव्यवस्थित राष्ट्र के सञ्चालन की न्यूनाधिकता को पूर्ण करने वाले, (अग्निम् ) अग्रणी तेजस्वी, विद्वान् पुरुष को ( यक्षत् ) आदर से नियुक्त करे । वह (अग्निः) नेता, पुरुष (अश्विनोः) उक्त अश्विनाम पदाधिकारी जनों के ( छागस्य हविषः) शत्रुनाशक साधन के (प्रिया धामानि) अनुकूल पदों को (अयाट्) सुव्यवस्थित करे । वह (सरस्वत्याः मेषस्य हविषः) सरस्वती नाम विद्वत्सभा के ज्ञानप्रतिस्पर्धी नायक के (प्रिया धामानि ) प्रिय पदों को सुसंगत करे । वह (इन्द्रस्य ऋषभस्य हविषः) इन्द्र पद पर बैठे सर्वश्रेष्ठ पुरुष के प्रिय पद को ( अयाट्) सुसंगत करे । इसी प्रकार (अग्नेः, सोमस्य, सुत्राणः इन्द्रस्य, सवितुः ) अग्नि, सोम, उत्तम रक्षक सेनापति इन्द्र और सविता नाम मुख्य पदाधिकारियों के ( प्रिया धामानि अयाट्) मनोनुकूल प्रिय पदों तेजों और वीर्यों को प्राप्त करे, करावे । वह ( वनस्पते: प्रिया पथांसि अयाट् ) वनस्पति नामक अधिकारी के प्रिय, अधिकारियों को प्राप्त करावे । ( आज्यपानां देवानाम् ) युद्धोपयोगी सामग्री के रक्षक देव, विजयी पुरुषों के या ज्ञान के रक्षक विद्वानों के ( प्रिया धामानि यक्षत् ) प्रिय
( मनोनुकूल अधिकारों को प्राप्त करावे । (होतुः अग्नेः) सबके अधिकारों को प्रदान करने वाले नेता पुरुष के भी ( प्रिया धामानि यक्षत् ) मनोनुकूल प्रिय, अधिकारों को प्राप्त करावे । इस प्रकार वह 'स्विष्टकृत् ' अग्रणी नेता 'अग्नि' ( स्वम् ) अपने ( महिमानम् ) महान् सामर्थ्य को ही (आयजताम ) सबको प्रदान करे और वही (आ इज्याः) प्रदान करने योग्य (इषः) अभिलषित वेतन और अन्नादि सामग्री (कृणोतु ) उत्पन्न करता है । (सः) वह ही (जातवेदाः) समस्त ऐश्वर्यो का स्वामी होकर (अध्वरा) प्रजा का पालन करने वाले राज्यों को ( जुषताम् ) सेवन करे, प्राप्त करे । (होत: हविः यज) होत: ! तू उसको (हविः) उचित अधिकार वेतन (यज) प्रदान कर ।
'स्विष्टकृतम्' — क्षत्रं वै स्विष्टकृतम् । श० १२।८।३ । १९ ॥ तपः- स्विष्टकृत् । श० ११।२।७।१९॥ अयमेवावाङ प्राणः स्विष्टकृत् श० ११।१।६।३०। वास्तु स्विष्टकृत् । श० १।७।३।१८ ॥ प्रतिष्ठा वै स्विष्टकृत् । ऐ० २।१०॥ स्विष्टम् – यद्वै यज्ञस्य न्यूनातिरिक्तं तत्स्विष्टम । श० ११।२।३।१९॥ क्षत्रं वै स्विष्टकृत् क्षत्रेणैवैनमेतदभिषिञ्चति । सोमो वै वनस्पति- रग्निः स्विष्टकृत् । अग्नीषोमाभ्यामेवैनमेतत् परिगृह्याभिषिञ्चति । तस्माद्ये चैते विदुर्ये च न, त आहुः क्षत्रियो बाव क्षत्रियस्याभिषेक्ता इति ॥ श
१२।८।३।१९ ॥
टिप्पणी -
१ होता॑ २ धामा॒न्यया॑ट् ।
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर - भुरिगाकृतिः । २ आकृतिः । पंचमः ॥
इस भाष्य को एडिट करेंAcknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
N/A
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal