Loading...
यजुर्वेद अध्याय - 2

मन्त्र चुनें

  • यजुर्वेद का मुख्य पृष्ठ
  • यजुर्वेद - अध्याय 2/ मन्त्र 27
    ऋषिः - वामदेव ऋषिः देवता - सर्वस्याग्निः छन्दः - निचृत् पङ्क्ति,गायत्री, स्वरः - पञ्चमः , षड्जः
    183

    अग्ने॑ गृहपते सुगृहप॒तिस्त्वया॑ऽग्ने॒ऽहं गृ॒हप॑तिना भूयासꣳ सुगृहप॒तिस्त्वं मया॑ऽग्ने गृ॒हप॑तिना भूयाः। अ॒स्थू॒रि णौ॒ गार्ह॑पत्यानि सन्तु श॒तꣳ हिमाः॒ सूर्य्य॑स्या॒वृत॒मन्वाव॑र्ते॥२७॥

    स्वर सहित पद पाठ

    अग्ने॑। गृ॒ह॒प॒त॒ इति॑ गृहऽपते। सु॒गृ॒ह॒प॒तिरिति॑ सुऽगृहप॒तिः। त्वया॑। अ॒ग्ने॒। अ॒हम्। गृ॒हप॑ति॒नेति॑ गृ॒हऽप॑तिना। भू॒या॒स॒म्। सु॒गृ॒ह॒प॒तिरिति॑ सुऽगृहप॒तिः। त्वम्। मया॑। अ॒ग्ने॒। गृ॒हप॑ति॒नेति॑ गृ॒हऽप॑तिना। भू॒याः॒। अ॒स्थू॒रि। नौ॒। गार्ह॑पत्या॒नीति॒ गार्ह॑ऽपत्यानि। स॒न्तु॒। श॒तम्। हिमाः॑। सूर्य्य॒स्य। आ॒वृत॒मित्या॒ऽवृत॑म्। अनु॑। आ। व॒र्त्ते॒ ॥२७॥


    स्वर रहित मन्त्र

    अग्ने गृहपते सुगृहपतिस्त्वयाग्ने हङ्गृहपतिना भूयासँ सुगृहपतिस्त्वम्मयाग्ने गृहपतिना भूयाः । अस्थूरि णौ गार्हपत्यानि सन्तु शतँ हिमाः सूर्यस्यावृतमन्वावर्ते ॥


    स्वर रहित पद पाठ

    अग्ने। गृहपत इति गृहऽपते। सुगृहपतिरिति सुऽगृहपतिः। त्वया। अग्ने। अहम्। गृहपतिनेति गृहऽपतिना। भूयासम्। सुगृहपतिरिति सुऽगृहपतिः। त्वम्। मया। अग्ने। गृहपतिनेति गृहऽपतिना। भूयाः। अस्थूरि। नौ। गार्हपत्यानीति गार्हऽपत्यानि। सन्तु। शतम्। हिमाः। सूर्य्यस्य। आवृतमित्याऽवृतम्। अनु। आ। वर्त्ते॥२७॥

    यजुर्वेद - अध्याय » 2; मन्त्र » 27
    Acknowledgment

    संस्कृत (2)

    विषयः

    अथ गृहाश्रमिभिरस्यानुष्ठानेन किं किं साधनीयमित्युपदिश्यते॥

    अन्वयः

    हे गृहपतेऽग्ने जगदीश्वर! विद्वन्वा त्वं सुगृहपतिरसि त्वया गृहपतिना सहाहं सुगृहपतिर्भूयासम्। मया गृहपतिनोपासितस्त्वं मम गृहपतिर्भूयाः। एवं नौ स्त्रीपुरुषयोर्गार्हपत्यान्यस्थूरि सन्त्वेवं वर्त्तमानोऽहं वर्त्तमाना च सूर्य्यस्यावृतं शतं हिमा अन्वावर्त्ते॥२७॥

    पदार्थः

    (अग्ने) परमेश्वर भौतिको वा (गृहपते) गृह्णन्ति स्थापयन्ति पदार्थान् यस्मिन् ब्रह्माण्डे शरीरे निवासार्थे वा गृहे तस्य यः पतिः पालयिता तत्संबुद्धौ (सुगृहपतिः) शोभनानां गृहाणां पतिः पालयिता (त्वया) जगदीश्वरेणानेन विज्ञानसुगृहस्थेन वा (अग्ने) सर्वस्वामिन् विद्याप्राप्तिसाधको वा (अहम्) गृहस्वामी मनुष्यो यज्ञानुष्ठाता वा (गृहपतिना) सर्वस्वामिना गृहपालकेन वा (भूयासम्) स्पष्टार्थः। (सुगृहपतिः) शोभनश्चासौ गृहस्य पालकश्च सः (त्वम्) जगदीश्वरोऽयं धार्मिको वा (मया) सत्कर्मानुष्ठात्रा सह (अग्ने) जगदीश्वर! प्रशस्तविद्य वा (गृहपतिना) धार्मिकेण पुरुषार्थिना गृहपालकेन वा (भूयाः) भवेः (अस्थूरि) तिष्ठन्ति यस्मिन्नालस्ये तत्स्थूरं तन्निन्दितं विद्यते यस्मिन् तत्स्थूरि न स्थूरि यथा स्यात्तथा। अत्र निन्दार्थ इनिः (नौ) आवयोर्गृहसम्बन्धिनोः स्त्रीपुरुषयोः (गार्हपत्यानि) गृहपतिना संयुक्तानि कर्माणि। गृहपतिना संयुक्ते ञ्यः (अष्टा॰४.४.९०) (सन्तु) भवन्तु (शतम्) शतादधिकानि वा (हिमाः) हेमन्तर्तवः। भूयाꣳसि शताद्वर्षेभ्यः पुरुषो जीवति (शत॰१.९.३.१९) (सूर्य्यस्य) स्वप्रकाशस्येश्वरस्य विद्यान्यायप्रकाशकस्य विदुषो वा (आवृतम्) समन्ताद् वर्त्तन्तेऽहोरात्राणि यस्मिन् तं समयम् (अनु) अनुगतार्थे (आ) समन्तात् (वर्त्ते) वर्त्तमानो भवेयम्॥ अयं मन्त्रः (शत॰१.९.३.१८-२१) व्याख्यातः॥२७॥

    भावार्थः

    अत्र श्लेषालङ्कारः। आवां स्त्रीपुरुषौ सुपुरुषार्थिनौ भूत्वा योऽस्य सर्वेषां स्थित्यर्थस्य जगतो गृहस्य सततं रक्षको जगदीश्वरो विद्वान् वाऽस्ति, तमाश्रित्य भौतिकाग्न्यादिभ्यः पदार्थेभ्यः स्थिरसुखसाधकानि सर्वाणि कर्माणि संसाध्य शतं वर्षाणि जीवेव, तथा जितेन्द्रियत्वभावेन शतादधिकमपि सुखेन जीवनं भुञ्ज्वहे इति॥२७॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषयः

    अथ गृहाश्रमिभिरस्यानुष्ठानेन किं किं साधनीयमित्युपदिश्यते ॥

    सपदार्थान्वयः

     हे गृहपते! गृह्णन्ति=स्थापयन्ति पदार्थान् यस्मिन् ब्रह्माण्डे शरीरे निवासार्थे वा गृहे तस्य यः पतिः पालयिता तत्सम्बुद्धौ ! अग्ने!=जगदीश्वर विद्वन् वा! परमेश्वर भौतिको वा! त्वं जगदीश्वरोऽयं धार्मिको वा सुगृहपतिः शोभनानां गृहाणां पतिः पालयिता असि

    [अग्ने !] सर्वस्वामिन् विद्याप्राप्तिसाधको वा ! त्वया जगदीश्वरेणऽनेन विज्ञानसुगृहस्थेन वा गृहपतिना सर्वस्वामिना गृहपालकेन वा सहाऽहं गृह-स्वामी मनुष्यो यज्ञाऽनुष्ठाता वा सुगृहपतिः शोभनश्चासौ गृहस्य पालकश्च स भूयासम्

    [अग्ने !] जगदीश्वर प्रशस्तविद्य वा ! मया सत्कर्माऽनुष्ठात्रा सह गृहपतिना धार्मिकेण पुरुषार्थिना गृहपालकेन वा उपासितस्त्वं मम गृहपतिर्भूयाः भवेः

    एवं नौ=स्त्रीपुरुषयोः आवयोर्गृहसम्बन्धिनो: स्त्रीपुरुषयोः गार्हपत्यानि गृहपतिना संयुक्तानि कर्माणि अस्थूरि तिष्ठन्ति यस्मिन्नालस्ये तत्स्थूरं, तन्निन्दितं विद्यते यस्मिन् तत्स्थूरि, न स्थूरि यथा स्यात्तथा सन्तु भवन्तु।

    एवं वर्त्तमानोऽहं वर्त्तमाना च सूर्यस्य स्वप्रकाशस्येश्वरस्य विद्यान्यायप्रकाशकस्य विदुषो वा आवृतं समन्ताद्वर्त्तन्तेऽहोरात्राणि यस्मिंस्तं समय शतं शतादधिकानि वा हिमाः हेमन्तर्त्तवो अनु+आ+वर्त्ते समन्ताद्वर्त्तमानो भवेयम् ॥ २।२७॥

    पदार्थः

    (अग्ने) परमेश्वर भौतिको वा (गृहपते) गृह्णन्ति स्थापयन्ति पदार्थान् यस्मिन् ब्रह्माण्डे शरीरे निवासार्थे वा गृहे तस्य यः पतिः पालयिता तत्संबुद्धौ (सुगृहपतिः) शोभनानां गृहाणां पतिः पालयिता (त्वया) जगदीश्वरेणानेन विज्ञासुगृहस्थेन वा (अग्ने) सर्वस्वामिन् विद्याप्राप्तिसाधको वा (अहम् ) गृहस्वामी मनुष्यो यज्ञानुष्ठाता वा (गृहपतिना) सर्वस्वामिना गृहपालकेन वा (भूयासम्) स्पष्टार्थः (सुगृहपतिः) शोभनश्चासौ गृहस्य पालकश्च सः (त्वम्) जगदीश्वरोऽयं धार्मिको वा (मया) सत्कर्मानुष्ठात्रा सह (अग्ने) जगदीश्वर ! प्रशस्तविद्य वा (गृहपतिना) धार्मिकेण पुरुषार्थिना गृहपालकेन वा (भूयाः) भवेः (अस्थूरि) तिष्ठन्ति यस्मिन्नालस्ये तत्स्थूरं तन्निन्दितं विद्यते यस्मिन् तत्स्थूरि न स्थूरि यथा स्यात्तथा । अत्र निन्दार्थ इनिः (नौ) आवयोर्गृहसंबन्धिनोः स्त्रीपुरुषयोः (गार्हपत्यानि) गृहपतिना संयुक्तानि कर्माणि । गृहपतिना संयुक्ते ञ्यः॥ अ० ४ । ४ । ९० ॥ (सन्तु) भवन्तु (शतम्) शतादधिकानि वा (हिमाः) हेमन्तर्तवः । भूयांसि शताद्वर्षेभ्यः पुरुषो जीवति ॥ श० १ । ७ । ४ । १९ ॥ (सूर्यस्य) स्वप्रकाशस्येश्वरस्य विद्यान्यायप्रकाशकस्य विदुषो वा (आवृतम्) समन्ताद्वर्त्तन्तेऽहोरात्राणि यस्मिन् तं समयम् (अनु) अनुगतार्थे (आ) समन्तात् (वर्ते) वर्तमानो भवेयम् । अयं मंत्रः श० १।९।३। १९-२० व्याख्यातः ॥ २७॥

    भावार्थः

    अत्र श्लेषालंकारः ॥ आवां स्त्री-पुरुषौ पुरुषार्थिनौ भूत्वा योऽस्य सर्वेषां स्थित्यर्थस्य जगतो गृहस्य सततं रक्षको जगदीश्वरो विद्वान् वाऽस्ति, तमाश्रित्य भौतिकाग्न्यादिभ्यः पदार्थेभ्य: स्थिरसुखसाधकानि सर्वाणि कर्माणि संसाध्य,

    [एवं वर्तमानोऽहं वर्तमाना च, सूर्यस्यावृतं शतं हिमा अन्वावर्ते]

     

    शतं वर्षाणि जीवेव, तथा—जितेन्द्रियत्वभावेन शतादधिकमपि सुखेन जीवनं भुंज्वहे इति ॥ २।२७॥

    [हं गृहपते ! अग्ने=जगदीश्वर विद्वन् वा त्वं सुगृहपतिरसि, त्वया गृहपतिना सहाऽहं सुगृहपतिर्भूयासम् पुरुषयोर्गार्हत्ययान्यस्थूरि सन्तु]

    विशेषः

    परमेष्ठी प्रजापतिः । वामदेवः। अग्नि:=ईश्वरः, विद्वान्, भौतिकश्च ॥ पञ्चमः । पूर्वार्द्धे निचृत्पंक्तिः । पञ्चमः । उत्तरार्द्धे गायत्री । षड्जः ॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    हिन्दी (4)

    विषय

    गृहस्थ लोगों को इसके अनुष्ठान से क्या-क्या सिद्ध करना चाहिये, सो अगले मन्त्र में प्रकाशित किया है॥

    पदार्थ

    हे (गृहपते) घर के पालन करने हारे (अग्ने) परमेश्वर और विद्वान् (त्वम्) आप (सुगृहपतिः) ब्रह्माण्ड, शरीर और निवासार्थ घरों के उत्तमता से पालन करने वाले हैं, उस (गृहपतिना) उक्त गुण वाले (त्वया) आप के साथ (अहम्) मैं (सुगृहपतिः) अपने घर का उत्तमता से पालन करने हारा (भूयासम्) होऊँ। हे परमेश्वर! विद्वान् वा (मया) जो मैं श्रेष्ठ कर्म का अनुष्ठान करने वाला (गृहपतिना) धर्मात्मा और पुरुषार्थी मनुष्य हूं, उस मुझ से आप उपासना को प्राप्त हुए मेरे घर के पालन करने हारे (भूयाः) हूजिये। इसी प्रकार (नौ) जो हम स्त्री-पुरुष घर के पति हैं, सो हमारे (गार्हपत्यानि) अर्थात् जो गृहपति के संयोग से घर के काम सिद्ध होते हैं, वे (अस्थूरि) जैसे निरालस्यता हो, वैसे सिद्ध (सन्तु) हों। इस प्रकार अपने वर्त्तमान में वर्त्तते हुए हम स्त्री वा पुरुष (सूर्य्यस्य) आप और विद्वान् के (आवृतम्) वर्त्तमान अर्थात् जिस में अच्छी प्रकार रात्रि वा दिन होते हैं, उस में (शतं हिमाः) सौ वर्ष वा सौ से अधिक भी वर्तें॥२७॥

    भावार्थ

    इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। हम दोनों स्त्रीपुरुष पुरुषार्थी होकर जो इन सब पदार्थों की स्थिति के योग्य संसाररूपी घर का निरन्तर रक्षा करने वाला जगदीश्वर और विद्वान् है, उसका आश्रय करके भौतिक अग्नि आदि पदार्थों से स्थिर सुख करने वाले सब काम सिद्ध करते हुए सौ वर्ष जीवें तथा जितेन्द्रियता से सौ वर्ष से अधिक भी सुखपूर्वक जीवन भोगें॥२७॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    भाषार्थ

    सौ से भी अधिक (हिमाः) हेमन्त ऋतु पर्यन्त (अन्वावर्ते) ठीक-ठीक वर्त्ताव में लाऊँ॥२।२७हे (गृहपते!) जिसमे सब पदार्थ स्थापित किए जाते हैं, उस ब्रह्माण्ड, शरीर अथवा निवास के लिए रचे घर के पति अर्थात् पालन करने वाले! (अग्ने!) परमेश्वर, भौतिक-अग्नि अथवा विद्वान् (त्वम) आप जगदीश्वर अथवा धार्मिक जन (सुगृहपतिः) उत्तम घरों के पति हो।

    [अग्ने!] हे सर्वस्वामिन् जगदीश्वर अथवा विद्याप्राप्ति के लिए साधक जन! (त्वया) आप जगदीश्वर एवं इस विद्वान् उत्तम गृहस्थ (गृहपतिना) सब के स्वामी अथवा घर के पालक के साथ (अहम्) मैं घर का स्वामी अथवा होता=यज्ञाऽनुष्ठाता (सुगृहपतिः) उत्तम गृहपति (भूयासम्) बनूँ।

    (अग्ने!) हे जगदीश्वर अथवा प्रशंसनीय विद्याओं से युक्त जन! (मया) मुझ शुभ कर्मों के अनुष्ठान करने वाले के साथ (गृहपतिना) धार्मिक, पुरुषार्थी वा गृहपति के द्वारा उपासना किए हुए आप मेरे गृहपति (भूयाः) बनो।

    इस प्रकार (नौ) हम दोनों घर से सम्बन्ध रखने वाले स्त्री-पुरुषों के (गार्हपत्यानि) गृहपति से सम्बद्ध कार्य (अस्थूरि) आलस्य से भरपूर न होकर परुषार्थ से सदा युक्त (सन्तु) होवें।

    इस प्रकार वर्त्ताव करते हुए मैं पुरुष और स्त्री (सूर्यस्य) स्वप्रकाशरूप ईश्वर, विद्या और न्याय का प्रकाश करने  वाले विद्वान् के (आवृतम्) समय को (शतम्) सौ अथवा॥

    भावार्थ

    इस मन्त्र में श्लेष अलंकार है॥ हम दोनों स्त्री पुरुष पुरुषार्थी होकर, सब की स्थिति के लिये जो इस जगत् रूप घर का निरन्तर रक्षक जगदीश्वर अथवा विद्वान् हैं, उसी की शरण लेकर भौतिक अग्नि आदि पदार्थों से, स्थिर सुखों को सिद्ध करने वाले सब कर्मों को प्राप्त करके—

    सौ वर्ष तक जीवें, और जितेन्द्रियता से सौ वर्ष से अधिक भी सुखपूर्वक जीवन का उपभोग करें॥२।२७॥

    भाष्यसार

    १. ईश्वर--यहाँ श्लेष अलंकार से अग्नि शब्द के ईश्वर, विद्वान् और भौतिक अग्नि ये तीन अर्थ हैं। प्रथम ईश्वर अर्थ को कहते हैं--ब्रह्माण्ड एक घर है। यह शरीर भी एक घर है। प्राणियों के निवासस्थान को भी घर करते हैं। ब्रह्माण्ड रूप घर का सबसे अच्छा गृहपति है। उसकी सहायता एवं कृपा से हम अच्छे गृहपति बनेंगृहपति ईश्वर की उपासना से वह हमारे गृहों का भी रक्षक बनता है, रक्षा करता है। ईश्वर की रक्षा से स्त्री पुरुषों के रचे घर सब दोषों से रहित होते हैं। ईश्वर की आज्ञा-पालन करते हुये घरों में हम सौ वर्ष तक सुखपूर्वक रहें। जितेन्द्रिय होकर सौ वर्ष से अधिक भी सूखपूर्वक जीवित रह सकते हैं।

    २. विद्वान्--विद्वान् पुरुष उत्तम गृहपति होता है। विद्वान् के संग से सब लोग उत्तम गृहपति  बनें। धार्मिक विद्वान् ईश्वर की उपासना करता है, उपासना से ईश्वर उसके घर की रक्षा करता है। इसी प्रकार अन्य लोग भी ईश्वर की उपासाना करें तथा ईश्वरीय सुरक्षा को प्राप्त करें। विद्वान् पुरुष के गृहसम्बन्धी कर्म आलस्य से भरपूर नहीं होते। विद्वान् पुरुषार्थी होता है। यहाँ वेद में आलस्य की निन्दा की गई है। अतः घर में आलसी होकर न पड़े रहें। सदा पुरुषार्थी रहें। विद्वान् के समान ईश्वर की आज्ञा का सौ वर्ष तक पालन करने के लिए जीवित रहें। जितेन्द्रिय होकर सौ वर्ष से अधिक भी ईश्वर की आज्ञाओं का पालन करें।

    ३.भौतिक अग्नि--भौतिक अग्नि भी घर का रक्षक है क्योंकि इसके बिना गृहस्थ के यज्ञ आदि शुभ कर्म सिद्ध नहीं हो सकते जो स्थिर सुखों को प्राप्त कराने वाले हैं। शिल्प विद्या की सहायता से गृहस्थ लोग घरों में अग्नि का पूरा उपभोग करें॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    सु-गृहपतिः

    पदार्थ

    १. गत मन्त्र की भावना के अनुसार [ क ] जब हमारी आवश्कताएँ कम होंगी, [ ख ] हम प्रकाशमय नियमित जीवनवाले होंगे, [ ग ] सशक्त होंगे [ घ ] सूर्य की भाँति दैनिक आवर्तन को पूरा करेंगे तब हम प्रस्तुत मन्त्र के ‘सु-गृहपति’ बन जाएँगे। प्रस्तुत मन्त्र में कहते हैं कि— 

    २. ( अग्ने ) = हमारी सब उन्नतियों के साधक हे प्रभो ! ( गृहपते ) = हमारे घरों के रक्षक! ( अग्ने ) = प्रकाशस्वरूप प्रभो! ( त्वया सुगृहपतिना ) = सुगृहपति आपके साथ सदा अपना सम्पर्क रखता हुआ मैं ( सु-गृहपतिः ) = उत्तम गृहपति ( भूयासम् ) = बन जाऊँ। आपकी आँख से ओझल न होने पर मैं कभी-मार्ग-भ्रष्ट न होऊँगा। अपने गृहस्थ के कर्त्तव्यों को, आपसे शक्ति प्राप्त करके मैं उत्तमता से निभानेवाला बनूँगा। 

    ३. ( अग्ने ) = उन्नतिसाधक प्रभो ! ( मया गृहपतिना ) = मुझ गृहपति से ( त्वम् ) = आप ( सुगृहपतिः ) = उत्तम गृहपतिवाले ( भूयाः ) = होओ। जैसे अच्छे शिष्यों से आचार्य ‘उत्तम शिष्योंवाला’ कहलाता है, इसी प्रकार मुझ आपके उपासक के द्वारा आप ‘उत्तम गृहपति’ कहे जाएँ। मैं आपको यशस्वी व स्तुत्य करने के लिए ‘सुगृहपति’ बनूँ।

    ४. हे प्रभोः! पति-पत्नी हम दोनों के ( गार्हपत्यानि ) = गृहपति के कर्त्तव्य ( अस्थूरि सन्तु ) = एक बैलवाली गाड़ी के समान न हो जाएँ। [ स्थूरि = जिसका एक बैल रह गया हो ऐसी गाड़ी ], अर्थात् अपने इस गृहस्थ-शकट को हम दोनों पति-पत्नी मिलकर बड़ी अच्छी प्रकार वहन करनेवाले बनें। हमारा साथ बना रहे—अपमृत्यु से हममें से किसी एक को ही यह गाड़ी न खेंचनी पडे़। 

    ५. मैं ( शतं हिमाः ) = सौ वर्षपर्यन्त ( सूर्यस्य ) = सूर्य के ( आवृतम् ) = आवर्तन के अनुसार ( आवर्ते ) = अपने दैनिक कार्यक्रम के आवर्तन को चलानेवाला बनूँ। वस्तुतः यह ‘नियमित आवर्तन’ ही सुगृहपति बनने का सर्वोत्तम साधन है।

    भावार्थ

    भावार्थ — प्रभु को कभी न भुलाता हुआ मनुष्य सुगृहपति बने, पति-पत्नी मिलकर गृहस्थ की गाड़ी को खेंचनेवाले और सदा सूर्य की भाँति नियमित जीवनवाले हों।

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    उत्तम गृहस्थ होने की प्रार्थना ।

    भावार्थ

    हे ( अग्ने ) अग्ने ! ज्ञानवन् ! परमेश्वर ! नेतः ! आचार्य ! हे ( गृहपते ) गृहपालक ! हे ( अग्ने ) अग्ने ! ( त्वया गृहपतिना ) गृह के पति अर्थात् पालकरूप तेरे बल से ( अहम् ) मैं ( सुगृहपतिः भूयासम् ) उत्तम गृह का स्वामी हो जाऊं और ( त्वं ) तू ( मया गृहपतिना ) मुझ गृहपति के साथ, मेरे द्वारा ( सुगृहपतिः भूयाः) उत्तम गृहपति हो । इस मन्त्र से गृहस्थ एक दूसरे के उत्तम गृहपति होने में सहायक हों, यह भी वेद ने उपदेश किया । हे परमेश्वर ! (नौ) हम स्त्री और पुरुष (गार्हपत्यानि ) गृहपति और गृहपत्नी दोनों के करने योग्य समस्त कर्तव्य ( शतं हिमाः ) सौ बरसों तक ( अस्थूरि सन्तु ) दोनों द्वारा मिलकर किये जाया करें। अर्थात् एक बैल से जुती गाड़ी चल नहीं सकती, वह 'स्थूरी' कहाती है । हमारे कार्य 'अस्थूरी' एक बैल से जुते शकट के समान विघ्न युक्र नहीं, प्रत्युत स्त्री-पुरुष रूप दो भारवाही बैलों से युक्त शकट के समान निर्विघ्न सत्मार्ग पर चलते रहें। मैं ( सूर्यस्य आवृतम् ) सूर्य के व्रत को ( अनु आवर्त्ते ) पालन करूं, उसके समान सब का प्रेरक, पालक, होकर नियमपालक, ज्ञानप्रकाशक तेजस्वी, तपस्वी होकर रहूं ।

    टिप्पणी

    १ अग्ने। २ अस्थूरि।

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

    परमेष्ठी प्राजापत्यः, देवाः प्राजापत्या, प्रजापतिर्वा ऋषिः )
    अग्निर्देवता । ( १) निचृत्पंक्तिः । पञ्चमः | (२ )गायत्री । षडजः ॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    मराठी (2)

    भावार्थ

    या मंत्रात श्लेषालंकार आहे. स्त्री-पुरुष यांनी पुरुषार्थी बनून या संसाररूपी घराचे रक्षण करणारा जगदीश्वर व विद्वान यांच्या आश्रयाने भौतिक अग्नी इत्यादी पदार्थांद्वारे (घरातील) सर्व कार्य सिद्ध करावे आणि जितेन्द्रिय बनून शंभर वर्षापेक्षा जास्त चांगल्या प्रकारे जगावे.

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    यज्ञानुष्ठानाद्वारे गृहस्थजनांनी कोणते हेतू/प्रयोजन सिद्ध करावेत, हे पुढील मंत्रात प्रकट केले आहे -

    शब्दार्थ

    शब्दार्थ - (या मंत्राचा संदर्भ दोन विषयांकडे आहे. परमेश्‍वर आणि गृहपति (गृहस्थाश्रमी) या दोन्हीविषयी या मंत्रात वर्णन केले आहे) - (गृहपते) घराचे पालन करणार्‍या (अग्ने) हे परमेश्‍वरा/हेविद्वान, (त्वंम्) आपण (सुमृहपति:) ब्रह्मांडरूप गृहाचे स्वामी/निवासार्थ निर्मिलेल्या घराचे पालक (अभि) आहात. अशा या (गृहपतिना) स्वामी व पालक, असलेल्या (त्वया) आपणांसह मी (सुगृहपति:) माझ्या घराचा उत्तम प्रकारे पालक (भूयासम्) होईन. हे परमेश्‍वरा/हे विद्वज्जन, (मया) श्रेष्ठ कर्माचे अनुष्ठान करणारा (गृह्यतिना) जो मी धर्मात्मा आणि पुरूषार्थी मनुष्य आहे, अशा माझ्या उपासनेचा स्वीकार करून आपण माझ्या घराचे पालन करणारे (भूमा:) व्हा. त्याप्रमाणे (मौ) गृहाचे पती (स्वामी) आम्ही दोघे स्त्री व पुरूष/पती-पत्नी आहोत, (गार्दृपत्यानि) गृहपती म्हणून आम्हां दोघांचे जे कर्तव्य-कर्म आहेत, ते (अस्थिरि) कर्तव्य आमच्यातर्फे आलस्यरहित होऊन पूर्ण (सन्तु) व्हावेत, अशी कृपा करा. अशा वर्तमान सुखकारक स्थितीत आम्ही दोघे (सूर्य्यस्य) परमेश्‍वराचे/विहानाच्या आश्रयाने (आवृतम्) रात्री व दिवसा, सर्वकाळी (शतंहिमा:) शंभर वर्षापर्यंत किंवा शंभरापेक्षा अधिक वर्ष श्रेष्ठ व्यवहार करीत राहू. ॥27॥

    भावार्थ

    भावार्थ - या मंत्रात श्‍लेषालंकार आहे. गृहपती आम्ही दोघे स्त्री-पुरूष पुरूषार्थ करीत परमेश्‍वर आणि विद्वान की जे पदार्थांच्या स्थिती/प्रयोगास योग्य अशा संसार रूप गृहाचे/घराचे रक्षक आहेत, या दोघांच्या आश्रयात राहून आम्ही भौतिक अग्नीद्वारे सर्व पदार्थांपासून सुख प्राप्त करणारे, सर्व कार्य सिद्ध करणारे होऊ. आणि शंभर वर्षाचे प्राप्त करू. अथवा जितेन्द्रिय राहून शंभर वर्षाहून अधिक काळपर्यंत सुखेन जीवनाचा उपभोग घेऊ. ॥27॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    इंग्लिश (3)

    Meaning

    Oh Lord of the universe, Oh God, may I become a good householder through Thee, the protector of the universe. Oh Lord may Thou protect my house, being adored by me the guardian of my house. May our domestic duties be performed free from idleness. May I live for a hundred years day and night in the presence of God.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Meaning

    Agni, Lord of the House of Existence, Master of knowledge and the fire of yajna, great as you are as the keeper and sustainer of the world, so may I too, with you as the ideal, be a good and efficient house holder. And you too, over me, head of this family, be the protector and sustainer of this household. May we two, husband and wife, together perform the duties of the home for a good hundred years. May I follow the path of life like the sun in orbit, the path of Dharma revealed by you.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Translation

    О adorable Lord, Master of the household, you being a householder, by your grace, may I also be a good householder. O Lord, due to my being a householder, you become a good householder. May the household functions of both of us be free from neglect, for a hundred winters. (1) May І follow the path of the sun. (2)

    Notes

    Sugrhapatih, good householder. Asthuri, free from idleness or neglect. Himah, winters, meaning years.

    इस भाष्य को एडिट करें

    बंगाली (1)

    विषय

    অথ গৃহাশ্রমিভিরস্যানুষ্ঠানেন কিং কিং সাধনীয়মিত্যুপদিশ্যতে ॥
    গৃহস্থ লোকদিগের এই অনুষ্ঠান দ্বারা কী কী সিদ্ধ করা উচিত তাহা পরবর্ত্তী মন্ত্রে প্রকাশ করা হইয়াছে ॥

    पदार्थ

    পদার্থঃ- হে (গৃহপতে) গৃহপালক (অগ্নে) জগদীশ্বর এবং বিদ্বান্ (ত্বম্) আপনারা (সুগৃহপতিঃ) ব্রহ্মাণ্ড, শরীর ও নিবাসার্থ গৃহগুলিকে উত্তমতা পূর্বক পালনকারী (অসি) হন সেই (গৃহপতিনা) উক্ত গুণযুক্ত (ত্বয়া) আপনার সঙ্গে (অহম্) আমি (সুগৃহপতিঃ) স্বীয় গৃহ উত্তমতা সহ পালন কর্ত্তা (ভূয়াসম্) হই । হে পরমেশ্বর । বিদ্বান্ (ময়া) আমি শ্রেষ্ঠ কর্মের অনুষ্ঠান কর্ত্তা (গৃহপতিনা) ধর্মাত্মা ও পুরুষকার সম্পন্ন মনুষ্য । সেই আমা দ্বারা আপনি উপাসনা প্রাপ্ত হইয়া আমার গৃহের পালনকর্তা (ভূয়াঃ) হউন । এই প্রকার (নৌ) আমরা যাহারা স্ত্রী-পুরুষ গৃহের পতি অতএব আমাদের (গার্হপত্যানি) অর্থাৎ যে গৃহপতির সংযোগে গৃহের কর্ম সিদ্ধ হয় । তাহারা (অস্থূরি) যেমন নিরলস সেইরূপ প্রতিপন্ন হউক । এইভাবে বর্ত্তমানে ব্যবহার করিয়া আমরা স্ত্রী বা পুরুষ (সূর্য়্যস্য) আপনি ও বিদ্বানের (আবৃতম্) বর্ত্তমান অর্থাৎ যাহাতে ভাল প্রকার রাত্রি বা দিন হয় তাহাতে (শতং হিমাঃ) শতবর্ষ বা শত হইতে অধিকও বর্ত্তমান থাকুন ॥ ২৭ ॥

    भावार्थ

    ভাবার্থঃ- এই মন্ত্রে শ্লেষালঙ্কার আছে । আমরা দুইজন পুরুষকার সম্পন্ন হইয়া এই যে সব পদার্থ সকলের স্থিতির যোগ্য সংসাররূপী গৃহে নিরন্তর রক্ষাকর্ত্তা জগদীশ্বর ও বিদ্বান্ তাঁহাদের আশ্রয় করিয়া ভৌতিক অগ্নি ইত্যাদি পদার্থ দ্বারা স্থির সুখকারী সর্ব কর্ম সিদ্ধ করিতে থাকিয়া শতবর্ষ জীবিত থাকিব এবং জিতেন্দ্রিয়তা পূর্বক শতবর্ষ অপেক্ষা অধিক ও সুখপূর্বক জীবন ভোগ করিব ॥ ২৭ ॥

    मन्त्र (बांग्ला)

    অগ্নে॑ গৃহপতে সুগৃহপ॒তিস্ত্বয়া॑ऽগ্নে॒ऽহং গৃ॒হপ॑তিনা ভূয়াসꣳ সুগৃহপ॒তিস্ত্বং ময়া॑ऽগ্নে গৃ॒হপ॑তিনা ভূয়াঃ । অ॒স্থূ॒রি ণৌ॒ গার্হ॑পত্যানি সন্তু শ॒তꣳ হিমাঃ॒ সূর্য়্য॑স্যা॒বৃত॒মন্বা ব॑র্তে ॥ ২৭ ॥

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

    অগ্নে গৃহপত ইত্যস্য ঋষিঃ স এব । সর্বস্যাগ্নির্দেবতা ।
    পূর্বার্দ্ধে— নিচৃৎপংক্তিশ্ছন্দঃ । পঞ্চমঃ স্বরঃ ॥
    উত্তরার্দ্ধে— গায়ত্রী ছন্দঃ । ষড্জঃ স্বরঃ ॥

    इस भाष्य को एडिट करें
    Top