Loading...
यजुर्वेद अध्याय - 2

मन्त्र चुनें

  • यजुर्वेद का मुख्य पृष्ठ
  • यजुर्वेद - अध्याय 2/ मन्त्र 14
    ऋषिः - परमेष्ठी प्रजापतिर्ऋषिः देवता - अग्निः सर्वस्य छन्दः - अनुष्टुप्,भूरिक् आर्ची गायत्री स्वरः - गान्धारः
    98

    ए॒षा ते॑ऽअग्ने स॒मित्तया॒ वर्ध॑स्व॒ चा च प्यायस्व। व॒र्धि॒षी॒महि॑ च व॒यमा च॑ प्यासिषीमहि। अग्ने॑ वाजजि॒द् वाजं॑ त्वा संसृ॒वासं॑ वाज॒जित॒ꣳ सम्मा॑र्ज्मि॥१४॥

    स्वर सहित पद पाठ

    ए॒षा। ते॒। अ॒ग्ने॒। स॒मिदिति॑ स॒म्ऽइत्। तया॑। वर्ध॑स्व। च॒। आ॒। च॒। प्या॒य॒स्व॒। व॒र्धि॒षी॒महि॑। च॒। व॒यम्। आ। च॒। प्या॒सि॒षी॒म॒हि॒। अग्ने॑। वा॒ज॒जि॒दिति॑ वाजऽजित्। वाज॑म्। त्वा॒। स॒सृ॒वास॒मिति॑ स॒सृ॒वास॑म्। वा॒ज॒जित॒मिति॑ वाज॒ऽजित॑म्। सम्। मा॒र्ज्मि॒ ॥१४॥


    स्वर रहित मन्त्र

    एषा तेऽअग्ने समित्तया वर्धस्व चा च प्यायस्व । वर्धिषीमहि च वयमा च प्यासिषीमहि । अग्ने वाजजिद्वाजन्त्वा ससृवाँसँ वाजजितँ सम्मार्ज्मि ॥


    स्वर रहित पद पाठ

    एषा। ते। अग्ने। समिदिति सम्ऽइत्। तया। वर्धस्व। च। आ। च। प्यायस्व। वर्धिषीमहि। च। वयम्। आ। च। प्यासिषीमहि। अग्ने। वाजजिदिति वाजऽजित्। वाजम्। त्वा। ससृवासमिति ससृवासम्। वाजजितमिति वाजऽजितम्। सम्। मार्ज्मि॥१४॥

    यजुर्वेद - अध्याय » 2; मन्त्र » 14
    Acknowledgment

    संस्कृत (2)

    विषयः

    अग्निना यज्ञे कथमुपकारो ग्राह्य इत्युपदिश्यते॥

    अन्वयः

    हे अग्ने जगदीश्वर! ते तव यैषा समित् वेदविद्यास्ति तयास्माभिः स्तुतः सँस्त्वं वर्धस्व चास्मान् नित्यं वर्धय। हे भगवन्नेवं भवद्विदितगुणैरस्माभिः प्रकाशितः संस्त्वं प्यायस्व चास्मान् नित्यं प्यायय। हे भगवन्नग्ने वाजजिद्वाजं ससृवांसं त्वां वयं वर्धिषीमहि। कृपया भवान् चास्मानपि वाजजितः सस्रुषो वाजान् करोतु, यथा वयं भवन्तमाप्यासिषीमहि, तथैव भवांश्चास्मान् सर्वैः शुभगुणैराप्यायताम्। अहं भवन्तमाश्रित्य संमार्ज्मि भवदाज्ञानुष्ठानेन शुद्धो भवामीत्येकः॥ यैषा तेऽस्याग्नेर्वर्धिका समिदस्ति तया चायं वर्धते आप्यायते च वयं तं वाजं ससृवांसं वाजजितमग्निं विद्यावृद्धये वर्धिषीमहि, आप्यासिषीमहि च। यतोऽयं शिल्पविद्यासिद्धैर्विमानादिभिर्यानैर्वाजान् सस्रुषो वाजजितोऽस्मान् विजयेन वर्धयति, तमहं संमार्ज्मीति द्वितीयः॥१४॥

    पदार्थः

    (एषा) प्रदीप्तिहेतुः (ते) तव तस्य वा (अग्ने) परमेश्वर! भौतिको वा (समित्) सम्यगिध्यते दीप्यतेऽनया सा विद्या काष्ठादिर्वा (तया) विद्यया समिधा वा (वर्धस्व) वर्धते वा। सर्वत्रान्त्यपक्षे व्यत्ययो लडर्थे लोट् च। (च) समुच्चये (आ) क्रियायोगे (च) पुनरर्थे (प्यायस्व) प्यायते वा (वर्धिषीमहि) स्पष्टार्थम् (च) समुच्चये (वयम्) विद्यावन्तो धार्म्मिकाः (आ) समन्तात् क्रियायोगे (च) अन्वाचये (प्यासिषीमहि) अत्र प्यैङ्धातोः सिबुत्सर्गश्छन्दसि (अष्टा॰३.१.३४) अनेन वार्त्तिकेन सिप् प्रत्ययः (अग्ने) ज्ञानस्वरूपविजयप्रदेश्वर! भौतिको वा। (वाजजित्) वाजं सर्वस्य वेगं जयति स ईश्वरः। वाजं जयति येन वा स भौतिकः। (वाजम्) ज्ञानवन्तं वेगवन्तं वा (त्वा) त्वां तं वा (ससृवांसम्) सर्वं ज्ञानवन्तं शिल्पविद्यागुणप्राप्तिमन्तं वा। (वाजजितम्) यो येन वा वाजं संग्रामं जयति तम (सम्) सम्यगर्थे (मार्ज्मि) शुद्धो भवामि शोधयामि वा॥ अयं मन्त्रः (शत॰१.८.२.३-७) व्याख्यातः॥१४॥

    भावार्थः

    अत्र श्लेषालङ्कारः। क्रियाद्वयं चादरार्थं विज्ञेयम्। ये मनुष्याः परमेश्वराज्ञापालने क्रियाकौशले च वर्धन्ते, ते विद्यायां सर्वानानन्दयित्वा दुष्टान् शत्रून् जित्वा शुद्धा भूत्वा सुखयन्ति, नेतरेऽलसाः। चकारचतुष्टयेनेश्वराज्ञा धर्म्या सूक्ष्मस्थूलतयाऽनेकविधास्ति तथा क्रियाकाण्डे कर्त्तव्यानि कर्माण्यनेकानि सन्तीति विज्ञेयम्। त्रयोदशमन्त्रेण या वेदविद्या प्रतिपादितास्ति, तया सुखार्थं यज्ञसंधानमुक्तमनेनैतयैवं पुरुषार्थः कार्य्य इति प्रकाशितम्॥१४॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषयः

    अग्निना यज्ञे कथमुपकारो ग्राह्य इत्युपदिश्यते ।

    सपदार्थान्वयः

    हे अग्ने !=जगदीश्वर परमेश्वर! ते=तव यैषा प्राप्तिहेतुः समित्=वेदविद्या सम्यगिध्यते दीप्यतेऽनया सा विद्या अस्ति तया विद्यया अस्माभिः स्तुतः संर्स्त्व वर्धस्व चाऽस्मान् नित्यं वर्धय

    हे भगवन् ! एवं भवद्विदितगुणैरस्माभिः प्रकाशितः संस्त्वं [आ+] प्यायस्व चाऽस्मान् नित्यं व्यापय।

    हे अग्ने !=भगवन् ज्ञानस्वरूप विजयप्रदेश्वर! वाजजित् वाजं सर्वस्य वेगं जयति स ईश्वरो वाजं ज्ञानवन्तं ससृवांसं सर्वं ज्ञानवन्तं [वाजजितम्] यो वाजं सङ्ग्रामं जयति तं त्वा त्वां वयं विद्यावन्तो धार्मिका वर्धिषीमहि।

    कृपया भवान् चाऽस्मानपि वाजजितः सस्रुषो वाजान् करोतु । यथा वयं विद्यावन्तो धार्मिका भवन्तम् [आ] समन्तात् प्यासिषीमहि तथैव भवाँश्चाऽस्मान् सर्वैः शुभगुणैराप्यायताम् ।

    अहं भवन्तमाश्रित्य सम् +मार्ज्मि=भवदाज्ञाऽनुष्ठानेन शुद्धो भवामि। इत्येकः ॥

    या एषा प्रदीप्तिहेतुः ते=अस्य तस्य अग्नेर्षर्द्धिका समित् सम्यगिध्यते दीप्यतेऽनया सा काष्ठादिः अस्ति, तया समिधा चाऽयं [वर्धस्व] =वर्धते आप्यायते च । वयं विद्यावन्तो धार्मिका [त्वा] =तं वाजं

    वेगवन्तं ससृवांसं शिल्पविद्यागुणप्राप्तिमन्तं वाजजितम्=अग्निं येन वाजं सङ्ग्रामं जयति तं वर्धि- षीमहि आ समन्तात् प्यासिषीमहि च

    यतोऽयं शिल्पविद्यासिद्धैर्विमानादिभियानैर्वाजान् सस्रुषो वाजजितोऽस्मान् विजयेन वर्धयति, [त्वा] =तमहं सम्+मार्ज्मि सम्यक् शोधयामि। इति द्वितीयः ॥ २ । १४ ॥

    पदार्थः

    (एषा) प्रदीप्तिहेतुः (ते) तव तस्य वा (अग्ने) परमेश्वर ! भौतिको वा (समित्) सभ्यगिध्यत=दीप्यतेऽनया सा विद्या काष्ठादिर्वा (तया) विद्यया समिधा वा (वर्धस्व) वर्धते वा। सर्वत्रांत्यपक्षे व्यत्ययो लडर्थे लोट् च (च) समुच्चये (आ) क्रियायोगे (च) पुनरर्थे (प्यायस्व) प्यायते वा (वर्धिषीमहि) स्पष्टार्थम् (च) समुच्चये (वयम् ) विद्यावन्तो धार्म्मिकाः (आ) समन्तात् क्रियायोगे (च) अन्वाचये (प्यासिषीमहि) अत्र प्यैङ्धातोः सिबुत्सर्गश्छन्दसि॥अ॰ ३।१।३४॥ अनेन वार्तिकेन सिप्प्रत्ययः (अग्ने) ज्ञानस्वरूपविजयप्रदेश्वर ! भौतिको वा (वाजजित्) वाजं=सर्वस्य वेगं जयति स ईश्वरः । वाजं जयति येन वा स भौतिकः (वाजम्) ज्ञानवन्तं वेगवन्तं वा (त्वा) त्वां तं वा (ससृवांसम्) सर्वं ज्ञानवन्तं शिल्पविद्यागुणप्राप्तिमन्तं वा (वाजजितम्) यो येन वा वाजं=संग्रामं जयति तम् (सम्) सम्यगर्थे (मार्ज्मि) शुद्धो भवामि शोधयामि वा ॥ अयं मंत्रः श० १ । ८ । ४-६ व्याख्यातः ॥ १४ ॥

    भावार्थः

    [क्रियाद्वयाभिप्रायमाह--]

    अत्र श्लेषालङ्कारः ॥ क्रियाद्वयं चादरार्थं विज्ञेयम् ।

    ये मनुष्याः परमेश्वराज्ञापालने क्रियाकौशले च वर्द्धन्ते ते विद्यायां सर्वानानन्दयित्वा दुष्टान् शत्रून् जित्वा शुद्धा भूत्वा सुखयन्ति; नेतरेऽलसाः ।

     

    चकार चतुष्टयेनेश्वराज्ञा धा सूक्ष्मस्थूलतया- ऽनेकविधाऽस्ति, तथा-क्रियाकाण्डे कर्तव्यानि कर्माण्यनेकानि सन्तीति विज्ञेयम् ।

     

    त्रयोदशमन्त्रण या वेदविद्या प्रतिपादितास्ति तया सुखार्थं यज्ञसंधानमुक्तमनेनैतयैव पुरुषार्थः कार्य इति प्रकाशितम् ॥ २। १४ ॥

    [चकारचतुष्टयाभिप्रायमाह--]

    चकार चतुष्टयेनेश्वराज्ञा धर्म्या सूक्ष्मस्थूलतयानेकविधास्ति, तथा—क्रियाकाण्डे कर्त्तव्यानि कर्माण्यनेकानि सन्तीति विज्ञेयम्। 

    [मन्त्रसंगतिमाह--]

    त्रयोदशमन्त्रेण या वेदविद्या प्रतिपदितास्ती तया सुखार्थं यज्ञसंधान्मुक्तामानेनैतायैव पुरुषार्थः कार्य इति प्रकाशितम ॥२।१४॥

    विशेषः

    परमेष्ठी प्रजापतिः । अग्नि:=ईश्वरो भौतिकश्च ॥ पूर्वोऽनुष्टुप् । गान्धारः। अग्ने वाजजिदित्यत्र भुरिगार्चीगायत्री । षड्जः ॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    हिन्दी (4)

    विषय

    यज्ञ में अग्नि से कैसे उपकार लेना चाहिये, सो अगले मन्त्र में प्रकाश किया है॥

    पदार्थ

    हे (अग्ने) परमेश्वर! (ते) आपकी जो (एषा) यह (समित्) अच्छी प्रकार पदार्थों के गुणों की प्रकाश करने वाली वेदविद्या है, (तया) उससे हम लोगों की की हुई स्तुति को प्राप्त होकर आप नित्य (वर्धस्व) हमारे ज्ञान में वृद्धि को प्राप्त हूजिये, (च) और उस वेदविद्या से हम लोगों की भी नित्य वृद्धि कीजिये। इसी प्रकार हे भगवन्! आप के गुणों को जाननेहारे हम लोगों से (च) भी प्रकाशित होकर आप (प्यायस्व) हमारे आत्माओं में वृद्धि को प्राप्त हूजिये। इसी प्रकार हम को भी बढ़ाइये। हे भगवन्! (अग्ने) विज्ञानस्वरूप विजय देने और (वाजजित्) सब के वेग को जीतने वाले परमेश्वर हम लोग (वाजम्) जो कि ज्ञानस्वरूप (ससृवांसम्) अर्थात् सबको जानने वाले (त्वा) आपकी (वर्धिषीमहि) स्तुतियों से वृद्धि तथा प्राप्ति करें (च) और आप कृपा करके हम को भी सब के वेग के जीतने तथा ज्ञानवान् अर्थात् सब के मन के व्यवहारों को जानने वाले कीजिये और जैसे हम लोग आपकी (आप्यासिषीमहि) अधिक-अधिक स्तुति करें, वैसे ही आप भी हम लोगों को सब उत्तम-उत्तम गुण और सुखों से (आप्यायस्व) वृद्धियुक्त कीजिये। हम आपके आश्रय को प्राप्त होकर तथा आपकी आज्ञा के पालने से (संमार्ज्मि) अच्छी प्रकार शुद्ध होते हैं॥१॥ जो (एषा) यह (अग्ने) भौतिक अग्नि है (ते) उसकी (समित्) बढ़ाने अर्थात् अच्छी प्रकार प्रदीप्त करने वाली लकडि़यों का समूह है (तया) उससे यह अग्नि (वर्धस्व) बढ़ता और (आप्यायस्व) परिपूर्ण भी होता है। हम लोग (त्वा) उस (वाजम्) वेग और (ससृवांसम्) शिल्पविद्या के गुणों को देने तथा (वाजजितम्) संग्राम के जिताने के साधन अग्नि को विद्या की वृद्धि के लिये (वर्धिषीमहि) बढ़ाते हैं। (च) और (आप्यासिषीमहि) कलाओं में परिपूर्ण भी करते हैं, जिससे यह शिल्पविद्या से सिद्ध किये हुए विमान आदि यानों तथा वेग वाले शिल्पविद्या के गुणों की प्राप्ति से संग्राम को जिताने वाले हमको विजय के साथ बढ़ाता है, इससे (त्वा) उस अग्नि को हम (संमार्ज्मि) अच्छी प्रकार प्रयोग करते हैं॥२॥१४॥

    भावार्थ

    इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है और एक-एक अर्थ के दो-दो क्रियापद आदर के लिये जानने चाहिये। जो मनुष्य परमेश्वर की आज्ञा के पालने और क्रिया की कुशलता में उन्नति को प्राप्त होते हैं, वे विद्या और सुख में सब को आनन्दित कर और दुष्ट शत्रुओं को जीतकर शुद्ध होके सुखी होते हैं। जो आलस्य करने वाले हैं, वे ऐसे कभी नहीं हो सकते और चार चकारों से ईश्वर की धर्मयुक्त आज्ञा सूक्ष्म वा स्थूलता से अनेक प्रकार की और क्रियाकाण्ड में करने योग्य कार्य्य भी अनेक प्रकार के हैं, ऐसा समझना चाहिये। जो तेरहवें मन्त्र में वेदविद्या कही है उस से सुख के लिये यज्ञ का सन्धान तथा पुरुषार्थ करना चाहिये ऐसा इस मन्त्र में प्रतिपादन किया है॥१४॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    यज्ञ में अग्नि से कैसे उपकार लेना चाहिए, यह उपदेश किया है॥

    भाषार्थ

    हे (अग्ने!) जगदीश्वर! (तब) तेरी जो (एषा) यह प्रकाश का निमित्त (समित्) सब पदार्थों के गुणों को प्रकाशित करने वाली वेदविद्या है, (तया) उसी विद्या के द्वारा स्तुति किए हुए आप (वर्धस्व) हमारे ज्ञान में बढ़ते हो अथवा वेद-विद्या बढ़ाती है और आप हमें नित्य बढ़ाओ।

    हे भगवन्! इसी प्रकार आपके गुणों को जानने वाले हम लोगों से भी प्रकाशित होकर आप (आ+प्यायस्व) बढ़ें और हमें सदा बढ़ाइये।

    हे (अग्ने!) ज्ञानस्वरूप और विजय प्रदान करने वाले भगवन् (वाजजित्) सबके वेग को जीतने वाले (वाजम्) ज्ञान-सम्पन्न (ससृवांसम्) सबको जानने वाले वाजजितम् सङ्ग्राम को जीतने वाले जगदीश्वर (त्वा) आपकी महिमा को (वयम्) हम विद्यावान् और धार्मिक (वर्धिषीमहि) बढ़ावें।

     कृपा करके आप हमें भी सबके बल के विजेता, सब व्यवहारों को जीतने वाले एवं ज्ञानसम्पन्न कीजिए। जिस प्रकार (वयम्) हम विद्यावान् धार्मिक आपकी महिमा को (आ+प्यासिषीमहि) सदा बढ़ाते रहें--वैसे आप भी हमें सब गुणों से भरपूर करें।

    मैं आप की शरण में आकर (सम्+मार्ज्मि) आप की आज्ञा के पालन से पवित्र हो जाऊँ। यह मन्त्र का पहला अर्थ है॥

    जो (एषा) यह प्रकाश के निमित्त (ते) आपकी इस अग्नि को बढ़ाने वाली (समित्) अच्छी प्रकार जलने योग्य काष्ठादि है, (तया) उस काष्ठादि से यह अग्नि (वर्धस्व) बढ़ता है। हम विद्यावान् धार्मिक लोग [त्वा] उस (वाजम्) वेगवान् (ससृवांसम्) शिल्पविद्या के गुणों को प्राप्त करेन वाले (वाजजितम्) सङ्ग्राम को जीतने वाले अग्नि को विद्या की वृद्धि के लिए (वर्धिषीमहि आप्यासिषीमहि च) अब ओर से बढ़ाते हैं।

     जिससे यह अग्नि शिल्पविद्या से सिद्ध किए गए विमानादि यानों के द्वारा वेग वाले,शिल्प-विद्या के ज्ञाता और सङ्ग्राम के विजेता हम लोगों को विजय-प्रदान से बढ़ाता है, [त्वा] उस अग्नि को मैं (सम्+मार्ज्मि) अच्छे प्रकार शुद्ध करता हूँ। यह मन्त्र का दूसरा अर्थ है॥२।१४॥

    भावार्थ

    इस मन्त्र में श्लेष अलंकार है॥ वर्धस्वऔर प्यायस्वये दो क्रियायें आदर के लिये समझें।

    जो मनुष्य परमेश्वर की आज्ञा पालन और क्रिया कौशल में उन्नति करते है। वे विद्या में सबको आनन्दित करके,दुष्ट शत्रुओं को जीत कर एवं शुद्ध होकर सुखी होते हैं, दूसरे आलसी मनुष्य नहीं।

    यहाँ चार चकारों के पाठ से यह जानना कि ईश्वर की धर्मानुकूल आज्ञा सूक्ष्म, स्थूल भेद से अनेक प्रकार की है, तथा क्रियाकाण्ड में कर्त्तव्य कर्म भी अनेक है।

    तेरहवें मन्त्र के द्वारा जिस वेद विद्या का प्रतिपादन किया गया है उससे सुख प्राप्ति के लिए यज्ञ धारण का उपदेश है, और इस मन्त्र के द्वारा इस वेदविद्या से इस प्रकार पुरुषार्थ करना चाहिये, इस विषय का प्रकाश किया है॥२।१४॥

    भाष्यसार

    अग्नि से यज्ञ में उपकार ग्रहण--यहाँ अग्नि शब्द के ईश्वर और भौतिक अग्नि दो अर्थ हैं। प्रथम ईश्वर अर्थ ग्रहण किया जाता है। ईश्वर--हे अग्ने=जगदीश्वर! हम आपकी वेदविद्या के द्वारा स्तुति करते हैं इससे संसार में आपका प्रचार बढ़ता है। आपकी स्तुति से हम भी अपने जीवन में वृद्धि को प्राप्त होते हैं। हे भगवन्! आप ज्ञानस्वरूप हो और विजय प्रदान करने वाले हो। वेग में आपके समान कोई नहीं आप सबके वेग को जीतने वाले हो। आप ज्ञानवान् एवं सर्वज्ञ हो। युद्धों में विजय कराने वाले हो। हम विद्यावान् धार्मिक लोग यज्ञों में आपकी स्तुति गा कर आपको बढ़ाते हैं। आप कृपा करके हमें भी शुभगुणों से सम्पन्न कीजिए। हमें भी बढ़ाइये। आप शुद्ध स्वरूप हो। यज्ञ में आपके गुणगान से आपकी आज्ञानुष्ठान से मुझे भी शुद्ध कीजिए।

    अग्नि (भौतिक)--काष्ठमय समिधा आदि अग्नि को बढ़ाती है। यह भौतिक अग्नि वेगवान् और शिल्पविद्या के गुणों को प्राप्त कराने वाला है। संग्रामों में विजय का हेतु है। उसे धार्मिक विद्वान् लोग बढ़ाते हैं। अग्नि विद्या के विकास से शिल्पविद्या के द्वारा विमान-आदि यानों को सिद्धि होती है। जिससे लोगों को वेग, विज्ञान और युद्धों में  विजय प्राप्त होती है। इस भौतिक अग्नि का विद्वान् लोग शोधन करें॥२।१४॥

    विशेष

    परमेष्ठी प्रजापतिः। अग्निः ईश्वरो भौतिकश्च ॥ पूर्वोऽनुष्टुप्। गान्धारः। वाजजिदित्यत्र भुरिगार्ची गायत्री। षड्जः॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    दीप्ति [ The greatest light ]

    पदार्थ

    १. पिछले मन्त्र में ‘बृहस्पति और ब्रह्मा’ बनने का उल्लेख था। अपने मन में वेग व ज्ञान-दीप्ति को धारण करके वह याज्ञिक वृत्तिवाला ‘बृहस्पति’ बना था और धीरे-धीरे दिव्य गुणों का विकास करके उसने अपने हृदय-मन्दिर में प्रभु को प्रतिष्ठित किया था। उसका हृदय-मन्दिर सहस्र सूर्यसम ज्योतिवाले ब्रह्म से चमक उठा था। इस मन्त्र का प्रारम्भ इन्हीं शब्दों से होता है कि हे ( अग्ने ) = जीवन-यात्रा में आगे बढ़नेवाले जीव ( एषा ) = यही ( ते ) = तेरी ( समित् ) = [ इन्धी दीप्ति ] दीप्ति है। ( तया ) = इस दीप्ति से तू ( वर्धस्व ) = बढ़, ( च ) = और ( आप्यायस्व ) =  पूर्णरूप से अङ्ग-प्रत्यङ्ग में वृद्धिवाला हो। जिस दिन हममें प्रभु की ज्योति जागती है, उस दिन सब प्रकार की मलिनताओं की समाप्ति हो जाती है। किसी बड़े व्यक्ति को आना हो तो जिस प्रकार उसके आगमन-स्थान को स्वच्छ कर दिया जाता है, उसी प्रकार प्रभु के आने के प्रसङ्ग में मेरा शरीर निर्मल होकर खूब फूला-फला लगता है।

    २. हे प्रभो! हमारी यही आराधना है कि ( वयम् ) = हम ( वर्धिषीमहि ) = निरन्तर बढ़ें ( च ) =  और ( आप्यासिषीमहि ) = हमारे एक-एक अङ्ग का आप्यायन हो। वास्तविक आप्यायन और वर्धन प्रभु के प्रतिष्ठान के अनुपात में ही होता है। 

    ३. उल्लिखित प्रार्थना करनेवाले साधक से प्रभु कहते हैं कि ( अग्ने ) = हे उन्नतिशील जीव! ( वाजजित् ) = सब शक्तियों व धनों के विजेता! ( वाजं ससृवांसम् ) = शक्ति की ओर चलने में सफल ( वाजजितम् ) = सब शक्तियों व धनों के विजेता ( त्वा ) = तुझे मैं ( सम्मार्ज्मि ) = सम्यक्तया शुद्ध कर देता हूँ।

    ४. सातवें मन्त्र में ‘वाजं त्वा सरिष्यन्तम्’ कहा था, यहाँ ‘वाजं त्वा ससृवांसम्’ कहा गया है। ‘सरिष्यन्तं’ इस भविष्यत् का स्थान ‘ससृवांसम्’ इस भूतकाल ने ले-लिया है, मानो आरम्भ हुई बात यहाँ पूर्ण हो गई है। वस्तुतः ‘प्रभु प्रतिष्ठापन’ के अतिरिक्त और पूर्णता होनी ही क्या है? प्रभु सर्वशक्तिमान् हैं, उनकी शक्ति से साधक भी शक्तिमान् होता है।

    भावार्थ

    भावार्थ — प्रभु को अपने में प्रतिष्ठित करना ही आराधक की सर्वमहती दीप्ति है। यह आराधक प्रभु की शक्ति से शक्तिमान् बनता है।

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    अग्नि स्वरूप तेजस्वी पुरुष की वृद्धि और उसके अधीनों की वृद्धि ।

    भावार्थ

    हे ( अग्ने ) अग्ने ! अग्नि के समान प्रकाशक, शत्रुसंतापक एवं अग्रणी ! जिस प्रकार आग को लकड़ी बहुत अधिक प्रकाशित करती है । ( एषा ) यह ( ते ) तेरे लिये ( समित्) अच्छी प्रकार प्रदीप्त होने की विद्या या कला है ( तया ) उससे अथवा ( एषा ) यह पृथिवी और प्रजा ही (ते समित्) तेरे प्रदीप्त और तेजस्वी होने का साधन है । ( तया वर्धस्व ) उससे तू बढ़ । ( आप्यायस्व च) और खूब पुष्ट हो । ( वयम् ) हम प्रजाजन भी तुझ से ( वर्धिषीमहि ) बढ़ें और ( आप्यासिषीमहि च ) सब प्रकार से वृद्धिशील, हृष्ट पुष्ट, समृद्ध हों ! हे ( अग्ने ) अग्ने ! राजन् ! सेनापते ! तू (वाजजित्) वाजत् अर्थात् ऐश्वर्य एवं संग्राम को जीतने हारा है । ( वाजं ससृवांसम् ) युद्ध में प्रयाण करने वाले और ( वाजजितम् ) युद्ध के विजयी तुझको ( संमार्ज्मि) भली प्रकार अभिषिक्त करता हूं ॥ शत० १।८।२ ।४-६ ।।

    टिप्पणी

     १ एषा। २ अग्ने।

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

    परमेष्ठी प्राजापत्यः, देवाः प्राजापत्या, प्रजापतिर्वा ऋषिः )
    अग्निर्देवता । ( १) अनुष्टुप् । गान्धारः ।( २) निचृद् गायत्री । षडजः ॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    मराठी (2)

    भावार्थ

    या मंत्रात श्लेषालंकार आहे. एकेका अर्थाची दोन दोन क्रियापदे आदरासाठी वापरलेली आहेत. जी माणसे परमेश्वराच्या आज्ञेचे पालन करतात व कर्मकुशलतेने ज्यांची उन्नती होते, त्यांना विद्या व सुख प्राप्त होऊन ती सर्वांना आनंदित करतात आणि दुष्ट शत्रूंना जिंकून घेतात व सुखी होतात. जी माणसे आळशी असतात ती अशा प्रकारचा व्यवहार कधीच करीत नाहीत. चार चकारांनी ईश्वराची आज्ञा सूक्ष्म व स्थूलरूपाने पालन करून ही अनेक प्रकारची कार्ये करावयाची असतात, हे जाणले पाहिजे. तेराव्या मंत्रात वेदविद्येबाबत जे सांगितले आहे त्याद्वारे सुख लाभावे म्हणून यज्ञाचे अनुष्ठान करावे व पुरुषार्थ करावा, असे या मंत्रात प्रतिपादित केलेले आहे.

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    यज्ञात अग्नीद्वारे कशाप्रकारे लाभ प्राप्त करावेत ते पुढील मंत्रात सांगितले आहे -

    शब्दार्थ

    शब्दार्थ - (अग्ने) हे परमेश्‍वरा, (ते) तुझी जी (एषा) ही (समित्) चांगल्याप्रकारे पदार्थांच्या गुणांना प्रकट करणारी वेदविद्या आहे, (तया) त्या विद्येद्वारे, वेदमंत्राद्वारे आम्ही तुझी स्तुती करतो, त्यास अनुकुल होऊन तू नित्य आमच्या (वर्धस्त) ज्ञानामध्ये वृद्धी करीत राहा म्हणजे तुझे ध्यान हृदयी वाढत राहो. तसेच त्या वेदविद्येद्वारे आमची ही उन्नती होत राहो. हे भगवन्, तुझ्या गुणांचे महत्त्व आम्ही जाणतो. त्या तू किती गुणसागर आहेस, हे जाणतो. (च) आमच्या हृदयात त्या गुणांचा प्रकाश दे आणि (प्यायस्व) आमच्या आत्म्यांत तुझे ध्यान दृढ राहू दे व आमची सर्व दृष्ट्या सतत वृद्धी होऊ दे. हे भगवन्, (अग्ने) तू विज्ञानरूप, विजयदायक (वाजम्) ज्ञान स्वरूप व (ससृवांसम्) सर्वांवर विजय मिळवणारा आहेस. (त्वा) आम्ही तुझी (वर्धिषीमहि स्तुती करून वृद्धिंगत होत राहू, असे कर. (च) तुझी कृपा असावी की जेणे करून आम्ही सर्वांना शीघ्र जिंकणारे व ज्ञानी होऊ म्हणजे सर्वांची मनें ओळखणारे होऊ. तसेच असे व्हावे की आम्ही तुझी अधिकाधिक स्तुती करीत राहू आणि तू ही आम्हास सर्व उत्तमांत्तम गुणांनी आणि सुखांनी (आप्यायस्व) समृद्ध करीत जा. तुझ्या आश्रयात राहून तुझ्या आज्ञेचे पालन केल्याने (संमार्ज्मि) आम्ही चांगल्या प्रकारे शुद्ध होतो. हा या मंत्राचा पहिला अर्थ आहे ॥1॥ हा भौतिक अग्नी (एषे) हा जो (अग्ने) भौतिक अग्नी आहे (ते) त्याला (समित्) चांगल्या प्रकारे प्रदीप्त करणारे काष्ठ-समूह आहे,(तया) त्याने हा अग्नी (वर्धस्व) वाढतो आणि (आप्यायस्व) परिपूर्ण होतो. आम्ही त्या अग्नीला (वाजम्) शक्ती आणि वेग प्राप्त करण्यसाठी व (संसृवांसम्) शिल्पविद्येद्वारे त्याच्या गुणांना ग्रहण करण्यासाठी तसेच (वाजनितम् युद्ध जिंकणाच्या साधनांसाठी (वर्धिणीमहि) वाढवतो (च) आणि (आप्मासिवीमहि) कला आदीसाठी अग्नीचा उपयोग करतो. ज्यामुळे शिल्पविद्येने (विज्ञानाने) निर्मित विमान आदी यानांच्या सहाय्याने तसेच शिल्पविद्येने अविष्कृत गुणांद्वारे हा अग्नी आम्हास युद्धात शीघ्र विजय मिळवून सहाय्यभूत व्हावा यासाठी (त्वा) त्या अग्नीचा आम्ही (संभार्ज्यि) उत्तम प्रकारे प्रयोग करतो. ॥14॥

    भावार्थ

    भावार्थ - या मंत्रात श्‍लेषालंकार आहे. या मंत्रात एका अर्थासाठी दोन क्रियापद वापरले आहेत (‘वर्चस्व’ आणि ‘आप्यायस्व’) अधिक आदरभाव दर्शविण्यासाठी या दोन क्रियापदांचा उपयोग केला आहे. जे लोक परमेश्‍वराच्या आज्ञेचे पालन करून आणि कर्मकुशल होऊन स्वत:ची उन्नती साधतात, तेच आपल्या विद्येद्वारे सर्वांना आनंदित करतात आणि शत्रूंना जिंकून शुद्ध राहून सदा सुखी राहतात. आळसी लोकांना असे सुख कधीही प्राप्त होत नाही. या मंत्रात ‘च’ या अन्ययाचा चार वेळा प्रयोग केला आहे, त्यावरून असे जाणावे की ईश्‍वराची आज्ञा सूक्ष्म आणि स्थूल या भेदामुळे अनेक प्रकारची आहे. तसेच क्रिया-काण्ड मधे करणीय असे कार्य देखील अनेक प्रकारचे आहेत या करिता चार वेळा ‘चकार’ चा प्रयोग केला आहे. तेराव्या मंत्रात ज्या वेद विद्येचे वर्णन केले आहे, सुखार्थी मनुष्याने त्याप्रमाणे यज्ञाचे आनुष्ठान आणि तडनुकूल पुरूषार्थ व कर्माचरण अवश्य केले पाहिजे, हे या मंत्रात प्रतिपादित केले आहे. ॥14॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    इंग्लिश (3)

    Meaning

    Oh God, may Thou be glorified by our praises sung through Thy Vedas. May Thou promote our knowledge. Oh God, may we advance our soul. O God Thou controllest the activities of all. Thou art the embodiment of knowledge. Thou art Omniscient and the Bringer of victory in battles. May we prosper and sing Thy praises. I become pure and holy by following Thy commands.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Meaning

    Agni, Lord of the fire of Yajna, this samidha (fuel wood) is food for you. Burn with it, grow, expand and illuminate. With the growth of yajna, expand us too in body, mind and soul. We shall grow, and we shall expand in body, mind and soul. Agni, you are food. You are knowledge, speed and motion. You are the lord of knowledge, speed and progress and the winner of victories. Lor the growth of food and knowledge, for the acceleration of speed and motion, and for the sake of victory over want and evil in life, we study, refine and multiply the power of fire through yajna for the common good.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Translation

    O adorable Lord, this is your kindling wood. Grow strong with it and further expand. May we also grow and prosper. (1) O adorable Lord, winner of battles, I adore you, who have gone to the battles and won them. (1)

    इस भाष्य को एडिट करें

    बंगाली (1)

    विषय

    অগ্নিনা য়জ্ঞে কথমুপকারো গ্রাহ্য ইত্যুপদিশ্যতে ॥
    যজ্ঞে অগ্নি হইতে কীভাবে উপকার লওয়া উচিত ইহাই পরবর্ত্তী মন্ত্রে বলা হইয়াছে ॥

    पदार्थ

    পদার্থঃ- হে (অগ্নে) পরমেশ্বর ! (তে) আপনার যে (এষা) এই (সমিৎ) উত্তম প্রকার পদার্থের গুণ প্রকাশকারী বেদবিদ্যা (তয়া) উহা দ্বারা আমাদিগের কৃত স্তুতি প্রাপ্ত হইয়া আপনি নিত্য (বর্ধস্ব) আমাদের জ্ঞানে বৃদ্ধিপ্রাপ্ত হউন (চ) এবং সেই বেদবিদ্যা দ্বারা আমাদিগকেও নিত্য বৃদ্ধি করুন । এইরূপ হে ভগবন্ । আপনার গুণগুলির জ্ঞাতা আমাদিগের দ্বারাও (চ) প্রকাশিত হইয়া আপনি (প্যায়স্ব) আমাদের আত্মায় বৃদ্ধি প্রাপ্ত হউন । এইরূপ আমাদিগকেও বৃদ্ধি করিতে থাকুন । হে ভগবন্ । (অগ্নে) বিজ্ঞান স্বরূপ বিজয় দাতা এবং (বাজজিৎ) সকলের গতি জয়ী পরমেশ্বর ! আমরা (বাজম্) জ্ঞানস্বরূপ (সসৃবাংসম্) অর্থাৎ সকলের জ্ঞাতা (ত্বা) আপনার (বর্ধিষীমহি) স্তুতি হইতে বৃদ্ধি তথা প্রাপ্তি করি (চ) এবং আপনি কৃপা করিয়া আমাদিগকেও সকলের গতিজয়ী তথা জ্ঞানবান অর্থাৎ সকলের মনের ব্যবহার জ্ঞাতা করুন এবং যেমন আমরা আপনার (আপ্যাসিষীমহি) অধিকাধিক স্তুতি করি সেইরূপই আপনিও আমাদিগকে সকল উত্তমোত্তম্ গুণ ও সুখ দ্বারা (আপ্যায়স্ব) বৃদ্ধিযুক্ত করুন । আমরা আপনার আশ্রয় প্রাপ্ত হইয়া তথা আপনার আজ্ঞা পালন দ্বারা (সংমার্জি্ম) ভাল প্রকার শুদ্ধ হই ॥ ১ ॥ (এষা) এই যে (অগ্নে) ভৌতিক অগ্নি (তে) তাহার (সমিৎ) বৃদ্ধি অর্থাৎ সম্যক্ প্রকার প্রদীপ্ত করাইবার জন্য কাষ্ঠের সমূহ আছে (তথা) তাহা দ্বারা এই অগ্নি (বর্ধস্ব) বৃদ্ধিপ্রাপ্ত ও (আপ্যায়স্ব) পরিপূর্ণও হয় । আমরা (ত্বা) সেই (বাজম্) বেগ ও (সসৃবাংসম্) শিল্প বিদ্যাগুণ প্রদান করিবার তথা (বাজজিতম্) সংগ্রামে জয় করিবার সাধন অগ্নিকে বিদ্যার বৃদ্ধি হেতু (বর্ধিষীমহি) বাড়াইতে থাকি (চ) এবং (আপ্যাসষীমহি) কলায় পরিপূর্ণও করি যদ্দ্বারা এই শিল্পবিদ্যা দ্বারা সিদ্ধ কৃত বিমানাদি যান তথা বেগযুক্ত শিল্পবিদ্যার গুণপ্রাপ্তি দ্বারা সংগ্রামে জয় আমাদিগকে বিজয় সহ বৃদ্ধি করুন ইহা দ্বারা (ত্বা) সেই অগ্নিকে আমরাই (সংমার্জিম) সম্যক্ রূপে প্রয়োগ করি ॥ ২ ॥ ১৪ ॥

    भावार्थ

    ভাবার্থঃ- এই মন্ত্রে শ্লেষালংকার আছে । এবং এক-একটা অর্থের দুই-দুইটি ক্রিয়াপদ আদর হেতু জানিতে হইবে । যে মনুষ্য পরমেশ্বরের আজ্ঞাপালন এবং ক্রিয়া-কুশলতায় উন্নতি প্রাপ্ত হয়, তাহারা বিদ্যা ও সুখে সকলকে আনন্দিত করিয়া এবং দুষ্ট শত্রুদিগকে জিতিয়া শুদ্ধ হইয়া সুখী হয় । যাহারা আলস্য করে তাহারা এইরূপ কখনও হইতে পারে না এবং চারি চকার হইতে ঈশ্বরের ধর্মযুক্ত আজ্ঞা সূক্ষ্ম বা স্থূলতা কারণে অনেক প্রকারের এবং ক্রিয়াকান্ডে করণীয় কার্য্যও অনেক প্রকারের হয় এইরূপ বুঝিতে হইবে । ত্রয়োদশ মন্ত্রে যে বেদ বিদ্যা বলা হইয়াছে তাহা দ্বারা সুখ হেতু যজ্ঞের সন্ধান তথা পুরুষার্থ করা উচিত এই রূপ এই মন্ত্রে প্রতিপাদিত হইয়াছে ॥ ১৪ ॥

    मन्त्र (बांग्ला)

    এ॒ষা তে॑ऽঅগ্নে স॒মিত্তয়া॒ বর্ধ॑স্ব॒ চাऽऽ চ প্যায়স্ব । ব॒র্ধি॒ষী॒মহি॑ চ ব॒য়মা চ॑ প্যাসিষীমহি । অগ্নে॑ বাজজি॒দ্ বাজং॑ ত্বা সসৃ॒বাᳬंসং॑ বাজ॒জিত॒ꣳ সং মা॑র্জি্ম ॥ ১৪ ॥

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

    এষা তে ইত্যস্য ঋষিঃ স এব । অগ্নির্দেবতা সর্বস্য । পূর্বোऽনুষ্টুপ্ ছন্দঃ । গান্ধারঃ স্বরঃ । অগ্নে বাজজিদিত্যত্র ভুরিগার্চী গায়ত্রী ছন্দঃ ।
    ষড্জঃ স্বরঃ ॥

    इस भाष्य को एडिट करें
    Top