ऋग्वेद - मण्डल 1/ सूक्त 164/ मन्त्र 12
पञ्च॑पादं पि॒तरं॒ द्वाद॑शाकृतिं दि॒व आ॑हु॒: परे॒ अर्धे॑ पुरी॒षिण॑म्। अथे॒मे अ॒न्य उप॑रे विचक्ष॒णं स॒प्तच॑क्रे॒ षळ॑र आहु॒रर्पि॑तम् ॥
स्वर सहित पद पाठपञ्च॑ऽपादम् । पि॒तर॑म् । द्वाद॑शऽआकृतिम् । दि॒वः । आ॒हुः॒ । परे॑ । अर्धे॑ । पु॒री॒षिण॑म् । अथ॑ । इ॒मे । अ॒न्ये । उप॑रे । वि॒ऽच॒क्ष॒णम् । स॒प्तऽच॑क्रे । षट्ऽअ॑रे । आ॒हुः॒ । अर्पि॑तम् ॥
स्वर रहित मन्त्र
पञ्चपादं पितरं द्वादशाकृतिं दिव आहु: परे अर्धे पुरीषिणम्। अथेमे अन्य उपरे विचक्षणं सप्तचक्रे षळर आहुरर्पितम् ॥
स्वर रहित पद पाठपञ्चऽपादम्। पितरम्। द्वादशऽआकृतिम्। दिवः। आहुः। परे। अर्धे। पुरीषिणम्। अथ। इमे। अन्ये। उपरे। विऽचक्षणम्। सप्तऽचक्रे। षट्ऽअरे। आहुः। अर्पितम् ॥ १.१६४.१२
ऋग्वेद - मण्डल » 1; सूक्त » 164; मन्त्र » 12
अष्टक » 2; अध्याय » 3; वर्ग » 16; मन्त्र » 2
Acknowledgment
अष्टक » 2; अध्याय » 3; वर्ग » 16; मन्त्र » 2
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
विषयः
पुनस्तमेव विषयमाह ।
अन्वयः
हे मनुष्या यूयं पञ्चपादं पितरं द्वादशाकृतिं पुरीषिणं दिवः परेऽर्द्धे विद्वांस आहुः। अथेमेऽन्ये विद्वांसः षडरे सप्तचक्रे उपरे विचक्षणमर्पितमाहुस्तं विजानीत ॥ १२ ॥
पदार्थः
(पञ्चपादम्) पञ्च क्षणमूहूर्त्तप्रहरदिवसपक्षाः पादा यस्य तं संवत्सरं सूर्यं वा (पितरम्) पितृवत्पालननिमित्तम् (द्वादशाकृतिम्) द्वादश मासा आकृतिर्यस्य तम् (दिवः) प्रकाशमानस्य (आहुः) कथयन्ति (परे) (अर्द्धे) (पुरीषिणम्) पुराणां सहितानां पदार्थानामीषितारम् (अथ) (इमे) (अन्ये) अन्ये पदार्थाः (उपरे) मेघमण्डले (विचक्षणम्) वाग्विषयम् (सप्तचक्रे) सप्तविधानि चक्राणि भ्रमणपरिधयो यस्मिंस्तस्मिन् (षळरे) षट् ऋतवोऽरा यस्मिंस्तस्मिन् (आहुः) कथयन्ति (अर्पितम्) स्थापितम् ॥ १२ ॥
भावार्थः
हे मनुष्या यूयमत्र कालस्याऽवयवा विवक्षिता यत्र विभौ नित्येऽनन्ते काले सर्वं जगदुत्पत्तिस्थितिप्रलयान्तं लभ्यते तस्य सूक्ष्मत्वात् कालस्य बोधः कठिनोऽस्ति तस्मादेतं प्रयत्नेन विजानीत ॥ १२ ॥
हिन्दी (3)
विषय
फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।
पदार्थ
हे मनुष्यो ! तुम (पञ्चपादम्) क्षण, मुहूर्त्त, प्रहर, दिवस, पक्ष, ये पाँच पग जिसके (पितरम्) पिता के तुल्य पालना करानेवाले (द्वादशाकृतिम्) बारह महीने जिसका आकार (पुरीषिणम्) और मिले हुए पदार्थों की प्राप्ति वा हिंसा करानेवाले अर्थात् उनकी मिलावट को अलग अलग करानेहारे संवत्सर को (दिवः) प्रकाशमान सूर्य के (परे) परले (अर्द्धे) आधे भाग में विद्वान् (आहुः) कहते हैं बताते हैं (अथ) इसके अनन्तर (इमे) ये (अन्ये) और विद्वान् जन (षडरे) जिसमें छः ऋतु आरारूप और (सप्तचक्रे) सात चक्र घूमने की परिधि विद्यमान उस (उपरे) मेघमण्डल में (विचक्षणम्) वाणी के विषय को (अर्पितम्) स्थापित (आहुः) कहते हैं, उसको जानो ॥ १२ ॥
भावार्थ
हे मनुष्यो ! तुम इस मन्त्र में काल के अवयव कहने को अभीष्ट हैं जिस विभु एक रस सनातन काल में समस्त जगत् उत्पत्ति, स्थिति, प्रलयान्त लब्ध होता है, उसके सूक्ष्मत्व से उस काल का बोध कठिन है, इससे प्रयत्न से जानो ॥ १२ ॥
विषय
कालचक्र
पदार्थ
१. यह कालचक्र (पञ्चपादम्) = पाँच पादवाला है। उत्क्षेपण, अवक्षेपण, आकुञ्चन, प्रसारण और गमन – ये पाँच कर्म ही इसकी गति के द्योतक हैं। क्रिया की गति ही काल के रूप में नापी जाती है। क्रिया समाप्त और काल भी समाप्त । (पितरम्) = भूत, भव्य सभी को जन्म देनेवाला होने से यह काल सबका पिता है। (द्वादशाकृतिम्) = यह बारह मासरूपी आकृतियोंवाला है। इस द्वादशाकृति काल में वह आकृति भी आती है जब सूर्य की तीव्र किरणों से पृथिवीस्थ समुद्र वाष्पीभूत होकर अन्तरिक्षस्थ समुद्र के रूप में परिणत हो जाता है, अतः इस काल को (दिवः परे अर्धे) = द्युलोक के उत्कृष्ट स्थान में (पुरीषिणम्) = जलवाला (आहुः) = कहते हैं। जब यह काल आता है तब ग्रीष्म के घर्म से आर्त प्राणियों को आनन्दित करता है। २. इसी काल का वर्णन (अथ इमे अन्ये) = अब ये दूसरे (विद्वान् आहुः) = इस रूप में भी कहते हैं कि (विचक्षणम्) = अपनी हजारों आँखों से देखनेवाला यह काल (सप्तचक्रे) = सात चक्रों और (षट्) = अरे छह अरोंवाले (उपरे) = [उपरमन्ते अस्मिन् प्राणिनः, उपरताः प्राणिनोऽत्र इति वा] प्राणियों के उपरमण [enjoyment] व उपराम- दीर्घ विश्राम के स्थानभूत इस (संवत्सर) = वर्ष में (अर्पितम्) = अर्पित हैं। यह वर्ष सप्तचक्र है । सप्ताह के सात दिन सात चक्र हैं और छह ऋतुएँ छह अरे हैं।
भावार्थ
भावार्थ - पाँच पाद और बारह आकृतियोंवाला, आकाश के ऊपरी अर्ध भाग से पृथिवी का पोषण करनेवाला काल पिता कहलाता है। इसी काल को सात चक्र और छह अरों से युक्त भी कहा जाता है।
विषय
द्वादशर, द्वादशाकृति और षडर सप्तचक्र का वर्णन।
भावार्थ
विद्वान् लोग ( पितरं ) सबके पालक कालात्मा सूर्य या संवत्सर को ( दिवः ) आकाश, या प्रकाशमान तेज के ( परे अर्धे ) सर्वोत्तम स्थान में स्थित ( पञ्चपादं ) क्षण मुहूर्त, प्रहर, दिवस, पक्ष इन अथवा हेमन्त, शिशिर को एक मानकर पांच ऋतु रूप चरणों और ( द्वादशाकृतिम् ) १२ मास रूप, १२ स्वरूप वाला और ( पुरीषिणम् ) वर्ष द्वारा जल बरसाने वाला, एवं सर्वशक्तिसम्पन्न ( आहुः ) बतलाते हैं। ( अथ इमे ) और ये ( अन्ये ) दूसरे विद्वान् ( उपरे ) सब प्राणियों को जीवन में आनन्द देने वाले ( सप्त-चक्रे ) अयन, ऋतु, मास, पक्ष, दिन रात, मुहूर्त इन सात अथवा सात ग्रहों की परिधि चक्रों से युक्त (षडरे) छः ऋतु रूप अरों वाले वर्ष से युक्त क्रान्ति चक्र में ( विचक्षणं ) विविध पदार्थों के दिखाने वाले सूर्य को ( अर्पितम् आहुः ) स्थित बतलाते हैं। (२) अध्यात्म में—ज्ञान करने के पाचों साधनों का स्वामी आत्मा, 'पञ्च पाद' है, १२ प्राणों का स्वामी होने से वह 'द्वादशाकृति' है। उसको कामनाशील देह के परम स्थान हृदय में 'पुरीषी', पुरु अर्थात् प्रीणन साधन इन्द्रियों द्वारा भोग्य विषयों की इच्छा करता हुआ और इस देह रूप पुरका सञ्चालन करता हुआ बतलाते हैं। दूसरे व्यक्ति उसी को (सप्तचक्रे) सात मूर्धन्य प्राणों के चक्र या समूह या मूल, अधिष्ठान, नाभि मणिपूर, आज्ञा, सोम सहस्रदल आदि सात चक्र वाले और मन सहित छहों इन्द्रिय रूप अरों से युक्त इस देह में ( विचक्षणं ) विविध विषयों के द्रष्टा रूप से स्थित बतलाते हैं। इसका विवरण देखो प्रश्न उप० १ । ११ ।। और (३) परमेश्वर ब्रह्माण्ड रूप पुरका संचालक होने से 'पुरीषी' है । अन्न, प्राण, मन, विज्ञान, आनन्द ये ब्रह्म के पञ्च पाद हैं। पञ्चतन्मात्रा, पञ्च स्थूल भूत अहङ्कार और महत् ये १२ उसी की शक्ति के द्वारा भौतिक विकास, आकार या विकार होने से वह ब्रह्म 'द्वादशाकृति' है ( दिवः परे अर्धे ) तेजोमय परमेश्वर के परम समृद्ध रूप के निरूपण में उक्त प्रकार ब्रह्मको सबका उत्पादक पिता पालक बतलाते हैं। दुसरे उसी को सप्त तत्व कारकों से युक्त तन्मात्रामय ज्ञानसाधनों से सम्पन्न देह पर, द्रष्टा रूप समष्टि चैतन्य रूप से वर्णन करते हैं। अध्यात्म में—सात धातु से युक्त मनः सहित छ इन्द्रियों से युक्त देह में अधिष्ठित जीव का वर्णन करते हैं ।
टिप्पणी
'उ परे' इति उपनिषत्सम्मतः पाठः ।।
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
दीर्घतमा ऋषिः॥ देवता—१-४१ विश्वदेवाः। ४२ वाक् । ४२ आपः। ४३ शकधूमः। ४३ सोमः॥ ४४ अग्निः सूर्यो वायुश्च। ४५ वाक्। ४६, ४७ सूर्यः। ४८ संवत्सरात्मा कालः। ४९ सरस्वती। ५० साध्या:। ५१ सूर्यः पर्जन्यो वा अग्नयो वा। ५२ सरस्वान् सूर्यो वा॥ छन्दः—१, ९, २७, ३५, ४०, ५० विराट् त्रिष्टुप्। ८, ११, १८, २६,३१, ३३, ३४, ३७, ४३, ४६, ४७, ४९ निचृत् त्रिष्टुप्। २, १०, १३, १६, १७, १९, २१, २४, २८, ३२, ५२, त्रिष्टुप्। १४, ३९, ४१, ४४, ४५ भुरिक् त्रिष्टुप्। १२, १५, २३ जगती। २९, ३६ निचृज्जगती। २० भुरिक पङ्क्तिः । २२, २५, ४८ स्वराट् पङ्क्तिः। ३०, ३८ पङ्क्तिः। ४२ भुरिग् बृहती। ५१ विराड् नुष्टुप्।। द्वापञ्चाशदृचं सूक्तम्॥
मराठी (1)
भावार्थ
हे माणसांनो ! या मंत्रात काळाच्या अवयवाचे यथार्थ वर्णन केलेले आहे. (क्षण, मुहूर्त, प्रहर, दिवस, पक्ष, महिने, संवत्सर इत्यादी) ज्या विभू एकरस सनातन काळात संपूर्ण जगाची उत्पत्ती, स्थिती व प्रलय होतो त्या काळाचा सूक्ष्मतेने बोध होणे कठीण आहे म्हणून त्याला प्रयत्नपूर्वक जाणा. ॥ १२ ॥
इंग्लिश (2)
Meaning
Father time, they say, has five stages from the initial moment onward and twelve divisions in the round of the year of time extending over existence in the farther half of the universe beyond the region of light. These others speak of this other half visible this side above, below the sun, which has six spokes of the seasons in the yearly round and moves in seven rounds of wheels, wheel within wheel of time.$(This concept of time space requires deep research into the nature and passage of time including the technique of measurement and calculation with reference to the visible world and the world beyond on the other side of the sun. Parardha, the other half, for example, is equal to 50 years of Brahma, his one day being equal to the age of the current world of existence. It is a mind boggling concept in ordinary terms of calculation.)
Subject [विषय - स्वामी दयानन्द]
The cycle of time is again treated here.
Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]
Learned wisemen! tell all that this Time is protector of all like a father. It has five feet (legs) known as kshana (a twinkling of eye), muhurta (a moment), prahara (1/8 of a day or 3 hrs.), divasa (day) and paksha (fortnight). It has twelve forms (months) and is in upper one-half of this solar world. But some other learned persons tell that other objects are dependent upon the circle of clouds. It has seven circumferences and six spokes in the form of six seasons. It has been mentioned in the Vedas as wonderful and miraculous.
Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]
N/A
Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]
O men ! it is difficult to acquire thorough knowledge of the Time which is eternal and infinite and on which the creation, sustenance and dissolution of the world are set. Therefore, you should try to receive this knowledge with great accuracy.
Foot Notes
(पञ्चपादम्) पञ्चक्षण मुहूर्त्तप्रहरदिवसपक्षाःपावा: यस्म तं संवत्सरं सूर्यं वा = Time or sun having five feet in the form of a क्षण (second) मुहूर्त (a period of about 48 minutes ) प्रहर (period of about 3 hours ) and पक्ष (fortnight ) ( उपरे ) मेघमण्डले = The circle of clouds.
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal