अथर्ववेद - काण्ड 8/ सूक्त 3/ मन्त्र 21
सूक्त - चातनः
देवता - अग्निः
छन्दः - भुरिक्त्रिष्टुप्
सूक्तम् - शत्रुनाशन सूक्त
तद॑ग्ने॒ चक्षुः॒ प्रति॑ धेहि रे॒भे श॑फा॒रुजो॒ येन॒ पश्य॑सि यातु॒धाना॑न्। अ॑थर्व॒वज्ज्योति॑षा॒ दैव्ये॑न स॒त्यं धूर्व॑न्तम॒चितं॒ न्योष ॥
स्वर सहित पद पाठतत् । अ॒ग्ने॒ । चक्षु॑: । प्रति॑ । धे॒हि॒ । रे॒भे । श॒फ॒ऽआ॒रुज॑: । येन॑ । पश्य॑सि । या॒तु॒ऽधाना॑न् । अ॒थ॒र्व॒ऽवत् । ज्योति॑षा । दैव्ये॑न । स॒त्यम् । धूर्व॑न्तम् । अ॒चित॑म् । नि । ओ॒ष॒ ॥३.२१॥
स्वर रहित मन्त्र
तदग्ने चक्षुः प्रति धेहि रेभे शफारुजो येन पश्यसि यातुधानान्। अथर्ववज्ज्योतिषा दैव्येन सत्यं धूर्वन्तमचितं न्योष ॥
स्वर रहित पद पाठतत् । अग्ने । चक्षु: । प्रति । धेहि । रेभे । शफऽआरुज: । येन । पश्यसि । यातुऽधानान् । अथर्वऽवत् । ज्योतिषा । दैव्येन । सत्यम् । धूर्वन्तम् । अचितम् । नि । ओष ॥३.२१॥
अथर्ववेद - काण्ड » 8; सूक्त » 3; मन्त्र » 21
भाषार्थ -
(अग्ने) हे अग्रणी प्रधानमन्त्रिन् ! (येनं) जिस [चक्षुषा] चक्षु अर्थात् दृष्टि द्वारा (शफारुजः) शफ द्वारा भग्न किये जा सकने वाले (यातुधानान्) यातना देने वालों को (पश्यसि) तू देखता है, (तत् चक्षुः) उस चक्षु अर्थात् दृष्टि को (रेभे) स्तोता पर (प्रति धेहि) तू रख। (अथर्ववत्) तथा अथर्वा के सदृश (दैव्येन ज्योतिषा) दिव्य ज्योति द्वारा, (सत्यम् धूर्वन्तम) सत्य का हनन करने वाले (अचितम्) अज्ञानी को (न्योष) तू नितरां दग्ध कर।
टिप्पणी -
[शफारुजः= शफ (खुर)+आरुजः (रुजो भङ्ग) (तुदादिः), अथवा "रुज हिंसायाम्" (चुरादिः)। "पदा क्षुम्पमिव स्फुरत्” (अथर्व० २०।६३।५); "शफारुजः आरुजासि" (अथर्व० २०।९४।९); "शफेन इव ओहसे" (२०।१३१।७) इन मन्त्रवाक्यों में शफारुजों का वर्णन है अर्थात् जो कि गौ के खुर के स्पर्श द्वारा भग्न कर दिये जाते हैं। रेभे= रेभ है परमेश्वर का स्तोता, स्तवन करने वाला। यह यदि कटुभाषी१ हो तो प्रधानमन्त्री जो दण्ड यातुधानों को देता है वही दण्ड इन्हें भी दे (मन्त्र ३।१२)। रेभः स्तोतृनाम (निघं० ३।१६)। अथर्ववत; अथर्वा = "थर्वतिः चरतिकर्मा, अकारः तत्प्रतिषेधः" (निरुक्त ११।२।१९) अर्थात् “अचलचित्तवृत्तिक" योगी। योगी जब "निरुद्धचित्तवृत्तिक" हो जाता है तब इसे दिव्यज्योति प्राप्त हो जाती है। उस द्वारा योगी के राजस-तामस कर्म विनष्ट हो जाते हैं। प्रधानमन्त्री की दिव्यज्योति है अन्तरिक्षीय-विद्युत्, तथा सूर्य की सप्तविध रश्मियां। इस ज्योति द्वारा वह यातुधानों तथा कटुभाषी रेभों, और सत्य के हन्ता को जला देने का दण्ड देता है। न्योष = नि (नितराम्)+उष (दाहे)]। [१. देखो (८।३।१२)।]