यजुर्वेद - अध्याय 2/ मन्त्र 16
ऋषिः - परमेष्ठी प्रजापतिर्ऋषिः
देवता - पूर्वार्द्धे द्यावापृथिवी मित्रावरुणौ च देवताः
छन्दः - भूरिक् आर्ची पङ्क्ति,भूरिक् त्रिष्टुप्,
स्वरः - धैवतः, पञ्चम
135
वसु॑भ्यस्त्वा रु॒द्रेभ्य॑स्त्वादि॒त्येभ्य॑स्त्वा॒ संजा॑नाथां द्यावापृथिवी मि॒त्रावरु॑णौ त्वा॒ वृष्ट्या॑वताम्। व्यन्तु॒ वयो॒क्तꣳ रिहा॑णा म॒रुतां॒ पृष॑तीर्गच्छ व॒शा पृश्नि॑र्भू॒त्वा दिवं॑ गच्छ॒ ततो॑ नो॒ वृष्टि॒माव॑ह। च॒क्षु॒ष्पाऽअ॑ग्नेऽसि॒ चक्षु॑र्मे पाहि॥१६॥
स्वर सहित पद पाठवसु॑भ्य॒ इति॒ वसु॑ऽभ्यः। त्वा॒। रु॒द्रेभ्यः॑। त्वा॒। आ॒दि॒त्येभ्यः॑। त्वा॒। सम्। जा॒ना॒था॒म्। द्या॒वा॒पृथि॒वी॒ऽ इति॑ द्यावाऽपृथिवी। मि॒त्रावरु॑णौ। त्वा॒। वृष्ट्या॑। अ॒व॒ता॒म्। व्यन्तु॑। वयः॑। अ॒क्तम्। रिहा॑णाः। म॒रुता॑म्। पृष॑तीः। ग॒च्छ॒। व॒शा। पृश्निः॑। भू॒त्वा। दिव॑म्। ग॒च्छ॒। ततः॑। नः। वृष्टि॑म्। आ॑। व॒ह॒। च॒क्षु॒ष्पाः। अ॒ग्ने॒। अ॒सि॒। चक्षुः॑। मे॒। पा॒हि॒ ॥१६॥
स्वर रहित मन्त्र
वसुभ्यस्त्वा रुद्रेभ्यस्त्वादित्येभ्यस्त्वा सञ्जानाथान्द्यावापृथिवी मित्रावरुणौ त्वा वृष्ट्यावताम् । व्यन्तु वयोक्तँ रिहाणाः मरुताम्पृषतीर्गच्छ वशा पृश्निर्भूत्वा दिवङ्गच्छ ततो नो वृष्टिमावह । चक्षुष्पाऽअग्नेऽसि चक्षुर्मे पाहि ॥
स्वर रहित पद पाठ
वसुभ्य इति वसुऽभ्यः। त्वा। रुद्रेभ्यः। त्वा। आदित्येभ्यः। त्वा। सम्। जानाथाम्। द्यावापृथिवीऽ इति द्यावाऽपृथिवी। मित्रावरुणौ। त्वा। वृष्ट्या। अवताम्। व्यन्तु। वयः। अक्तम्। रिहाणाः। मरुताम्। पृषतीः। गच्छ। वशा। पृश्निः। भूत्वा। दिवम्। गच्छ। ततः। नः। वृष्टिम्। आ। वह। चक्षुष्पाः। अग्ने। असि। चक्षुः। मे। पाहि॥१६॥
भाष्य भाग
संस्कृत (2)
विषयः
तस्मात् किं भवतीत्युपदिश्यते॥
अन्वयः
वयं वसुभ्यस्त्वा तं रुद्रेभ्यस्त्वा तमादित्येभ्यस्त्वा तं नित्यं प्रोहामः। यज्ञेनेमे द्यावापृथिवी संजानाथाम्। मित्रावरुणौ वृष्ट्या त्वा तमिमं संसारं द्यावापृथिवीस्थमवतामवतः। यथा वयः पक्षिणोऽक्तं व्यक्तं स्थानं व्यन्तु व्यन्ति गच्छन्ति, तथा रिहाणा वयं छन्दोभिस्तं यज्ञं नित्यमनुतिष्ठामः। यज्ञे कृताहुतिर्वशा पृश्निरन्तरिक्षे भूत्वा मरुतां संगेन दिवं गच्छ गच्छति सा ततो नोऽस्माकं वृष्टिमावह समन्ताद्वर्षयति, तज्जलं पृषतीर्नाडीर्नदीर्वा गच्छति यतोऽयमग्निश्चक्षुष्पा अस्यस्त्यतो मे मम चक्षुः पाहि पाति॥१६॥
पदार्थः
(वसुभ्यः) अग्न्यादिभ्योऽष्टभ्यः (त्वा) तं पूर्वोक्तं यज्ञम् (रुद्रेभ्यः) पूर्वोक्तेभ्य एकादशभ्यः (त्वा) तम् (आदित्येभ्यः) द्वादशभ्यो मासेभ्यः (त्वा) तं क्रियासमूहम् (सम्) सम्यगर्थे (जानाथाम्) जानीतः, प्रादुर्भूतविद्यासाधिके भवतः। अत्र व्यत्ययो लडर्थे लोट् च (द्यावापृथिवी) सूर्य्यप्रकाशो भूमिश्च। अत्र दिवो द्यावा [अष्टा॰६.३.२९] इति द्यावादेशः (मित्रावरुणौ) यः सर्वप्राणो बहिःस्थो वायुर्वरुणोऽन्तस्थ उदानो वायुश्च तौ (त्वा) तमिमं संसारम् (वृष्ट्या) शुद्धजलवर्षणेन (अवताम्) रक्षतः (व्यन्तु) व्यन्ति प्राप्नुवन्ति। अत्र सर्वत्र लडर्थे लोट्। (वयः) पक्षिण इव गायत्र्यादीनि छन्दांसि (अक्तम्) प्रकटं वस्तु सुखं वा (रिहाणाः) अर्चकाः। रिहतीत्यर्चतिकर्मसु पठितम् (निघं॰३.१४) (मरुताम्) वायूनाम् (पृषतीः) पृषन्ति सिञ्चन्ति याभिर्नाडीभिर्नदीभिर्यास्ताः (गच्छ) गच्छति (वशा) कामिताहुतिः (पृश्निः) अन्तरिक्षस्थाः। पृश्निरिति साधारण नामसु पठितम् (निघं॰१.४) (भूत्वा) भावयित्वा। अत्रान्तर्गतो ण्यर्थः (दिवम्) सूर्य्यप्रकाशम् (गच्छ) गच्छति (ततः) तस्मात् (नः) अस्माकम् (वृष्टिम्) जलसमूहम् (आ) समन्तात् क्रियायोगे (वह) वहति प्रापयति (चक्षुष्पाः) चक्षुर्दर्शनं रक्षतीति सः (अग्ने) अग्निर्भौतिकः (असि) भवति। अत्र सर्वत्र पुरुषव्यत्ययः (चक्षुः) बाह्यमाभ्यन्तरं विज्ञानं, तत्साधनं वा (मे) मम (पाहि) पाति रक्षति॥ अयं मन्त्रः (शत॰१.८.३.७-१९) व्याख्यातः॥१६॥
भावार्थः
अत्र लुप्तोपमालङ्कारः प्रोहामि। अपोहामीति पदद्वयानुवृत्तिश्च। मनुष्यैरग्नौ याऽहुतिः क्रियते सा वायोः संगेन मेघमण्डलं गत्वा सूर्य्याकर्षितजलं शुद्धं भावयित्वा, पुनस्तस्मात् पृथिवीमागत्यौषधीः पुष्णाति। सा वेदमन्त्रैरेव कर्त्तव्या, यतस्तस्याः फलज्ञाने नित्यं श्रद्धोत्पद्येत। अयमग्निः सूर्यरूपो भूत्वा सर्वं प्रकाशयत्यतो दृष्टिव्यवहारस्य पालनं जायते। एतेभ्यो वस्वादिभ्यो विद्योपकारेण दुष्टानां गुणानां प्राणिनां चापोहनं निवारणं नित्यं कर्त्तव्यम्। इदमेव सर्वेषां पूजनं सत्करणं चेति। यत्पूर्वेण मन्त्रेणोक्तं तदनेन विशिष्टतया प्रकाशितमिति॥१६॥
विषयः
तस्मात् किं भवतीत्युपदिश्यते ॥
सपदार्थान्वयः
वयं वसुभ्यः अग्न्यादिभ्योऽष्टभ्यः त्वा तं (तं) पूर्वोक्तं यज्ञं रुद्रेभ्यः पूर्वोक्तेभ्य एकादशभ्यः त्वा=तम् आदित्येभ्यो द्वादशभ्यो मासेभ्यः त्वा=तं (तम्) क्रिया-समूह नित्यं प्रोहामः । यज्ञेनेमे द्यावापृथिवी सूर्यप्रकाशो भूमिश्च सम्+जानाथां सम्यग् जानीतः प्रादुर्भूतविद्यासाधिके भवतः ।
मित्रावरुणौ यः सर्वप्राणो बहिःस्थो वायुर्वरुणोऽन्तस्य उदानो वायुश्च तौ वृष्ट्या शुद्धजलवर्षणेन त्वा= तमिमं संसारं द्यावापृथिवीस्थमवताम्=अवतो रक्षतः ।
यथा वयः=पक्षिणः पक्षिण इव गायत्र्यादीनि छन्दांसि अक्तम्=व्यक्तं स्थानं प्रकटं वस्तु सुखं वा व्यन्तु=व्यन्ति=गच्छन्ति (व्यन्ति) प्राप्नुवन्ति,= तथा रिहाणाः अर्चका वयं छन्दोभिः तं यज्ञं नित्य- मनुतिष्ठामः।
यज्ञे कृताऽऽहुतिर्वशा कामिताहुतिः पृश्निः=अन्तरिक्षे अन्तरिक्षस्था भूत्वा भावयित्वा मरुतां वायूनां सङ्गेन दिवं सूर्यप्रकाशं गच्छ=गच्छति ।
सा ततः तस्मात् नः=अस्माकं वृष्टिं जलसमूहम् आ+वह=समन्ताद् वर्षयति वहति प्रापयति ।
तज्जलं पृषतीः नाडीर्नदीर्वा पृषन्ति' सिञ्चन्ति याभिर्नाडिभिर्नदीभिर्यास्ताः [गच्छ]=गच्छति।
यतोऽवयम् [अग्ने]=अग्निः अग्निर्भौतिक: चक्षुष्पाः चक्षुदर्शनं रक्षतीति स: असि=अस्ति भवति, अतो मे= मम चक्षुः ब्राह्ममाभ्यन्तरं विज्ञानं तत्साधनं वा पाहि=पाति (पाति) रक्षति ॥ २। १६ ॥
पदार्थः
(वसुभ्यः) अग्न्यादिभ्योऽष्टभ्यः (त्वा) तं पूर्वोक्तं यज्ञम् (रुद्रेभ्यः) पूर्वोक्तेभ्य एकादशभ्यः (त्वा) तम् (आदित्येभ्यः) द्वादशभ्यो मासेभ्यः (त्वा) तं क्रियासमूहम् (सम्) सम्यगर्थे (जानाथाम्) जानीतः= प्रादुर्भूतविद्यासाधिके भवतः । अत्र व्यत्ययो लडर्थे लोट् च (द्यावापृथिवी) सूर्यप्रकाशो भूमिश्च । अत्र दिवो द्यावेति द्यावादेशः (मित्रावरुणौ) यः सर्वप्राणो बहिःस्थो वायुवरुणोऽन्तःस्थ उदानो वायुश्च तौ (त्वा) तमिमं संसारम् (वृष्ट्या) शुद्धजलवर्षणेन (अवताम्) रक्षतः (व्यन्तु) व्यन्ति प्राप्नुवन्ति । अत्र सर्वत्र लडर्थे लोट् (वयः) पक्षिण इव गायत्र्यादीनि छन्दांसि (अक्तम्) प्रकट वस्तु सुखं वा (रिहाणाः) अर्चकाः । रिहतीत्यर्चतिकर्मसु पठितम् ॥ निघं० ३ ।१४ ॥ (मरुताम्) वायूनाम् (पृषतीः) पृषन्ति' सिञ्चन्ति याभिर्नाडीभिर्नदीभिर्यास्ताः (गच्छ) गच्छति (वशा) कामिताहुतिः (पृश्निः) अन्तरिक्षस्थाः । पृश्निरिति साधारणनामसु पठितम् ॥ निघं० १ । ४ ॥ (भूत्वा) भावयित्वा । अत्रान्तर्गतो ण्यर्थः (दिवम्) सूर्यप्रकाशम् (गच्छ) गच्छति (ततः) तस्मात् (नः) अस्माकम् (वृष्टिम्) जलसमूहम् (आ) समन्तात् क्रियायोगे (वह) वहति प्रापयति (चक्षुष्पाः) चक्षुर्दर्शनं रक्षतीति सः (अग्ने) अग्निर्भौतिकः (असि) भवति । अत्र सर्वत्र पुरुषव्यत्ययः (चक्षुः) बाह्यमाभ्यन्तरं विज्ञानं तत्साधनं वा (मे) मम (पाहि) पाति रक्षति । अयं मंत्र श०१।८।३।८-१६ व्याख्यातः ॥ १६ ॥
भावार्थः
[अनुवृत्तिमाह-]
अत्र लुप्तोपमालङ्कारः॥ 'प्रोहामि' 'अपोहामी' ति पदद्वयानुवृत्तिश्च ।
[यज्ञे कृताऽऽहुतिर्वशा पृश्निः=अन्तरिक्षे भूत्वा मरुतां सङ्गेन दिवं गच्छ=गच्छति, सा ततो नः=अस्माकं वृष्टिभावह=समन्ताद् वहति]
मनुष्यैरग्नौ याऽऽहुतिः क्रियते सा वायोः सङ्गेन मेघमण्डलं गत्वा सूर्याकार्षितजलं शुद्धं भावयित्वा पुनस्तस्मात्पृथिवीमागत्यौषधी: पुष्णाति, सा वेदमन्त्रैरेव कर्त्तव्या, यतस्त स्याः फलज्ञाने नित्यं श्रद्धोत्पद्येत ।
[यतोऽयम् [अग्ने]=अग्निश्चक्षुष्पा असि=अस्ति, अतो मे मम चक्षु: पाहि=पाति]
अयमग्निः सूर्यरूपो भूत्वा सर्व प्रकाशयत्यतो दृष्टिव्यवहारस्य पालनं जायते ।
[वयं वसुभ्यो रुद्रेभ्यस्त्वा=तमादित्येभ्यस्त्वा=तं नित्यं प्रोहामः]
एतेभ्यो वस्वादिभ्यो विद्योपकारेण दुष्टानां गुणानां प्राणिनां चापोहनं=निवारणं नित्यं कर्त्तव्यम् । इदमेव सर्वेषां पूजनं सत्करणं चेति ।
[मन्त्रसंगतिमाह]
यत् पूर्वेण मन्त्रेणोक्तं तदनेन विशिष्टतया प्रकाशितमिति ॥ २ । १६ ॥
भावार्थ पदार्थः
चक्षुष्पाः=दृष्टिव्यवहारस्य पालकः।
विशेषः
परमेष्ठी प्रजापतिः । पूर्वार्द्धे द्यावापृथिवी मित्रावरुणौ च=सूर्यप्रकाशः भूमिः, प्राणः, उदानश्च ॥ भुरिगार्ची पंक्तिः। पंचमः । व्यन्तुवय इत्यारभ्यान्त्यपर्यन्तस्याग्निः भौतिक: भुरिक् त्रिष्टुप् । धैवतः ॥
हिन्दी (4)
विषय
उक्त यज्ञ से क्या होता है, सो अगले मन्त्र में उपदेश किया है॥
पदार्थ
हम लोग (वसुभ्यः) अग्नि आदि आठ वसुओं से (त्वा) उस यज्ञ को तथा (रुद्रेभ्यः) पूर्वोक्त एकादश रुद्रों से (त्वा) पूर्वोक्त यज्ञ को और (आदित्येभ्यः) बारह महीनों से (त्वा) उस क्रियासमूह को नित्य उत्तम तर्कों से जानें और यज्ञ से ये (द्यावापृथिवी) सूर्य्य का प्रकाश और भूमि (संजानाथाम्) जो उन से शिल्पविद्या उत्पन्न हो सके, उनके सिद्ध करने वाले हों और (मित्रावरुणौ) जो सब जीवों का बाहिर का प्राण और जीवों के शरीर में रहने वाला उदानवायु है, वे (वृष्ट्या) शुद्ध जल की वर्षा से (त्वा) जो संसार सूर्य्य के प्रकाश और भूमि में स्थित है, उसकी (अवताम्) रक्षा करते हैं। जैसे (वयः) पक्षी अपने-अपने ठिकानों को रचते और (व्यन्तु) प्राप्त होते हैं, वैसे उन छन्दों से (रिहाणाः) पूजन करने वाले हम लोग (त्वा) उस यज्ञ का अनुष्ठान करते हैं और जो यज्ञ में हवन की आहुति (पृश्निः) अन्तरिक्ष में स्थिर और (वशा) शोभित (भूत्वा) होकर (मरुताम्) पवनों के संग से (दिवम्) सूर्य्य के प्रकाश को (गच्छ) प्राप्त होती है, वह (ततः) वहाँ से (नः) हम लोगों के सुख के लिये (वृष्टिम्) वर्षा को (आवह) अच्छे प्रकार वर्षाती है, उस वर्षा का जल (पृषतीः) नाड़ी और नदियों को प्राप्त होता है। जिस कारण यह अग्नि (चक्षुष्पाः) नेत्रों की रक्षा करने वाला (असि) है, इससे (मे) हमारे (चक्षुः) नेत्रों के बाहिरले भीतरले विज्ञान की (पाहि) रक्षा करता है॥१६॥
भावार्थ
इस मन्त्र में लुप्तोपमालङ्कार है। मनुष्य लोग यज्ञ में जो आहुति देते हैं, वह वायु के साथ मेघमण्डल में जाकर सूर्य्य से खिंचे हुए जल को शुद्ध करती है, फिर वहाँ से वह जल पृथिवी में आकर ओषधियों को पुष्ट करता है। वह उक्त आहुति वेदमन्त्रों से ही करनी चाहिये, क्योंकि उसके फल को जानने में नित्य श्रद्धा उत्पन्न होवे। जो यह अग्नि सूर्य्यरूप होकर सब को प्रकाशित करता है, इसी से सब दृष्टिव्यवहार की पालना होती है। ये जो वसु आदि देव कहाते हैं, इनसे विद्या के उपकारपूर्वक दुष्ट गुण और दुष्ट प्राणियों को नित्य निवारण करना चाहिये, यही सब का पूजन अर्थात् सत्कार है। जो पूर्व मन्त्र में कहा था, उसका इससे विशेषता करके प्रकाश किया है॥१६॥
विषय
उक्त यज्ञ से क्या होता है, यह उपदेश किया है॥
भाषार्थ
हम लोग (वसुभ्यः) अग्नि आदि आठ वसुओं से (त्वा) उस पूर्वोक्त यज्ञ को (रुद्रेभ्यः) पूर्वोक्त ग्यारह रुद्रों से (त्वा) उस यज्ञ को (आदित्येभ्यः) बारह मास रूप आदित्यों से (त्वा) उस क्रिया-समूह को सदा तर्क से जानें। और यज्ञ के द्वारा ये (द्यावापृथिवी) सूर्य-प्रकाश और भूमि (सञ्जानाथाम्) उनसे उत्पन्न होने वाली शिल्प-विद्या को सिद्ध करने वाले हैं।
(मित्रावरुणौं) मित्र अर्थात् सबका प्राण बाह्य-वायु, वरुण अर्थात् आन्तरिक उदान वायु, ये दोनों (वृष्ट्या) शु़द्ध जल की वर्षा से (त्वा) इस द्यावापृथिवी में स्थित संसार की (अवताम्) रक्षा करते हैं।
जैसे (वयः) पक्षी के समान गायत्री आदि छन्द (अक्तम्) प्राकट वस्तु, सुख अथवा स्थान को (व्यन्तु) प्राप्त होते हैं, वैसे ही (रिहाणाः) ईश्वर पूजक हम लोग छन्दों के द्वारा उस यज्ञ का नित्य अनुष्ठान करते हैं।
यज्ञ में दी हुई आहुति (वशा) का मित-आहुति (पृश्निः) आकाश में स्थित (भूत्वा) होकर (मरुताम्) वायुओं के संग से (दिवम्) सूर्य-प्रकाश को (गच्छ) प्राप्त होती है।
वह=आहुति (ततः) वहाँ से (नः) हमारे (वृष्टिम्) जल-समूह को (आवह) चारों ओर से बरसाती है। और—
वह जल (पृषतीः) सेचन के साधन नाड़ी अथवा नदियों को (गच्छ) प्राप्त होता है।
जिससे यह (अग्ने) भौतिक-अग्नि (चक्षुष्पाः) चक्षु का रक्षक (असि) होता है, इससे (मे) मेरे (चक्षुः) बाह्य चक्षु और आन्तरिक-चक्षु विज्ञान और उसके साधनों की (पाहि) रक्षा करें॥ २। १६॥
भावार्थ
इस मन्त्र में लुप्तोपमा अलंकार है॥ और --‘प्रोहामि’ तथा ‘अपोहामि’ इन दो पदों की अनुवृत्ति है॥ मनुष्य अग्नि में जो आहुति डालते हैं वह वायु के संयोग से मेघमण्डल में जाकर, सूर्य से खैंचे हुए जल को शुद्ध बनाकर, फिर वहाँ से पृथिवी पर आकर, औषधियों को पुष्ट करती है। वह आहुति वेदमन्त्रों से ही करनी चाहिये जिससे उसके फल-ज्ञान में नित्य श्रद्धा उत्पन्न होती रहे।
यह अग्नि सूर्य रूप होकर सब को प्रकाशित करता है, इसी से देखने रूप व्यवहार की रक्षा होती है।
इन वसु आदिकों से विद्या के द्वारा उपकार ग्रहण करके दुष्ट गुणों और दुष्ट प्राणियों का निवारण नित्य करें। यही सबकी पूजा और सत्कार है।
जो पूर्व मन्त्र में कहा गया है वही इस मन्त्र में विशेषतया प्रकाशित किया है ॥ २। १६॥
भाष्यसार
१. यज्ञ का फल--आठ वसु, ग्यारह रुद्र और बारह आदित्यों से यज्ञ को सिद्ध करें। यज्ञ से सूर्य और भूमि की विद्याओं को भी जानें। यज्ञ से प्राण और उदान वायु शुद्ध वर्षा जल से द्युलोक और भूलोक में स्थित संसार की रक्षा करते हैं।
यज्ञ में कामनापूर्वक दी हुई आहुति आकाश में स्थित होकर वायु के संग से सूर्यप्रकाश को प्राप्त होती है। फिर वह चहुँ और वृष्टि के रूप में बरसती है फिर वह वर्षाजल औषधियों की नाड़ियों में वा नदियों मे पहुँच कर सबका पोषण करता है।
२. अग्नि--यह भौतिक अग्नि चक्षु--व्यवहार का पालक है। अर्थात् अग्नि के बिना नेत्र का व्यवहार बन्द हो जाता है इसके व्यवहार का निमित्त अग्नि ही है। अग्नि विज्ञान और उसके साधनों का भी रक्षक है ॥ २। १६॥
विशेष
परमेष्ठी प्रजापतिः। पूर्वार्द्धे द्यावापृथिवी मित्रावरुणौ च=सूर्यप्रकाशः भूमिः, प्राणः, उदानश्च॥ भुरिगार्ची पंक्तिः। पञ्चमः। व्यन्तुवय इत्यारभ्यान्त्यपर्य्यन्तस्याग्निः भौतिकः भुरिक् त्रिष्टुप्। धैवतः॥
विषय
पति-पत्नी की परस्पर प्रेरणा
पदार्थ
१. प्रभु के प्रतिष्ठापन का प्रकरण चल रहा है। प्रभु का प्रतिष्ठापन तो तभी होगा जब हमारे जीवनों में सभी देवों का निवास होगा, अतः पत्नी कहती है कि— ( वसुभ्यः त्वा ) = मैं आपको वसुओं के लिए सौंपती हूँ, ( रुद्रेभ्यः त्वा ) = आपको रुद्रों के लिए सौंपती हूँ और ( आदित्येभ्यः त्वा ) = मैं आपको आदित्यों के लिए सौंपती हूँ, अर्थात् मेरी इच्छा है कि आपका उठना-बैठना वसुओं, रुद्रों और आदित्यों के साथ हो। स्वास्थ्य को उत्तम बनानेवाले ‘वसु’ हैं, मानस को निर्मल बनानेवाले ‘रुद्र’ हैं तथा मस्तिष्क को उज्ज्वल बनानेवाले ‘आदित्य’ हैं। पत्नी की प्रथम कामना है कि उसके जीवन-सखा का मेल-जोल स्वस्थ, निर्मल व उज्ज्वल पुरुषों के ही साथ हो। ऐसा होने पर ही व्यक्ति में देवों का निवास हुआ करता है।
२. ( द्यावापृथिवी ) = मस्तिष्क व शरीर ( संजानाथाम् ) = आपमें समता से निवास करनेवाले [ to live in harmony with ] हों। शरीर व मस्तिष्क दोनों स्वस्थ हों। शरीर सशक्त हो तो मस्तिष्क उज्ज्वल।
३. ( मित्रावरुणौ ) = प्राणापान अथवा ‘मित्र’ = स्नेह की देवता और ‘वरुण’ द्वेष-निवारण की देवता ( त्वा ) = आपको ( वृष्ट्या ) = आनन्द की वर्षा से ( आवताम् ) = [ अव to give pleasure ] आनन्दित करें। आपमें स्नेह हो, किसी के प्रति द्वेष न हो और इस प्रकार आपका जीवन आनन्दमय हो।
अब पति पत्नी से कहता है— ४. ( वयः ) = [ पक्षिरूपापन्नानि गायत्र्यादीनि छन्दांसि—महीधर ] मनुष्य को ऊँची उड़ान करानेवाले—उसके जीवन को उच्च बनानेवाले गायत्री आदि छन्द ( अक्तम् ) = स्पष्टरूप से ( रिहाणाः ) = [ आस्वादयन्तः ] तुम्हें आनन्दित करते हुए ( व्यन्तु ) = प्राप्त हों, अर्थात् वेदवाणी के अध्ययन में तुम्हें अनुपम आनन्द का अनुभव हो, तुम्हारा अवकाश का सारा समय वेदाध्ययन में बीते।
५. ( मरुताम् ) = वायुओं की ( पृषती ) = घोड़ियों को ( गच्छ ) = तुम प्राप्त होओ। ‘मरुत्’ प्राण हैं। इनकी सवारियों का अभिप्राय इनपर आरुढ़ होना है—प्राणसाधना के द्वारा प्राणों को वश में करना है। तुम प्राणायाम करनेवाले बनो। आचार्य ने लिखा है कि यह प्राणायामरूप योगसाधन पत्नी भी अवश्य करे।
६. ( वशा ) = प्राणसाधना के द्वारा तू ‘वशा’ चित्तवृत्तियों को वश में करनेवाली बन। ‘योग’ चित्तवृत्तिनिरोध ही है। प्रतिदिन के प्राणायाम के अभ्यास से तेरा चित्त तेरे वश में हो।
७. ( पृश्निः ) = [ संस्पृष्टा भासं ज्योतिषाम् ] तू चित्तवृत्तिनिरोध के द्वारा सूक्ष्म बुद्धि होकर ज्ञान-दीप्तियों का स्पर्श करनेवाली बन।
८. तू ( पृश्नि भूत्वा ) = होकर ( दिवम् गच्छ ) = प्रकाश को प्राप्त कर—दिव्यता का साधन कर और ( ततः ) = तब ( नः ) = हमारे लिए ( वृष्टिं आवह ) = आनन्द की वृष्टि लानेवाली हो। घर में पति तो खूब ज्ञान-सम्पन्न हो, परन्तु पत्नी ज्ञान-शून्य हो तो घर में आनन्द नहीं आता, अतः पति कहता है कि पत्नी भी ज्ञान-सम्पन्न व संयत जीवनवाली हो और घर को सदा प्रकाशमय रक्खे।
९. अब पति-पत्नी दोनों मिलकर प्रभु से प्रार्थना करते हैं कि ( अग्ने ) = हमारी उन्नति के साधक प्रभो ! ( चक्षुष्पाः असि ) = आप हमारे ( चक्षु ) = ज्ञान के रक्षक हैं, ( चक्षुः मे पाहि ) = आप मेरे ज्ञान की रक्षा कीजिए—मेरे दृष्टिकोण को ठीक बनाये रखिए। वस्तुतः संसार का अच्छा व बुरापन हमारे दृष्टिकोण पर निर्भर करता है। हमारा दृष्टिकोण ठीक है तो संसार ठीक है, जब हमारा दृष्टिकोण दूषित होता है तो संसार भी विकृत हो जाता है। ठीक दृष्टिकोणवाले संसार में आने का उद्देश्य ‘बृहस्पति व ब्रह्मा’ बनना—विशाल हृदय व ज्ञानी बनना समझते हैं नकि मौज या भोग-विलास करना। जब हमारा दृष्टिकोण ठीक होगा तो संसार पुण्यमय बनेगा, अन्यथा पापमय।
भावार्थ
भावार्थ — घर में पति-पत्नी दोनों ज्ञान-सम्पन्न व स्वस्थ हों। उनका दृष्टिकोण ठीक हो।
विषय
विद्वान् प्रजाओं के लिये राजा का अभिषेक, उसकी रक्षा, उत्तम राज्य की प्राप्ति तथा आधिभौतिक यज्ञ का वर्णन ।
भावार्थ
-हे राजन् ! (त्वा ) तुझको ( वसुभ्यः ) वसु नामक राष्ट्र में बसने वाली वसुओं, प्रजाजनों, ब्राह्मणों ( रुद्रेभ्यः ) शत्रुओं को रुलाने वाले बलवान् शस्त्रास्त्र कुशल क्षत्रिय वीरों और ( आदित्येभ्यः ) आदान प्रतिदान करने वाले वैश्यों के लिये अथवा वसु, रुद्र, आदित्य, इन तीन प्रकार के ब्रह्म- निष्ठों के हित के लिये प्रजापति रूप से अभिषिक्त करता हूँ । ( द्यावापृथिवी संजानाथाम् ) द्यौ और पृथिवी दोनों को प्रजाएं (त्वा संजानाथाम्) तुझे अपनावें (मित्रावरुणौ ) मित्र और वरुण, सूर्य और मेघ (त्वा) तुझे और तेरे राष्ट्र की ( वृष्टया अवताम् ) वृष्टि द्वारा रक्षा करें। ( रिहाणाः ) नाना प्रकार की स्तुति करने हारे विद्वान जन ( वयः ) गान करने वाले पक्षियों के समान ( अक्तम् ) प्रकाशमान प्रतापी बलशाली तेरे पास, तेरी शरण में ( व्यन्तु ) आवें, तुझे प्राप्त हों। (मरुताम् ) मरुत्, वायुओं के वेग से चलने वाले ( पृषती: ) सेनाओं को प्राप्त हो। और तू हे राजन् ! क्षत्रिय ( वशा ) अपने वशीभूत ( पृश्निः ) रसों का ग्रहण करने वाली भूमि के समान होकर तू ( दिवं गच्छ ) द्यौलोक को उत्तम राज्य को प्राप्त हो । ( ततः नः ) वहां से हमें ( वृष्टिम् ) ऐश्वर्य सुखों की वर्षा को ( आवह ) प्राप्त करा । हे (अग्ने) अग्ने ! तू ( चक्षुः पाः असि ) हमारी दर्शन शक्ति की रक्षा करने हारा है। ( मे चक्षुः पाहि ) मेरे देखने के साधन चक्षु और विद्वानों की रक्षा कर ।। शत०१।८।३।१२।१९ ॥
यज्ञपक्ष में - ८वसुओं, ११ रुद्रों और १२ आदित्य, १२ मासों के लिये मैं यज्ञ करता हूं। सूर्य का प्रकाश और भूमि ये दोनों उत्तम रीति से जानें। मित्र और वरुण, सर्वप्राण बाह्य वायु और अन्तस्थ उदान वायु दोनों ( वृष्टय) शुद्ध जल वर्षण द्वारा संसार की रक्षा करते हैं। जिस प्रकार पक्षी अपने स्थान को जाते हैं उसी प्रकार अर्चना करते हुए हम यज्ञ में आवें । ( वशा पृश्निः) कामित आहुति अन्तरिक्ष में जाकर ( मरुतां दिवं गच्छ ) वायुओं के संग्रह से द्यौलोक में सूर्य के तेज से मिले । तब वह ( वृष्टिम् आवह पृषती: ) वर्षा लावें, वह नदियों, नाड़ियों में बहे । ( अग्निः ) भौतिक अग्नि, दीपक जिस प्रकार आंख को अन्धकार से बचाता है उसी प्रकार सूर्य भी आँखों का रक्षक है, वह हमारी चक्षुओं की रक्षा करे | शत० १।२।३।१२-१६ ॥
टिप्पणी
१६ 'मरुतां० आवह' इत्यस्यकपिॠषि प्रस्तरो देवता । मरुतां कपिबृहतीप्रास्तरीमिति सर्वा० "व्यन्तु वयो रिप्तो रिहाणा मरुतां पृषतीगच्छ०" | चक्षुष्पा असि० इति काण्वः ।
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
परमेष्ठी प्राजापत्यः, देवाः प्राजापत्या, प्रजापतिर्वा ऋषिः )
द्यावापृथिवी मित्रावरुणौ च देवताः । निचृदार्ची पंक्तिः पञ्चमः । ( १ ) विराट् त्रिष्टुप् । (२) धैवतः ॥
मराठी (2)
भावार्थ
या मंत्रात लुप्तोपमालंकार आहे. माणसे यज्ञात जी आहुती देतात ती वायूबरोबर मेघमंडळात जाते व सूर्याच्या साह्याने जल शुद्ध करते. तेथून ते जल पृथ्वीवर येऊन वृक्षांना, वनस्पतींना पुष्ट करते. ती आहुती वेदमंत्राद्वारेच द्यावी म्हणजे त्याचे फळ जाणून नित्य श्रद्धा उत्पन्न होईल. अग्नी हा सूर्यरूपाने सर्वत्र प्रकाश पसरवितो. त्यामुळेच सर्व दृश्य व्यवहार पार पडतात. वसू इत्यादींना देव म्हटले जाते. त्यांच्यासंबंधीची विद्या जाणून दुष्ट गुण व दुष्ट प्राण्यांचा नाश केला पाहिजे. हीच त्यांची पूजा होय. पूर्वीच्या मंत्रात जे म्हटले आहे तेच या मंत्रात विशेषरूपाने स्पष्ट केलेले आहे.
विषय
यज्ञामुळे काय होते, त्याविषयी पुढच्या मंत्रात उपदेश केला आहे -
शब्दार्थ
शब्दार्थ - आम्ही (वसुभ्य:) अग्नी आदी आदी आठ वसूंच्या साह्याने (त्वा) त्या यज्ञाला तसेच (रूद्रेभ्य:) अकरा रूद्रांच्या साह्याने (त्वा) त्या यज्ञाला तसेच (आदित्येभ्य:) बारा महिन्यांच्या सहाय्याने (त्वा) त्या यज्ञ-क्रियांना नित्य उत्तम युक्ती व रीतीद्वारे जाणावे. ज्यायोगे या यज्ञाद्वारे (द्यावापृथिनी) सूर्यप्रकाश आणि भूमी यांच्यापासून (संजोनाथाम्) प्राप्त होणारी शिल्पविद्या व शक्ती आम्हांस मिळू शकेल, सूर्यप्रकाश आणि भूमी आम्हांसाठी या रूपात अनुकूल व्हावेत. (मित्रावकणौ) सर्व जीवांच्या बाहेर राहणारा जो प्राणवायू आणि जीवांच्या शरीरात राहणारा जो उदान वायू आहे, ते दोन वायू (वृष्टीचा) शुद्ध जलाचा वृष्टीद्वारे (त्वा) सूर्यप्रकाशाचे आणि भूमी वर (अवताम्) स्थित असणार्या संस्काराचे रक्षण करतात. (वय:) ज्याप्रमाणे पक्षी आपापल्या घरट्यांचे निर्माण करतात आणि त्यात (व्यन्तु) राहून सुरक्षित राहतात, त्याप्रमाणे वैदिक छंदाद्वारे (रिहाणा:) पूजन करणारी आम्ही (त्वा) त्या यज्ञाचे अनुष्ठान करतो. यज्ञात हवन केलेली आहुती (पृश्नि:) अंतरिक्षात स्थिर होते (वशा) शोभित (भूत्वा) न गुणवती होऊन (मरूताम्) वायूच्या संगे (दिवम्) सूर्यप्रकाश (गच्छति) मिळते. (तत:) तेथून (न:) आमच्या सुखाकरिता ती आहुती (वृष्टियू) पावसाला (आलह) घेऊन येते. त्या पावसाचे पाणी (पृषती:) नाडी आणि नद्यांना प्राप्त होते. हा अग्नी (चक्षुष्पा:) नेत्रांची सुरक्षा करणारा (असि) आहे. यामुळे माझ्या किंवा आमच्या (चक्षु:) नेत्रांच्या बाहेरील रुपाचे व आतील दृष्टीशक्तीचे (पाहि) रक्षण करो. ॥16॥
भावार्थ
भावार्थ - या मंत्रात लुप्तोपमालंकार आहे. मनुष्य अथवा याज्ञिकजन यज्ञात जी आहुती देतात, ती वायू द्वारे मेघमंडळापर्यंत जाते आणि सूर्याद्वारे आकर्षित पाण्याला शुद्ध करते. तेथून हे जल भूमीवर येऊन औषधींना पुष्टी देते. अशी ही उपकारक आहुती वेदमंत्रांचे उच्चारण करीतच दिली पाहिजे, कारण त्यामुळे आहुतीच्या लाभांचे ज्ञान होऊन यज्ञाविषयी नित्य श्रद्धा उत्पन्न होईल. हा अग्नी सूर्यरूप होऊन सर्व काही प्रकाशित करतो. त्याच्या कार्यामुळेच पाहणे आदी व्यवहार शक्य होतात. वसु आदीनांच देव म्हटले जाते, कारण की यांच्यामुळे प्राप्त विद्येद्वारे ज्ञात उपकारक गुणांनी दुर्गुणांना आणि दुष्ट प्राण्यांना नित्य निवारण करता येते व केले पाहिजे. या कृतीलाच पूजन म्हणतात व हाच सत्कार आहे. या आधीच्या मंत्रात जे सांगितले आहे, त्याच तत्त्वाचा या मंत्रात विशेष विस्तार केला आहे. ॥16॥
इंग्लिश (3)
Meaning
We perform the yajna for Vasus, Rudras and Adityas. The light of the sun and earth bring thee (yajna) to light. The Pran (external air) and Udan (internal air) protect thee through rain. Just as birds go to their nests, so let us daily go to the yajna reciting Gayatri Mantras. The desired oblation (Ahuti) reaches the space, comes in contact with air and the light of the sun. It thence brings down rain for us, which fills streams and stalks of plants and flowers. Oh Fire thou protectest the eye from darkness, may thou protect my physical and spiritual eye.
Meaning
Yajna is dedicated to the study of eight Vasus, supports of life, eleven Rudras, catalytic agents of the justice of existence, and twelve Adityas, centres of gravity and balance of nature. May we, with science and reason, know with reference to the sun and the earth what we can achieve with the yajna extended in space. May Mitra and Varuna, currents of vital energy, protect and enrich the world with rain. May the oblations in yajna rise to the sky with the wind, and from the sky to the sun with the cosmic currents, and bring down from there showers of rain to feed the rivers of earth. Just as birds go to rest in their nests, so do we, devotees of the Lord, meditate on the secrets of vaidic hymns to discover the mysteries of yajna. Agni, Lord of light and life, you are the giver of vision. Protect my eye and bless me with vision.
Translation
I dedicate you to the young sages. (1) You to the adult sages. (2) You to the old sages. (3) May the heaven and earth recognize you. May the sun and the oceans save you with the rains. (4) Go like birds licking mid-space. (5) Go like deer to the cloud-bearing winds. Like a tame small cow go to heaven. From there bring rains for us. O foremost adorable, you are the protector of vision; protect my vision. (6)
Notes
Vasus, Rudras and Adityas, young, adult and old sages respectively. Prsauh, deer; spotted deer. Vasa,a tame small cow,easy to tackle.
बंगाली (1)
विषय
তস্মাৎ কিং ভবতীত্যুপদিশ্যতে ॥
উক্ত যজ্ঞ দ্বারা কী হয় উহা পরবর্ত্তী মন্ত্রে উপদেশ করা হইয়াছে ।
पदार्थ
পদার্থঃ- আমরা (বসুভ্যঃ) অগ্নি ইত্যাদি অষ্ট বসু দ্বারা (ত্বা) সেই যজ্ঞকে তথা (রুদ্রেভ্যঃ) পূর্বোক্ত একাদশ রুদ্র দ্বারা (ত্বা) পূর্বোক্ত যজ্ঞকে এবং (আদিতেভ্যঃ) বার মাস দ্বারা (ত্বা) সেই ক্রিয়াসমূহকে নিত্য উত্তম তর্ক দ্বারা জানি এবং যজ্ঞ দ্বারা এই সব (দ্যাবাপৃথিবী) সূর্য্যের প্রকাশ ও ভূমি (সংজানাথাম্) যাহাদিগের দ্বারা শিল্পবিদ্যা উৎপন্ন হইতে পারে তাহা সিদ্ধ কারী হউক এবং (মিত্রাবরুণৌ) যে সব জীব দিগের বাহিরের প্রাণ এবং জীবের শরীরে নিবাস করা উদানবায়ু তাহারা (বৃষ্ট্যা) শুদ্ধ জলের বর্ষা দ্বারা, (ত্বা) যাহা সংসার সূর্য্যের প্রকাশ এবং ভূমিতে স্থিত তাহা (অবতাম্) রক্ষা করিয়া থাকে (বয়ঃ) যেমন পক্ষী নিজ নিজ বাসস্থান রচনা করে এবং (ব্যন্তু) প্রাপ্ত হয় সেইরূপ সেই সব ছন্দ দ্বারা (রিহাণাঃ) পূজনকারী আমরা (ত্বা) সেই যজ্ঞের অনুষ্ঠান করি এবং যে যজ্ঞে হবনের আহুতি (পৃশ্নিঃ) অন্তরিক্ষে স্থির এবং (বশা) শোভিত (ভূত্বা) হইয়া (মরুতাম্) পবনাদিগের সঙ্গ দ্বারা (দিবম্) সূর্য্যের প্রকাশ (গচ্ছ) প্রাপ্ত হয় । সে (ততঃ) সেখান হইতে (নঃ) আমাদিগের সুখের জন্য (বৃষ্টিম্) বৃষ্টিকে (আবহ) ভাল প্রকার বর্ষণ করে । সেই বর্ষার জল (পৃষতীঃ) নাড়ি ও নদীগুলি প্রাপ্ত হয় । যে কারণে এই অগ্নি (চক্ষুষ্পাঃ) নেত্রের রক্ষাকারক (অসি) হয় ইহা দ্বারা (মে) আমাদের (চক্ষুঃ) নেত্রের বাহিরে ভিতরে বিজ্ঞানের রক্ষা করে ॥ ১৬ ॥
भावार्थ
ভাবার্থঃ- এই মন্ত্রে লুপ্তোপমালংকার আছে । মনুষ্যগণ যজ্ঞে যে আহুতি প্রদান করে তাহা বায়ু সহ মেঘমণ্ডলে যাইয়া সূর্য্য দ্বারা আকৃষ্ট জল শুদ্ধ করে, পুনরায় সেখান হইতে সেই জল পৃথিবীতে আসিয়া ওষধিদিগকে পুষ্ট করে । সেই উক্ত আহুতি বেদমন্ত্র দ্বারাই করা উচিত । কেননা তাহার ফল জানিলে নিত্য শ্রদ্ধা উৎপন্ন হয় । এই যে অগ্নি সূর্য্য রূপ হইয়া সকলকে প্রকাশিত করে ইহা দ্বারা সব দৃষ্টি ব্যবহারের পালন হইয়া থাকে । এই যে সকল বসু ইত্যাদিকে দেব বলা হয় ইহা দ্বারা বিদ্যার উপকারপূর্বক দুষ্ট গুণ এবং দুষ্ট প্রাণিদিগকে নিত্য নিবারণ করা উচিত, ইহাই সকলের পূজন অর্থাৎ সৎকার । যাহা পূর্ব মন্ত্রে বলা হইয়াছিল ইহা দ্বারা তাহার বৈশিষ্ট্য প্রকাশ করা হইয়াছে ॥ ১৬ ॥
मन्त्र (बांग्ला)
বসু॑ভ্যস্ত্বা রু॒দ্রেভ্য॑স্ত্বাদি॒ত্যেভ্য॑স্ত্বা॒ সংজা॑নাথাং দ্যাবাপৃথিবী মি॒ত্রাবরু॑ণৌ ত্বা॒ বৃষ্ট্যা॑বতাম্ । ব্যন্তু॒ বয়ো॒ক্তꣳ রিহা॑ণা ম॒রুতাং॒ পৃষ॑তীর্গচ্ছ ব॒শা পৃশ্নি॑র্ভূ॒ত্বা দিবং॑ গচ্ছ॒ ততো॑ নো॒ বৃষ্টি॒মাব॑হ । চ॒ক্ষু॒ষ্পাऽঅ॑গ্নেऽসি॒ চক্ষু॑র্মে পাহি ॥ ১৬ ॥
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
বসুভ্যস্ত্বেতি সর্বস্য ঋষিঃ স এব ॥ পূর্বার্দ্ধে— দ্যাবাপৃথিবী মিত্রাবরুণৌ চ দেবতাঃ, নিচৃগার্চী পংক্তিশ্ছন্দঃ, পঞ্চমঃ স্বরঃ ॥ ব্যন্তুবয় ইত্যারভ্যান্তপর্য়্যন্তস্যাগ্নির্দেবতা ।
ভুরিক্ ত্রিষ্টুপ্ ছন্দঃ । ধৈবতঃ স্বরঃ ॥
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal