ऋग्वेद - मण्डल 9/ सूक्त 96/ मन्त्र 8
ऋषिः - प्रतर्दनो दैवोदासिः
देवता - पवमानः सोमः
छन्दः - निचृत्त्रिष्टुप्
स्वरः - धैवतः
स म॑त्स॒रः पृ॒त्सु व॒न्वन्नवा॑तः स॒हस्र॑रेता अ॒भि वाज॑मर्ष । इन्द्रा॑येन्दो॒ पव॑मानो मनी॒ष्यं१॒॑शोरू॒र्मिमी॑रय॒ गा इ॑ष॒ण्यन् ॥
स्वर सहित पद पाठसः । म॒त्स॒रः । पृ॒त्ऽसु । व॒न्वन् । अवा॑तः । स॒हस्र॑ऽरेताः । अ॒भि । वाज॑म् । अ॒र्ष॒ । इन्द्रा॑य । इ॒न्दो॒ इति॑ । पव॑मानः । म॒नी॒षी । अं॒शोः । ऊ॒र्मिम् । ई॒र॒य॒ । गाः । इ॒ष॒ण्यन् ॥
स्वर रहित मन्त्र
स मत्सरः पृत्सु वन्वन्नवातः सहस्ररेता अभि वाजमर्ष । इन्द्रायेन्दो पवमानो मनीष्यं१शोरूर्मिमीरय गा इषण्यन् ॥
स्वर रहित पद पाठसः । मत्सरः । पृत्ऽसु । वन्वन् । अवातः । सहस्रऽरेताः । अभि । वाजम् । अर्ष । इन्द्राय । इन्दो इति । पवमानः । मनीषी । अंशोः । ऊर्मिम् । ईरय । गाः । इषण्यन् ॥ ९.९६.८
ऋग्वेद - मण्डल » 9; सूक्त » 96; मन्त्र » 8
अष्टक » 7; अध्याय » 4; वर्ग » 7; मन्त्र » 3
Acknowledgment
अष्टक » 7; अध्याय » 4; वर्ग » 7; मन्त्र » 3
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
पदार्थः
(सः) स परमात्मा (मत्सरः) आनन्दस्वरूपः (पृत्सु) यज्ञेषु (धन्वन्) सर्वविघ्नानि अपसारयन् (अवातः) स्थिरीभूय विराजते (सहस्ररेताः) अनेकधा बलयुक्तोऽस्ति (वाजं) सर्वबलेभ्यः (अभि) आश्रयं दत्त्वा (अर्ष) व्याप्नोति (इन्दो) हे प्रकाशस्वरूप ! (पवमानः) भवान् सर्वपावकः (मनीषी) मनःप्रेरकश्च (गाः, अंशोः, इषण्यन्) इन्द्रियप्रसारं प्रेरयन् (ऊर्मिं, ईरय) आनन्दतरङ्गान् मामभिप्रेरयतु ॥८॥
हिन्दी (3)
पदार्थ
(सः) वह परमात्मा (मत्सरः) आनन्दस्वरूप है। (पृत्सु) यज्ञों में (वन्वन्) सब विघ्नों को नाश करता हुआ (अवातः) निश्चल होकर विराजमान है। (सहस्ररेताः) अनन्त प्रकार के बलों से युक्त है। (वाजम्) सब बलों को (अभि) आश्रय देकर (अर्ष) व्याप्त हो रहा है। (इन्दो) हे प्रकाशस्वरूप परमात्मन् ! (पवमानः) आप सबको पवित्र करनेवाले हैं, (मनीषी) मन के प्रेरक हैं। (अंशोः, इषण्यन्) इन्द्रियों की प्रेरणा करते हुए (ऊर्मिमीरय) आनन्द की लहरों को हमारी ओर प्रेरित करें ॥८॥
भावार्थ
जो पुरुष अनन्यभक्ति से अर्थात् एकमात्र ईश्वरपरायण होकर ईश्वर की उपासना करते हैं, परमात्मा उन्हें अवश्यमेव आनन्द का प्रदान करता है ॥८॥
विषय
वीर विजेता के तुल्य आत्मा का वर्णन।
भावार्थ
(सः) वह हे (इन्दो) तेजस्विन् ! तू (मत्सरः) सबको आनन्द प्रसन्न, तृप्त, सन्तुष्ट करनेवाला, (अवातः) सूर्यके तुल्य कभी न बुझनेवाला, प्रभु के आक्रमण से कभी पराजित न होनेवाला, (सहस्र-रेताः) सहस्रों जलों से युक्त मेघवत् सहस्रों बलवीर्यों से युक्त होकर (पृत्सु वन्वन्) संग्रामों में शत्रु का नाश करता हुआ (वाजम् अभि अर्ष) युद्ध, बल, ऐश्वर्य आदि को प्राप्त कर। तू (मनीषी) बुद्धिमान् सर्वदा चित्तों को सन्मार्ग में प्रेरनेवाला, (इन्द्राय) इन्द्र, परमैश्वर्य पद के लिये आगे बढ़ता हुआ, (गाः इषण्यन्) उत्तरोत्तर भूमियों को चाहता हुआ (अंशोः उर्मिम् ईरय) उस व्यापक प्रभु के उत्तम ज्ञान को प्राप्त करे। अध्यात्म में—अविनाशी आत्मा ही उस प्रभु की ओर जावे, उत्तरोत्तर उत्कृष्ट भूमियों को प्राप्त करता हुआ उस परम व्यापक प्रभु के उत्तम पद को प्राप्त करे।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
प्रतदनो दैवोदासिर्ऋषिः। पवमानः सोमो देवता॥ छन्द:- १, ३, ११,१२, १४, १९, २३ त्रिष्टुप्। २, १७ विराट् त्रिष्टुप्। ४—१०, १३, १५, १८, २१, २४ निचृत् त्रिष्टुप्। १६ आर्ची भुरिक् त्रिष्टुप्। २०, २२ पादनिचृत् त्रिष्टुप्॥ चतुर्विंशत्यृचं सूक्तम्॥
विषय
वन्वन् अवातः
पदार्थ
(सः) = वह सोम (पृत्सु) = संग्रामों में (वन्वन्) = संग्रामों में शत्रुओं का विजय करता हुआ (अवातः) = [अनभिगतः] शत्रुओं से आक्रान्त न किया जाता हुआ (मत्सरः) = आनन्द का संचार करता है। (सहस्त्ररेताः) = अनन्त शक्ति वाला यह सोम है। तू (वाजम् अभि अर्ष) = शत्रुओं के साथ संग्राम की ओर गतिवाला हो। हे (इन्दो) = सोम ! (इन्द्राय) = जितेन्द्रिय पुरुष के लिये (पवमानः) = पवित्रता को करता हुआ (मनीषी) = प्रशस्त मनीषा वाला है, उत्तम बुद्धि को प्राप्त कराता है। तू (गाः इषण्यन्) = ज्ञान की वाणियों को प्रेरित करता हुआ (अंशोः ऊर्मिम्) = प्रकाश की किरणों की तरंगों को व पंक्तियों को (ईरय) = प्रेरित कर [ऊर्मि = row, line]।
भावार्थ
भावार्थ-सोम अपराजित शक्ति वाला होता हुआ शत्रुओं को कुचलता है। बुद्धि का वर्धन करता हुआ ज्ञानरश्मियों की पंक्ति को प्रेरित करता है ।
इंग्लिश (1)
Meaning
Soma is inspiration, excitement and ecstasy. Itself unmoved, it destroys negativities in the yajnic battles of life. Power and generative vigour of a thousand sort, pray move and energise all power, energy and enthusiasm of life. Pure and purifying, O spirit of beauty, peace and power, thinker and imaginative creator, inspiring and energising all senses and imagination, pray let the waves of ecstasy roll and flow for Indra, spirit, honour and excellence of life for humanity.
मराठी (1)
भावार्थ
जे पुरुष अनन्यभक्तीने अर्थात एकमेव ईश्वरपरायण बनून ईश्वराची उपासना करतात. परमेश्वर त्यांना अवश्य आनंद प्रदान करतो. ॥८॥
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal