Loading...
यजुर्वेद अध्याय - 2

मन्त्र चुनें

  • यजुर्वेद का मुख्य पृष्ठ
  • यजुर्वेद - अध्याय 2/ मन्त्र 10
    ऋषिः - परमेष्ठी प्रजापतिर्ऋषिः देवता - इन्द्रो देवता छन्दः - भूरिक् ब्राह्मी पङ्क्ति, स्वरः - पञ्चमः
    169

    मयी॒दमिन्द्र॑ऽइन्द्रि॒यं द॑धात्व॒स्मान् रायो॑ म॒घवा॑नः सचन्ताम्। अ॒स्माक॑ꣳ सन्त्वा॒शिषः॑ स॒त्या नः॑ सन्त्वा॒शिष॒ऽउप॑हूता पृथि॒वी मा॒तोप॒ मां पृ॑थि॒वी मा॒ता ह्व॑यताम॒ग्निराग्नी॑ध्रा॒त् स्वाहा॑॥१०॥

    स्वर सहित पद पाठ

    मयि॑। इ॒दम्। इन्द्रः॑। इ॒न्द्रि॒यम्। द॒धा॒तु। अ॒स्मान्। रायः॑। म॒घवा॒न॒ इति॑ म॒घऽवा॑नः। स॒च॒न्ता॒म्। अ॒स्माक॑म्। स॒न्तु॒। आ॒शिष॒ इत्या॒ऽशिषः॑। स॒त्याः। नः॒। स॒न्तु॒। आ॒शिष॒ इत्या॒ऽशिषः॑। उप॑हू॒तेत्युप॑ऽहूता। पृ॒थि॒वी। मा॒ता। उप॑। माम्। पृ॒थि॒वी। मा॒ता। ह्व॒य॒ता॒म्। अ॒ग्निः। आग्नी॑ध्रात्। स्वाहा॑ ॥१०॥


    स्वर रहित मन्त्र

    मयीदमिन्द्रऽइन्द्रियन्दधात्वस्मान्रायो मघवानः सचन्ताम् । अस्माकँ सन्त्वाशिषः सत्या नः सन्त्वाशिषः उपहूता पृथिवी मातोप माम्पृथिवी माता ह्वयतामग्निराग्नीध्रात्स्वाहा ॥


    स्वर रहित पद पाठ

    मयि। इदम्। इन्द्रः। इन्द्रियम्। दधातु। अस्मान्। रायः। मघवान इति मघऽवानः। सचन्ताम्। अस्माकम्। सन्तु। आशिष इत्याऽशिषः। सत्याः। नः। सन्तु। आशिष इत्याऽशिषः। उपहूतेत्युपऽहूता। पृथिवी। माता। उप। माम्। पृथिवी। माता। ह्वयताम्। अग्निः। आग्नीध्रात्। स्वाहा॥१०॥

    यजुर्वेद - अध्याय » 2; मन्त्र » 10
    Acknowledgment

    संस्कृत (2)

    विषयः

    अथ तज्जन्यं फलमुपदिश्यते॥

    अन्वयः

    इन्द्रो मयीदमिन्द्रियं रायश्च दधातु तत्कृपया स्वपुरुषार्थेन च यथा वयं मघवानो भवेम, तथाऽस्मान् रायः सचन्ताम्, एवं चास्माकमाशिषः सत्याः सन्त्वेवं मातेयं पृथिवी विद्योपहूता च सती मामुपाह्वयतामुपदिशताम्। तथा मयाऽनुष्ठितोऽयमग्निराग्नीध्रादिष्टकृत्सन् नोऽस्माकं सुखान्युपह्वयति एवं सम्यग्घुतमिष्टकारि भवतीति स्वाहा वेदवाण्याह॥१०॥

    पदार्थः

    (मयि) आत्मनि (इदम्) यच्छुद्धं ज्ञानयुक्तं साधुकारि प्रत्यक्षं तत् (इन्द्रः) परमेश्वरः (इन्द्रियम्) इन्द्रस्यैश्वर्य्यप्राप्तेर्लिङ्गं चिह्नमिन्द्रेण परमेश्वरेण दृष्टमिन्द्रेण परमेश्वरेण सृष्टं प्रकाशितमिन्द्रेण विद्यावता जीवेन जुष्टं संप्रीत्या सेवितमिन्द्रेण परमेश्वरेण यद्दत्तं सर्वसुखज्ञानसाधकम्। इन्द्रियमिन्द्रलिङ्गमिन्द्रदृष्टमिन्द्रसृष्टमिन्द्रजुष्टमिन्द्रदत्तमिति वा (अष्टा॰५.२.९३) अनेनोक्तेष्वर्थेष्विन्द्रियशब्दो निपातितः (दधातु) नित्यं धारयतु (अस्मान्) मनुष्यान् (रायः) विद्यासुवर्णचक्रवर्त्तिराज्यादिधनानि। राय इति धननामसु पठितम् (निघं॰२.१०) (मघवानः) मघानि बहूनि धनानि विद्यन्ते येष्वैश्वर्य्ययोगेषु ते। अत्र भूम्न्यर्थे मतुप्। मघमिति धननामधेयं मंहतेर्दानकर्मणः (निरु॰१.७) (सचन्ताम्) समवेताः प्राप्ता भवन्तु (अस्माकम्) परोपकारिणां धार्मिकाणां मानवानाम् (सन्तु) भवन्तु (आशिषः) कामनाः (सत्याः) सिद्धाः (नः) अस्माकं विद्यावतां राज्यसेविनाम् (सन्तु) भवन्तु (आशिषः) न्यायेच्छाविशिष्टाः क्रियाः। शास इत्त्वे आशासः क्वावुपसंख्यानम् (अष्टा॰६.४.४.३४) अनेन वार्त्तिकेनाशीरिति सिद्धः (उपहूता) उपहूयते जनै राज्यसुखार्थं या (पृथिवी) पृथुसुखनिमित्ता (माता) मान्यकरणहेतुः (उप) गतार्थे (माम्) सुखार्थिनं धार्मिकम् (पृथिवी) पृथुसुखदात्री विद्या (माता) धर्मार्थकाममोक्षसिद्ध्या मान्यदात्री (ह्वयताम्) स्पर्धतामुपदिशताम् (अग्निः) ईश्वरः (आग्नीध्रात्) अग्निरिध्यते प्रदीप्यते यस्मिन् तस्येदं शरणमाश्रयणं तस्मात्। अग्नीधः शरणे रञ् भं च (अष्टा॰४.३.१२०) अनेन वार्त्तिकेनाधिकरणवाचिनः क्बिन्ताद् ‘अग्नीध्’ प्रातिपदिकादञ् प्रत्ययः (स्वाहा) सुहुतमाह यया सा॥ अयं मन्त्रः (शत॰१.६.३.३९-४४) व्याख्यातः॥१०॥

    भावार्थः

    ये पुरुषार्थिन ईश्वरोपासकास्त एव शोभनं मनः, श्रेष्ठान्युत्तमानि धनानि, सत्या इच्छाश्च प्राप्नुवन्ति, नेतरे। सर्वस्य मान्यप्राप्तिहेतुत्वात् भूमिविद्ये पृथिवीशब्देनात्र प्रकाशिते स्तः। सर्वैरेते सदोपकर्त्तव्ये भवत इतीश्वरोऽनेन वेदमन्त्रेणाह। नवममन्त्रेणाग्न्यादिभ्यः साधितेभ्य इष्टसुखप्राप्तिरुदिता, सैवानेन दशमेन मन्त्रेण प्रकाशितेति॥१०॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषयः

    अथ तज्जन्यं फलमुपदिश्यते ॥

    सपदार्थान्वयः

     इन्द्रः परमेश्वरो मयीदमिन्द्रियम् इन्द्रस्यैश्वर्यप्राप्तेर्लिङ्ग=चिह्नमिन्द्रेण=परमेश्वरेण दृष्टमिन्द्रेण सृष्टम्=प्रकाशितमिन्द्रेण=विद्यावता जीवेन जुष्टम्=संप्रीत्या सेवितमिन्द्रेण=परमेश्वरेण यद् दत्तं सर्वसुखज्ञानसाधकं रायः विद्यासुवर्णचक्रवर्त्तिराज्यादिधनानि च दधातु नित्यं धारयतु ।

    तत्कृपया स्वपुरुषार्थेन च यथा वयं मघवानो मघानि=बहूनि धनानि विद्यन्ते येष्वैश्वर्ययोगेषु ते भवेम, तथाऽस्मान् मनुष्यान् रायो विद्यासुवर्णचक्रवर्त्तिराज्यादिधनानि सचन्तां समवेताः=प्राप्ता भवन्तु।

    एवं चाऽस्माकं परोपकारिणां धार्मिकाणां मानवानाम् [नः] अस्माकं विद्यावतां राज्यसेविनां आशिषः कामना: न्यायेच्छाविशिष्टाः क्रियाः सत्याः सिद्धाः सन्तु भवन्तु ।

    एवं माता मान्यकरणहेतुः धर्मार्थकाममोक्षसिद्धया मान्यदात्री इयं पृथिवी=विद्या पृथुसुखनिमित्ता पृथुसुखदात्री विद्या उपहूता उपहूयते जनै राज्यसुखार्थ या च सती मां सुखार्थिनं धार्मिकम् उप +ह्वयताम्=उपदिशतां स्पर्द्धताम् (उपदिशताम्)।

    तथा मयाऽनुष्ठितोऽयमग्निः ईश्वर आग्नीध्राद् अग्निरिध्यते=प्रदीप्यते यस्मिँस्तस्येदं शरणमाश्रयणं तस्माद् इष्टकृत्सन् नः=अस्माकम् सुखान्युपह्वयति, एवं सम्यग्घुतमिष्टकारि भवतीति स्वाहा= वेदवाण्याह सुहुतमाह यया सा ॥२॥१०॥

    पदार्थः

    (इन्द्रः) परमेश्वरः (इन्द्रियम्) इन्द्रस्यैश्वर्यप्राप्तेर्लिङ्गं चिह्नमिन्द्रेण परमेश्वरेण दृष्टमिन्द्रेण सृष्टं प्रकाशितमिन्द्रेण विद्यावता जीवेन जुष्टं संप्रीत्या सेवितमिन्द्रेण परमेश्वरेण यद्दत्तं सर्वसुखज्ञानसाधकम् । इन्द्रियमिन्द्रलिंगमिन्द्रदृष्टमिन्द्रसृष्टमिन्द्रजुष्टमिन्द्रदत्तमिति वा ॥ अ० ५। २ । ९३ ॥ अनेनोक्तेष्वर्थेष्विन्द्रियशब्दो निपातितः (दधातु) नित्यं धारयतु (अस्मान्) मनुष्यान् (रायः) विद्यासुवर्णचक्रवर्त्तिराज्यादिधनानि । राय इति धननामसु पठितम् ॥ निघं० २ ॥ १० ॥ (मघवानः) मघानि=बहूनि धनानि विद्यन्ते येष्वैश्वर्ययोगेषु ते । अत्र भूम्न्यर्थे मतुप् । मघमिति धननामधेयं मंहतेर्दानकर्मणः ॥ निरु० २।७ ॥ (सचन्ताम्) समवेता: =प्राप्ता भवन्तु (अस्माकम् ) परोपकारिणां धार्मिकाणां मानवानाम् (सन्तु) भवन्तु (आशिषः) कामनाः (सत्याः) सिद्धाः (नः) अस्माकं विद्यावतां राज्यसेविनाम् । (सन्तु) भवन्तु (आशिषः) न्यायेच्छाविशिष्टाः क्रिया: । शास इत्त्वे आशास: क्वावुपसंख्यानम् ॥ ०६।४ । ३४ ॥ अनेन वार्त्तिकेनाशीरिति सिद्धः (उपहूता) उपहूयते जनै राज्यसुखार्थं या (पृथिवी) पृथुसुखनिमित्ता (माता) मान्यकरणहेतुः (उप) गतार्थे (माम्) सुखार्थिनं धार्मिकम् (पृथिवी) पृथुसुखदात्री विद्या (माता) धर्मार्थकाममोक्षसिद्ध्या मान्यदात्री (ह्वयताम्) स्पर्धतामुपदिशताम् (अग्निः) ईश्वरः (आग्नीध्रात्) अग्निरिध्यते प्रदीप्यते यस्मिन् तस्येदं शरणमाश्रयणं तस्मात् । अग्नीधः शरणे रञ् भं च ॥ अ० ४।३। १२० ॥ अनेन वार्त्तिकेनाधिकरणवाचिनः क्विबन्तादग्नीध् प्रातिपदिका दञ् प्रत्ययः (स्वाहा) सुहुतमाह यया सा ॥ अयं मंत्रः॥ श० १।८।१।४२ तथा ४१॥ व्याख्यातः ॥१०॥

    भावार्थः

    [इन्द्रो मयीदमिन्द्रियं.....दधातु, तत्कृपया स्वपुरुषार्थेन च यथा वयं मघवानो भवेम, तथाऽस्मान् रायः

    सचन्ताम्, एवं चास्माकमाशिषः सत्याः सन्तु]

    ये पुरुषार्थिन ईश्वरोपासका स्त एव शोभनं मनः श्रेष्ठान्युत्तमानि धनानि सत्या इच्छाश्च प्राप्नुवन्ति; नेतरे।

    [पृथिवी]

    सर्वस्य मान्यप्राप्तिहेतुत्वाद् भूमिविद्ये पृथिवीशब्देनात्र प्रकाशिते स्तः। सर्वैरेते सदोपकर्त्तव्ये भवत इतीश्वरोऽनेन वेदमन्त्रेणाह।

    [मन्त्रसंगतिमाह--]

    नवममन्त्रेणान्यादिभ्यः साधितेभ्य इष्टसुखप्राप्तिरुदिता सैवानेन दशमेन मन्त्रेण प्रकाशितेति ॥२।१०॥

    भावार्थ पदार्थः

    इन्द्रियम्=शोभनं मनः । मघवानः=श्रेष्ठान्युत्तमानि धनानि। पृथिवी=भूमिः, विद्या।

    विशेषः

    परमेष्ठी प्रजापतिः । इन्द्रो=ईश्वरः ॥ भुरिग्ब्राह्मीपंक्तिः । पञ्चमः स्वरः ॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    हिन्दी (5)

    विषय

    अब अगले मन्त्र में उक्त यज्ञ से उत्पन्न होने वाले फल का उपदेश किया है॥

    पदार्थ

    (इन्द्रः) परमेश्वर (मयि) मुझ में (इदम्) प्रत्यक्ष (इन्द्रियम्) ऐश्वर्य की प्राप्ति के चिह्न तथा परमेश्वर ने जो अपने ज्ञान से देखा वा प्रकाशित किया है और जो सब सुखों को सिद्ध कराने वाले जो विद्वानों को दिया है, जिस को वे इन्द्र अर्थात् विद्वान् लोग प्रीतिपूर्वक सेवन करते हैं, उन्हें तथा (रायः) विद्या सुवर्ण वा चक्रवर्त्ति राज्य आदि धनों को (दधातु) नित्य स्थापन करें और उसकी कृपा से तथा हमारे पुरुषार्थ से (मघवानः) जिनमें कि बहुत धन, राज्य आदि पदार्थ विद्यमान हैं, जिन करके हम लोग पूर्ण ऐश्वर्य्ययुक्त हों, वैसे धन (नः) हम विद्वान् धर्मात्मा लोगों को (सचन्ताम्) प्राप्त हों तथा इसी प्रकार (अस्माकम्) हम परोपकार करने वाले धर्मात्माओं की (आशिषः) कामना (सत्याः) सिद्ध (सन्तु) हों और ऐसे ही (नः) हमारी (आशिषः) न्यायपूर्वक इच्छायुक्त जो क्रिया हैं, वे भी (सत्याः) सिद्ध (सन्तु) हों तथा इसी प्रकार (माता) धर्म, अर्थ, काम और मोक्ष की सिद्धि से मान्य करनेहारी विद्या और (पृथिवी) बहुत सुख देने वाली भूमि है, (उपहूता) जिसको राज्य आदि सुख के लिये मनुष्य क्रम से प्राप्त होते हैं, वह (माम्) सुख की इच्छा करने वाले मुझको (उपह्वयताम्) अच्छी प्रकार उपदेश करती है तथा मेरा अनुष्ठान किया हुआ यह (अग्निः) जिस भौतिक अग्नि को कि (आग्नीध्रात्) इन्धनादि से प्रज्वलित करते हैं, वह वांछित सुखों का करने वाला होकर (नः) हमारे सुखों का आगमन करावे, क्योंकि ऐसे ही अच्छी प्रकार होम को प्राप्त होके चाहे हुए कार्यों को सिद्ध करनेहारा होता है (स्वाहा) सब मनुष्यों के करने के लिये वेदवाणी इस कर्म को कहती है॥१०॥

    भावार्थ

    जो मनुष्य पुरुषार्थी, परोपकारी, ईश्वर के उपासक हैं, वे ही श्रेष्ठ ज्ञान, उत्तम धन और सत्य कामनाओं को प्राप्त होते हैं, और नहीं। जो सब को मान्य देने के कारण इस मन्त्र में पृथिवी शब्द से भूमि और विद्या का प्रकाश किया है, सो ये सब मनुष्यों को उपकार में लाने के योग्य हैं। ईश्वर ने इस वेदमन्त्र से यही प्रकाशित किया है तथा जो नवम मन्त्र से अग्नि आदि पदार्थों से इच्छित सुख की प्राप्ति कही है, वही बात दशम मन्त्र से प्रकाशित की है॥१०॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    भाषार्थ

    --(इन्द्रः) परमेश्वर (मयि) मुझ में (इदम्) इस (इन्द्रियम्) इन्द्रिय अर्थात् इन्द्र का जो ऐश्वर्य-प्राप्ति का चिह्न है, इन्द्र=परमेश्वर ने जो देखा है, इन्द्र ने जो प्रकाशित किया है, इन्द्र अर्थात् विद्या-सम्पन्न जीव ने जो प्रेमपूर्वक सेवन किया है, इन्द्र अर्थात् परमेश्वर ने जो प्रेमपूर्वक सेवन किया है, इन्द्र अर्थात् परमेश्वर ने जो सब सुख और ज्ञान का साधन प्रदान किया है, उस इन्द्रिय (मन) को और (रायः) विद्या, सोना तथा चक्रवर्त्ति राज्य आदि धनों को (दधातु) सदा धारण करावें।

     उस परमेश्वर की कृपा और अपने पुरुषार्थ से जैसे हम लोग (मघवानः) अत्यन्त ऐश्वर्य-सम्पन्न होवें, वैसे (अस्मान्) हम मनुष्यों को (रायः) विद्या, सोना, तथा चक्रवर्त्ति राज्य आदि धनों को (सचन्ताम्) प्राप्त होवें।

    और इस प्रकार (अस्माकम्) हम परोपकारी, धार्मिक मनुष्यों की [नः] विद्वान् राज्य सेवकों की (आशिषः) कामनाएं न्यायेच्छा से युक्त क्रियायें (सत्याः) सिद्ध (सन्तु) होवें।

    इसी प्रकार (माता) मान प्राप्ति की हेतु तथा धर्म, अर्थ,काम, मोक्ष की सिद्धि से मान देने वाला (पृथिवी) अत्यन्त सुखकारी जो भूमि और विद्या हैं कि (उपहूता) जिसे लोग राज्य-सुख के लिए सेवन करते हैं, उसका (माम्) मुझ सुख के अभिलाषी धार्मिक जन के लिए (उप+ह्वयताम्) उपदेश कीजिए।

    तथा मेरे द्वारा उपासित यह (अग्निः) ईश्वर (आग्नीध्रात्) अग्नि जिसमें प्रदीप्त  की जाती है, उसका आश्रय होने से अत्यन्त इष्टकारी होता हुआ (नः) हमें सुख प्रदान करता है। इसी प्रकार विधि-पूर्वक किया हुआ हवन अत्यन्त इष्टकारक होता है, (स्वाहा) ऐसा वेदवाणी होम करने का सब मनुष्यों को उपदेश करती है॥२।१०॥

    भावार्थ

    जो मनुष्य पुरुषार्थी और ईश्वर के उपासक हैं वे ही स्वच्छ मन, श्रेष्ठ=उत्तम धन और कामना की सिद्धि को प्राप्त होते हैंदूसरे नहीं।

    सबके मान प्राप्ति के हेतु भूमि और विद्या पृथिवी शब्द से यहां प्रकाशित किए हैं। सब इनसे सदा उपकार करें यह ईश्वर ने उस मन्त्र के द्वारा उपदेश किया है।

    भाष्यसार

    यज्ञ का फल--यज्ञ से ईश्वर स्वच्छमन, विद्या, सुवर्ण, चक्रवर्त्ति राज्य, आदि धन प्रदान करता है। यज्ञ से परोपकारी धार्मिकजनों की कामनाओं की सिद्धि होती है। यज्ञ से मान प्राप्ति के हेतु भूमि और विद्या की प्राप्ति होती है। यज्ञ से ईश्वर सब अभीष्ट सुख प्रदान करता है। यह वेद का उपदेश है।

    पृथिवी--यहाँ पृथिवी शब्द से भूमि और विद्या अर्थ ग्रहण किए हैं। भूमि को माता इसलिए कहा है कि मान प्राप्ति का हेतु है। विद्या को भी माता इसलिए कहा है कि धर्म, अर्थ, काम और मोक्ष की सिद्धि से मान प्रदान करने वाली है एवं अत्यन्त सुख देने वाली है।

    अन्यत्र व्याख्यात

    महर्षि ने इस मन्त्र की व्याख्या ऋग्वेदादिभाष्य भूमिका (प्रार्थनायाचनासमर्पण विषय) में इस प्रकार की हैः

    ‘‘(मयीदमिन्द्र॰) हे उत्तम ऐश्वर्ययुक्त परमेश्वर! आप अपनी कृपा से श्रोत्र आदि उत्तम इन्द्रिय और श्रेष्ठ स्वभाव वाले मन को मुझ में स्थिर कीजिये अर्थात् हमको उत्तम गुण और पदार्थों के सहित सब दिन के लिए कीजिये (अस्मान् रा॰) हे परम धन वाले ईश्वर! आप उत्तम राज्य आदि धन वाले हमको सदा के लिए कीजिये (सचन्तां॰) मनुष्यों के लिये ईश्वर की यह आज्ञा है कि हे मनुष्यो! तुम लोग सब काल में सब प्रकार से उत्तम गुणों का ग्रहण और उत्तम ही कर्मों का सेवन सदा करते रहो (अस्मार्क स॰) हे भगवन्! आप की कृपा से हम लोगों की सब इच्छा सर्वदा सत्य ही होती रहे। तथा सदा सत्य ही कर्म करने की इच्छा हो किन्तु चक्रवर्ती राज्य आदि बड़े-बड़े काम करने की योग्यता हमारे बीच में स्थिर कीजिए।’’ आर्याभिविनय (२।५१) में इस मन्त्र की व्याख्या इस प्रकार हैः

    • ‘‘हे इन्द्र=परमैश्वर्यवान् ईश्वर! मयिमुझ में विज्ञानादि शुद्ध इन्द्रिय रायःउत्तम धन को मघवानःपरम धनवान् आप सचन्ताम्सद्यः प्राप्त करो। हे सर्वकाम पूर्ण करने वाले ईश्वर! आपकी कृपा से हमारी आशा सत्य ही होनी चाहिए (पुनरुक्त अत्यन्त प्रेम और त्वरा द्योतनार्थ है)। हे भगवन्! हम लोगों की इच्छा आप शीघ्र ही सत्य कीजिए जिससे हमारी न्याययुक्त इच्छा के सिद्ध होने से हम लोग परमानन्द में सदा रहें’’॥२।१०॥

    विशेष

    परमेष्ठी प्रजापतिः।इन्द्रो=ईश्वरः॥ भुरिग्ब्राह्मीपंक्तिः। पञ्चमः स्वरः॥

    अथ तज्जन्यं फलमुपद्दिश्यते॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    शक्ति+धन+इच्छा

    पदार्थ

    १. गत मन्त्र के होत्र व दूत्य तभी ठीक चल सकते हैं, जब शरीर में शक्ति हो। शक्ति के साथ धन भी आवश्यक है। धनाभाव में द्रव्यसाध्य ये यज्ञ कैसे चल सकते हैं ? द्रव्य भी हो, परन्तु इच्छा न हो तो भी यज्ञादि उत्तम कर्मों का प्रवर्तन नहीं होता, अतः प्रस्तुत मन्त्र में ‘शक्ति, धन व सदिच्छा’ की प्रार्थना की गई है। 

    २. ( इन्द्रः ) = सर्वशक्ति-सम्पन्न, परमैश्वर्यवान् प्रभु  ( मयि ) = मुझमें ( इदं इन्द्रियम् ) = इस शक्ति को ( दधातु ) = स्थापित करे। मेरी एक-एक इन्द्रिय पूर्ण आयुष्यपर्यन्त शक्ति-सम्पन्न बनी रहे, जिससे मैं उत्तम कर्मों के करने में सक्षम बना रहूँ। 

    ३. उन यज्ञादि उत्तम कर्मों के लिए आवश्यक ( रायः ) = धन ( अस्मान् ) = हमें ( सचन्ताम् ) = प्राप्त हों, परन्तु ये धन ( मघवानः ) = [ मा अघ ] पाप के लवलेश से भी शून्य हों। हमारे धन पवित्र हों और यज्ञादि पवित्र कार्यों के वे साधन बनें।

    ४. शक्ति और धन के होने पर ( अस्माकं आशिषः सन्तु ) = हममें विविध कार्यों के लिए इच्छाएँ हों। इन इच्छाओं के अभाव में वे धन किसी भी कार्य में विनियुक्त न होकर हमारे कोशों में ही बन्द रहेंगे। कृपण का धन सदा धन ही बना रहता है, वह उत्तम कार्यों में विनियुक्त होकर उसे ‘धन्य’ कहलाने योग्य नहीं बनता, अतः हममें इच्छाएँ हों, परन्तु ( नः ) = हमारी ये ( आशिषः ) = इच्छाएँ ( सत्याः सन्तु ) = सत्य हों। अशुभ इच्छाएँ हमारे धनों का विनियोग अशुभ कार्यों में करवाकर हमारे विनाश का कारण ही बनेंगी।

    ४. ( पृथिवी माता ) = यह भूमिरूप माता ( उपहूता ) = मेरे द्वारा पुकारी जाए और ( माम् ) = मुझे ( पृथिवी माता ) = यह भूमि माता ( उप ) = समीप ( ह्वयताम् ) = पुकारे। मैं पृथिवी को माता समझूँ और पृथिवी मुझे पुत्र-तुल्य प्रेम करे। अध्यात्म में ‘पृथिवी’ शरीर है। इस शरीर को मैं माता समझूँ। माता के समान यह शरीर मेरे लिए आदरणीय हो। मैं इसकी कभी उपेक्षा न करूँ। शरीर को जितना हम पृथिवी के सम्पर्क में रखेंगे, उतना ही यह स्वस्थ रहेगा। ‘शरीर पर भस्म रमाना, अखाड़े की शुद्ध मिटी में लोट-पोट होना, भूमि पर सोना, नङ्गे पाँव चलना’—ये सब बातें शरीर के स्वास्थ्य का कारण बनती हैं। हाँ, इन सब बातों को बुद्धिपूर्वक करना चाहिए। पृथिवी से उत्पन्न वानस्पतिक पदार्थों का प्रयोग स्वास्थ्य के लिए अत्यन्त आवश्यक है। जैसे माता बच्चे का अपने दूध से पोषण करती है, उसी प्रकार यह पृथिवी माता अपने ओषधिरसों से हमारा पालन करती है। 

    ५. ‘आग्नीध्र’ शब्द द्यावापृथिवी के लिए प्रयुक्त होता है। द्यावापृथिव्यौ वा एष यदाग्नीध्रः—शत० १।८।१।४१। इस ( आग्नीध्रात् ) = अग्नि के आधारभूत पृथिवी से ( अग्निः ) = पृथिवी का यह मुख्य देव अग्नि ( स्वाहा ) = मुझमें सुहुत हो [ सु+हा ]। पृथिवीस्थ देवों का मुख्य देवता अग्नि है। इस शरीर में भी मुख्यता इस अग्निदेव की ही है। जब तक यह है तभी तक जीवन है। यह शान्त हुआ और जीवन भी समाप्त हो जाता है। मुझमें यह अग्नि बना रहे और मैं शक्ति, धन तथा सदिच्छाओं का सम्पादन करता हुआ यज्ञादि उत्तम कार्यों में लगा रहूँ।

    भावार्थ

    भावार्थ — मुझमें शक्ति हो, सुपथ से अर्जित धन हो। मेरा धन शुभ इच्छाओं से पूर्ण हो। मैं इस पृथिवी माता का प्रिय बनूँ। मुझमें अग्नि अर्थात् जीवन हो, जिससे मेरे द्वारा यज्ञादि कार्य सम्पन्न हो सकें।

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    स्तुतिविषयः

    व्याखान

    हे (इन्द्र)  परमैश्वर्यवन् ईश्वर! (मयि) मुझमें (इन्द्रियः)  विज्ञानादि शुद्ध इन्द्रिय (दधातु) धारण करो और (रायः)  उत्तम धन को (मघवानः) परम धनवान् आप हमारे लिए (सचन्ताम्) सद्यः प्राप्त करो। हे सर्वकाम पूर्ण करनेवाले ईश्वर! आपकी कृपा से (अस्माकम्, सन्तु आशीषः सत्या:)  हमारी आशा सत्य ही होनी चाहिए, [पुनरुक्ति अत्यन्त प्रेम और त्वरा द्योतनार्थ है] । हे भगवन् ! लोगों की इच्छा आप शीघ्र ही सत्य कीजिए, जिससे हमारी न्याययुक्त इच्छा के सिद्ध होने से हम लोग परमानन्द में सदा रहें ॥ ५१ ॥

    टिपण्णी

    १. परमानन्द = मोक्ष २. सदा- जितनी मोक्ष की अवधि है।

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    आत्मबल, सत्य आशीर्वाद और ज्ञान की याचना ।

    भावार्थ

    ( इन्द्रः ) ऐश्वर्यवान् परमेश्वर ( मयि ) मुझमें (इदम्) शुद्ध, ज्ञानरूप, प्रत्यक्ष रूप से दृष्टिगोचर होने योग्य ( इन्द्रियम् ) तेज और इन्द्र व आत्मा के सामर्थ्य, आत्मबल को ( दधातु ) धारण करावे | ( अस्मान् ) हमें ( मघवानः ) अति अधिक सुवर्ण, विद्या और बल आदि धनों से पूर्ण ( रायः ) अनेक ऐश्वर्य ( सचन्ताम् ) प्राप्त हों ।  (अस्माकम् ) हमारी ( आशिषः ) सब कामनाएं और इच्छायें ( सत्याः सन्तु ) सत्य, सफल और धर्मयुक्त (सन्तु) हो । ( पृथिवी माता ) पृथिवी के समान विशाल अन्न- दात्री ( माता ) ज्ञानदात्री पालन करने वाली माता ( उपहूता ) स्वयं आदर से युक्त हो । और (पृथिवी माता ) यह विशाल सुखदात्री माता ( माम् ) मुझको (उपह्वयताम् ) उपदेश करे और उसके पश्चात् (अग्नीघ्रात् ) अग्नि ज्ञानोपदेशक आचार्य के स्थान या पद से ( अभिः ) ज्ञानी, उपदेष्टा मुझे ( स्वाहा ) उत्तम उपदेश करे ।
    आचार्यो ब्रह्मणो मूर्तिः पिता मूर्तिः प्रजापतेः । 
    माता मूर्त्तिः पृथिव्यास्तु भ्राता स्वो मूर्तिरात्मनः ॥ मनु० ॥ 
    शत० १।८।१ । ४०-४२ ॥

    टिप्पणी

    १०- -एषा वा आशी। जीवेयं, प्रजा में स्यात्, श्रियं गच्छेयम् । शत० १। ८ । १ । ३६ ॥ मयीदमाशीः प्रतिगृह्णणाम् इति सर्वानु० । मयीदं नः सन्त्वाशिषः इति काण्व ० । इत्यतः परं ३१ तमो मन्त्रः पठ्यते । काण्व ०  

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

    परमेष्ठी प्राजापत्यः, देवाः प्राजापत्या, प्रजापतिर्वा ऋषिः )
    इन्द्रो मघवा देवता । भुरिग् ब्राह्मी पंक्तिः । पञ्चमः ॥
     

    इस भाष्य को एडिट करें

    मराठी (3)

    भावार्थ

    जी माणसे पुरुषार्थी, परोपकारी व ईश्वरभक्त असतात त्यांनाच श्रेष्ठ ज्ञान, उत्तम धन प्राप्त होते व त्यांच्या सर्व कामना पूर्ण होतात, इतरांच्या नव्हेत. या मंत्रात पृथ्वी या शब्दाचा अर्थ भूमी व विद्येचा प्रकाश असा केलेला आहे. तो सर्वांनी जाणावा, मान्य करावा व त्याचा लाभ घ्यावा. ईश्वराने या वेदमंत्रात हाच अर्थ प्रकट केलेला आहे. नवव्या मंत्रात अग्नीपासून इच्छित सुख मिळावे असे म्हटलेले आहे. तेच दहाव्या मंत्रातही स्पष्ट केलेले आहे.

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    पुढील मंत्रात यज्ञा पासून मिळणार्‍या लाभांविषयी उपदेश केला आहे. -

    शब्दार्थ

    शब्दार्थ - (इन्द्रः) परमेश्‍वर (मयि) माझ्यावर (इदम्) या प्रत्यक्ष (इंद्रियम्) ऐश्‍वराच्या प्राप्तीसीठी नित्य कृपा करो. परमेश्‍वराने आपल्या ज्ञानाने (वेदवाणीद्वारे) जे पाहिले अथवा जे ज्ञान प्रकट केले आहे, व ते मान सर्व सुखांची इच्छा करणार्‍या विद्वानांना दिले आहे आणि त्या ज्ञानाचे, इन्द्र म्हणजे विद्वज्जन मोठ्या प्रितीने सेवन करतात, परमेश्‍वर ते ज्ञानधन तसेच (राय:) विद्या, स्वर्ण आदी द्रव्य व चक्रवर्ती राज्य आदी घन नित्य (दधातु) विद्वजुनांना देवो. परमेश्‍वराच्या कृपेने आणि स्वपुरूषार्थाने (मघवान:) आम्ही पुष्कळ धन राज्य आदी पदार्थांसह पूर्ण ऐश्‍वर्ययुक्त व्हावेत असे होते वरील सर्व धन (न:) आम्हा धर्मात्माजनांना (वचन्ताम्) प्राप्त व्हावेत. (अस्माकम्) आम्हा परोपकारी धर्मात्माजनांच्या (आशिष:) कामना (सत्या:) सत्य व पूर्ण (सन्तु) व्हाव्यात. तसेच (न:) आमच्या (आशिष:) ज्या न्यायपूर्ण इच्छा व त्यानुसार क्रिया आहेत, त्यादेखील (सत्या:) पूर्ण (सन्तु) व्हाव्यात. त्याचप्रमाणे (भावा) धर्म, अर्थ, काम आणि मोक्ष यांच्याद्वारे प्राप्त होणारी जी विद्या आहे, ती तसेच (पृथिनी) अत्यंत सुखदायिनी भूमी (उपहूता) की ज्यावर राज्य संपादित करून मनुष्य सुखाची कामना करतात, ती भुमी (मां) सुखाची इच्छा करणार्‍या मला (उपहृयताम्) उत्तम प्रकारे सांगत आहे. तसेच मी करत असलेल्या या यज्ञात प्रयुक्त होणारा (अग्नी:) हा भौतिक अग्नी (आग्नीध्रात्) इंधनादीद्वारे प्रज्वलित होऊन सर्व वांछित सुख देणारा होवो (न:) आमच्यासाठी सुख घेऊन देणारा होवो. होमात अग्नीचा योग्य व चांगल्या रीतीने प्रयोग केल्यानंतर अग्नी इच्छित फळांची प्राप्ती करून देणारा होतो. (स्वाहा) वेदवाणी सर्व माणसांना वरील कर्म करण्यास सांगत आहे. ॥10॥

    भावार्थ

    भावार्थ - जी माणसे पुरूषार्थी आणि परोपकारी असून ईश्‍वराचे उपासक आहेत त्यांनाचे श्रेष्ठ ज्ञान, उत्तम धन आणि सत्य कामनांची प्राप्ती होत असते, इतरांना नव्हे. पृथिनी या शब्दाते सर्वांना प्रिय व माननीय असलेले भूमी आणि विद्या असे अर्थ प्रकट केले आहेत, ती भूमी आणि विद्या असे अर्थ प्रकट केले आहेत, ती भूमी आणि विद्या या दोन्ही वस्तू सर्व मनुष्यांचा उपकार करणार्‍या आहेत. ईश्‍वराने या वेदमंत्राद्वारे हाच उपदेश सांगितला आहे. तसेच नवव्या मंत्रात अग्नी आदी पदार्थांपासून इच्छित सुखांच्या प्राप्ती विषयी जे सांगितले आहे, तोच उपदेश या दहाव्या मंत्रातही प्रकट केला आहे. ॥10॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    स्तुती

    व्याखान

    हे इंद्रा परम ऐश्वर्यवान ईश्वरा ! (मयि) मला विशुद्ध इंद्रिये (रायः) उत्तम घन दे. (मघवानः) परम धनवान (सचन्ताम्) बनय, हे सर्व कर्म पूर्ण करणाऱ्या ईश्वरा । तुझ्या कृपेने आमची इच्छा सफल व्हावी. हे भगवंता । आमची इच्छा सफल व्हावी यासाठी तू त्वरा कर. त्यामुळे आमची[न्यायपूर्ण] मनोवांछित कामना पूर्ण होऊन आम्ही सदैव परम आनंदात राहावे.॥५१॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    इंग्लिश (4)

    Meaning

    May God bestow on me spiritual power. May we obtain wealth full of various kinds of splendour, and earthly power. May our desires be fulfilled, may they attain to fruition, Men use this Earth and knowledge (whereby salvation is attained) for the pleasures of kingship. May these Earth and knowledge advise me. May God, as my last Refuge and resort instruct me. This is thus ordained in the Veda.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Meaning

    May Indra, Lord Supreme of power and glory, in-vest me with the powers of sense and mind. May He enrich us all with the knowledge wealth and prosperity of the world. May all our hopes and aspirations come true and turn into blessings for all of us. May the mother earth invoked and served by us be kind and bless us. May Agni bless us from the vedi, the seat of yajna, with the gifts of fire. This is the voice of Divinity.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Purport

    O the most Bounteous Lord ! Kindly endow me with holy and pious sense and motor organs and knowledge. You are the possessor of Supreme wealth, therefore, bestow upon us soon all the good riches of the world. O the Appeaser of all desires! By Your grace our hopes should be true. [Repetition is to indicate profound love towards God and for denoting quickness]. O Lord fulfil our wishes as soon as possible. With the fulfilment of our just and judicious wishes we may enjoy the Supreme bliss the limit of liberation].
     

    इस भाष्य को एडिट करें

    Translation

    May the resplendent Lord bestow my sense-organs with their respective powers. May bestowers of wealth provide me with abundant wealth. May the blessings be ours; may the blessings, we have received, come true. (1) We have invoked the mother earth. May the mother earth bless me. I am fire being the kindler of fire. svaha. (2)

    Notes

    Indriyam, power of the sense-organs. Maghavanah, those who have wealth or bestow wealth. Upahuta, invoked. Rауаһ, riches; wealth. Satyah nah asisah santu, may the blessings meant for us come true. Ma upahvayatam, may bless me. Agnidhrat, duc to being the kindler of fire.

    इस भाष्य को एडिट करें

    बंगाली (1)

    विषय

    অথ তজ্জন্যং ফলমুপদিশ্যতে ॥
    এখন আগামী মন্ত্রে উক্ত যজ্ঞ হইতে উৎপন্ন ফলের উপদেশ করা হইয়াছে ।

    पदार्थ

    পদার্থঃ- (ইন্দ্রঃ) পরমেশ্বর (ময়ি) আমার মধ্যে (ইদম্) প্রত্যক্ষ (ইন্দ্রিয়ম্) ঐশ্বর্য্য প্রাপ্তির চিহ্ন তথা পরমেশ্বর যাহা স্বীয় জ্ঞান বলে দেখিয়াছেন অথবা প্রকাশিত করিয়াছেন এবং সকল সুখকে সিদ্ধকারী যাহা বিদ্বান্দিগকে প্রদান করিয়াছেন যাহা সেই সব ইন্দ্র অর্থাৎ বিদ্বান্গণ প্রীতিপূর্বক সেবন করেন তাঁহাদিগকে তথা (রায়ঃ) বিদ্যা, সুবর্ণ বা চক্রবর্ত্তী রাজ্যাদি ধনকে (দধাতু) নিত্য স্থাপন করুন এবং তাঁহারই কৃপায় এবং আমাদের পুরুষার্থবলে (মঘবানঃ) যাহাতে বহু ধন, রাজ্যাদি পদার্থ বিদ্যমান যাহা করিয়া আমরা পূর্ণ ঐশ্বর্য্যযুক্ত হই সেইরূপ ধন (নঃ) আমা বিদ্বান্ ধর্মাত্মা দিগকে (সচন্তাম্) প্রাপ্ত হউক তথা এইপ্রকার (অস্মাকম্) আমা পরোপকারী ধর্মাত্মা দিগের (আশিষঃ) কামনা (সত্যাঃ) সিদ্ধ (সন্তু) হউক এবং এইরূপ (নঃ) আমাদিগের (আশিষঃ) ন্যায়পূর্বক ইচ্ছাযুক্ত যে ক্রিয়া সেগুলিও (সত্যাঃ) সিদ্ধ (সন্তু) হউক তথা এইপ্রকার (মাতা) ধর্ম, অর্থ, কাম ও মোক্ষের সিদ্ধি দ্বারা মান্যকারী বিদ্যা এবং (পৃথিবী) বহু সুখ দাত্রী ভূমি (উপহূতা) যাহা রাজ্যাদি সুখের জন্য মনুষ্য ক্রমপূর্বক প্রাপ্ত হয়েন সেই (মাম্) সুখের ইচ্ছাকারী আমাকে (উপহ্বয়তাম্) ভাল প্রকার উপদেশ করে তথা আমার অনুষ্ঠান কৃত এই (অগ্নিঃ) যে ভৌতিক অগ্নি কে (আগ্নীধ্রাৎ) ইন্ধনাদি দ্বারা প্রজ্জ্বলিত করে সেই বাঞ্ছিত সুখ প্রদান করিয়া (নঃ) আমাদের সুখের আগমন করান কেননা এই রকম উত্তম প্রকার হোমকে প্রাপ্ত হইয়া বাঞ্ছিত কর্ম সিদ্ধ করে । (স্বাহা) সব মনুষ্যদিগের করণীয় বেদবাণী এই কর্মকে করিবার জন্য বলিয়া থাকে ॥ ১০ ॥

    भावार्थ

    ভাবার্থঃ- যে মনুষ্য পুরুষকার সম্পন্ন, পরোপকারী ঈশ্বরের উপাসক তাঁহারাই শ্রেষ্ঠ জ্ঞান, উত্তম ধন এবং সত্য কামনাগুলিকে পাইয়া থাকেন এবং অন্যে নহে । যিনি সকলকে মান্যতা দেওয়ার কারণে এই মন্ত্রে পৃথিবী শব্দ দ্বারা ভূমি এবং বিদ্যার প্রকাশ করিয়াছেন তিনি এই সমস্ত মনুষ্য দিগকে উপকারে আনিবার যোগ্য । ঈশ্বর বেদমন্ত্রে ইহাই প্রকাশিত করিয়াছেন তথা যে নবম মন্ত্র দ্বারা অগ্নি ইত্যাদি পদার্থ হইতে বাঞ্ছিত সুখ প্রাপ্তির কথা বলা হইয়াছে এই কথা দশম মন্ত্র দ্বারা প্রকাশিত করা হইয়াছে ॥ ১০ ॥

    मन्त्र (बांग्ला)

    ময়ী॒দমিন্দ্র॑ऽইন্দ্রি॒য়ং দ॑ধাত্ব॒স্মান্ রায়ো॑ ম॒ঘবা॑নঃ সচন্তাম্ । অ॒স্মাক॑ꣳ সন্ত্বা॒শিষঃ॑ স॒ত্যা নঃ॑ সন্ত্বা॒শিষ॒ऽউপ॑হূতা পৃথি॒বী মা॒তোপ॒ মাং পৃ॑থি॒বী মা॒তা হ্ব॑য়তাম॒গ্নিরাগ্নী॑ধ্রা॒ৎ স্বাহা॑ ॥ ১০ ॥

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

    ময়ীদমিত্যস্য ঋষিঃ স এব । ইন্দ্রো দেবতা । ভুরিগ্ব্রাহ্মী পংক্তিশ্ছন্দঃ ।
    পঞ্চমঃ স্বরঃ ॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    नेपाली (1)

    विषय

    स्तुतिविषयः

    व्याखान

    हे इन्द्र= परमैश्वर्यवन् ईश्वर ! मयि = मँ मा इन्द्रियः = विज्ञानादि शुद्ध इन्द्रिय दधातु-धारण गराउँनु होस् अरू रायः= उत्तम धन मघवानः = तपाईंले हामीलाई चाँडै परम धनवान् सचन्ताम्= तुल्याउनुहोस् । हे सबैकाम पूर्ण गर्नु हुने ईश्वर ! तपाईं को कृपा ले अस्माकम् सन्तु आशिष : सत्याः = हाम्रो आशा सत्य नै हुनु पर्दछ । [पुनरुक्ति अत्यन्त प्रेम र त्वरा = चाँडै को द्योतनार्थ हो] हे भगवन् ! तपाईंले हाम्रो इच्छा चाँडो भन्दा चाँडो सत्य गर्नुहोस् । जसले हाम्रो न्याययुक्त इच्छा सिद्ध हुनाले वा पूर्ण हुनाले हामीहरु सदा परमानन्द मा रहनसमर्थ हौं । ॥५१॥
     

    इस भाष्य को एडिट करें
    Top