ऋग्वेद - मण्डल 9/ सूक्त 96/ मन्त्र 17
ऋषिः - प्रतर्दनो दैवोदासिः
देवता - पवमानः सोमः
छन्दः - विराट्त्रिष्टुप्
स्वरः - धैवतः
शिशुं॑ जज्ञा॒नं ह॑र्य॒तं मृ॑जन्ति शु॒म्भन्ति॒ वह्निं॑ म॒रुतो॑ ग॒णेन॑ । क॒विर्गी॒र्भिः काव्ये॑ना क॒विः सन्त्सोम॑: प॒वित्र॒मत्ये॑ति॒ रेभ॑न् ॥
स्वर सहित पद पाठशिशु॑म् । ज॒ज्ञा॒नम् । ह॒र्य॒तम् । मृ॒ज॒न्ति॒ । शु॒म्भन्ति॑ । वह्नि॑म् । म॒रुतः॑ । ग॒णेन॑ । क॒विः । गीः॒ऽभिः । काव्ये॑न । क॒विः । सन् । सोमः॑ । प॒वित्र॑म् । अति॑ । ए॒ति॒ । रेभ॑न् ॥
स्वर रहित मन्त्र
शिशुं जज्ञानं हर्यतं मृजन्ति शुम्भन्ति वह्निं मरुतो गणेन । कविर्गीर्भिः काव्येना कविः सन्त्सोम: पवित्रमत्येति रेभन् ॥
स्वर रहित पद पाठशिशुम् । जज्ञानम् । हर्यतम् । मृजन्ति । शुम्भन्ति । वह्निम् । मरुतः । गणेन । कविः । गीःऽभिः । काव्येन । कविः । सन् । सोमः । पवित्रम् । अति । एति । रेभन् ॥ ९.९६.१७
ऋग्वेद - मण्डल » 9; सूक्त » 96; मन्त्र » 17
अष्टक » 7; अध्याय » 4; वर्ग » 9; मन्त्र » 2
Acknowledgment
अष्टक » 7; अध्याय » 4; वर्ग » 9; मन्त्र » 2
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
पदार्थः
(जज्ञानं) शश्वत्प्रकाशमानं (शिशुं) परमात्मानं (हर्यतम्) यो हि नितान्तकमनीयस्तं (मृजन्ति) उपासका बुद्धिविषयं कुर्वन्ति (शुम्भन्ति) स्तुतिभिर्गुणांश्च वर्णयन्ति। (मरुतः) विद्वांसः (वह्निं) तं परमात्मानं (गणेन) गुणसमूहेन वर्णयन्ति (कविः) कवयश्च (गीर्भिः) वाग्भिः (काव्येन) कवितया च (कविः) तं कविं स्तुवन्ति (सोमः) परमात्मा (पवित्रं) पवित्रगुणः (रेभन्, सन्) शब्दं कुर्वन् सन् कारणावस्थायामतिसूक्ष्मप्रकृतिम् (अति, एति) अतिक्रामति ॥१७॥
हिन्दी (3)
पदार्थ
(शिशुम्) “श्यति सूक्ष्मं करोति प्रलयकाले जगदिति शिशुः परमात्मा” उस परमात्मा को (जज्ञानम्) जो सदा प्रगट है, (हर्य्यतम्) जो अन्यन्त कमनीय है, उसको उपासक लोग (मृजन्ति) बुद्धिविषय करते हैं और (शुम्भन्ति) उसकी स्तुति द्वारा उसके गुणों का वर्णन करते हैं और (मरुतः) विद्वान् लोग (वह्निम्) उस गतिशील परमात्मा का (गणेन) गुणों के गणों द्वारा वर्णन करते हैं और (कविः) कवि लोग (गीर्भिः) वाणी द्वारा और (काव्येन) कवित्व से (कविः) उस कवि की स्तुति करते हैं। (सोमः) सोमस्वरूप (पवित्रम्) पवित्र वह परमात्मा कारणावस्था में अतिसूक्ष्म प्रकृति को (रेभन्, सन्) गर्जता हुआ (अत्येति) अतिक्रमण करता है ॥१७॥
भावार्थ
परमात्मा के अनन्त सामर्थ्य से यह ब्रह्माण्ड सूक्ष्म से स्थूलावस्था को प्राप्त होता है और उसी से प्रलयावस्था को प्राप्त हो जाता है ॥१७॥
विषय
उसका अभिषेक और परम पद प्राप्ति।
भावार्थ
जिस प्रकार (हर्यतम्) कान्तियुक्त, मनोहर, (जज्ञानं शिशुम्) उत्पन्न होने वाले छोटे बालक को (मृजन्ति) जलादि से स्वच्छ करते और (शुंभन्ति) सुशोभित करते हैं उसी प्रकार (मरुतः) वायुवत् बलवान्, वीर प्रजाजन, (गणेन) नाना गण बना कर (जज्ञानं) ज्ञान प्राप्त करनेहारे वा नव उदीयमान (हर्यतं वह्निं) सुन्दर कार्यभार वहन करने में समर्थ, अग्निवत् तेजस्वी पुरुष को (मृजन्ति, शुंभन्ति) स्नान कराते और अलंकृत करते हैं, उसका समावर्त्तन करते हैं। वह (कविः) क्रान्तदर्शी, (गीर्भिः) उत्तम गुरु-उपदिष्ट वाणियों से और (काव्येन) विद्वानों के ज्ञान और कर्म समूह से (कविः) परम मेधावी (सन्) होकर (रेभन्) उत्तम उपदेश करता हुआ (सोमः) विद्वान् जन (पवित्रम् अति एति) परम पावन प्रभु-पद को प्राप्त होता है।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
प्रतदनो दैवोदासिर्ऋषिः। पवमानः सोमो देवता॥ छन्द:- १, ३, ११,१२, १४, १९, २३ त्रिष्टुप्। २, १७ विराट् त्रिष्टुप्। ४—१०, १३, १५, १८, २१, २४ निचृत् त्रिष्टुप्। १६ आर्ची भुरिक् त्रिष्टुप्। २०, २२ पादनिचृत् त्रिष्टुप्॥ चतुर्विंशत्यृचं सूक्तम्॥
विषय
'शिशु-जज्ञान- हर्यत - वह्नि' सोम
पदार्थ
(शिशुम्) = बुद्धि को सूक्ष्म बनानेवाले [शो तनू करणे], (जज्ञानम्) = शक्तियों का प्रादुर्भाव करनेवाले, (हर्यतम्) = कमनीय इस सोम को प्राण मृजन्ति शुद्ध करते हैं । इस (वह्निम्) = हमें लक्ष्य स्थान पर पहुँचानेवाले सोम को (मरुतः) = प्राण (गणेन) = अपने समूह से (शुम्भन्ति) = शोभित करते हैं । यह सोम (कविः) = क्रान्तदर्शी - सूक्ष्म बुद्धि वाला है । (गीर्भिः) = इन ज्ञानवाणियों के द्वारा तथा (काव्येन) = वेदवाणीरूप काव्य के द्वारा (कविः सन्) = क्रान्तदर्शी होता हुआ यह (सोमः) = सोम (रेभन्) = प्रभुस्तवन करता हुआ (पवित्रम्) = पवित्र हृदय वाले पुरुष को (अति एति) = अतिशयेन प्राप्त होता है ।
भावार्थ
भावार्थ - शरीर में सुरक्षित सोम हमारी बुद्धियों को तीव्र करता है, हमारे सद्गुणों का विकास करता है, कमनीयता का कारण होता है, लक्ष्यस्थान पर पहुँचाता है ।
इंग्लिश (1)
Meaning
Dedicated celebrants perceive the presence beatific, manifested and expansive in the experience of nature around, cleanse it like a new bom baby, discover and distil it in the spirit and adore it in song. As winds in storm raise a spark to blazing fire, bands of admirers celebrate it in its native glory. Omnipresent all-watching sagely divine, exalted to its omniscience and omnipotence in human consciousness by the music of the poetic voice, Soma, divine presence, radiates into the pure human heart loud and bold and transcends the soul to infinite space.
मराठी (1)
भावार्थ
परमेश्वराच्या अनंत सामर्थ्याने हे ब्रह्मांड सूक्ष्मापासून स्थूलावस्थेत येते व त्याच्याद्वारेच प्रलयावस्थेला प्राप्त होते. ॥१७॥
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal