English
यजुर्वेद - अध्याय 15/ मन्त्र 10
ऋषिः - परमेष्ठी ऋषिः
देवता - वसवो देवताः
छन्दः - विराड् ब्राह्मी त्रिष्टुप्
स्वरः - धैवतः
2
राज्ञ्य॑सि॒ प्राची॒ दिग्वस॑वस्ते दे॒वाऽअधि॑पतयो॒ऽग्निर्हे॑ती॒नां प्र॑तिध॒र्त्ता त्रि॒वृत् त्वा॒ स्तोमः॑ पृथि॒व्याश्र॑य॒त्वाज्य॑मु॒क्थमव्य॑थायै स्तभ्नातु रथन्त॒रꣳसाम॒ प्रति॑ष्ठित्याऽअ॒न्तरि॑क्ष॒ऽऋष॑यस्त्वा प्रथम॒जा दे॒वेषु॑ दि॒वो मात्र॑या वरि॒म्णा प्र॑थन्तु विध॒र्त्ता चा॒यमधि॑पतिश्च॒ ते त्वा॒ सर्वे॑ संविदा॒ना नाक॑स्य पृ॒ष्ठे स्व॒र्गे लो॒के यज॑मानं च सादयन्तु॥१०॥
स्वर सहित पद पाठराज्ञी॑। अ॒सि॒। प्राची॑। दिक्। वस॑वः। ते॒। दे॒वाः। अधि॑पत॒य इत्यधि॑ऽपतयः। अ॒ग्निः। हे॒ती॒नाम्। प्र॒ति॒ध॒र्त्तेति॑ प्रतिऽध॒र्त्ता। त्रि॒वृदिति॑ त्रि॒ऽवृत्। त्वा॒। स्तोमः॑। पृ॒थि॒व्याम्। श्र॒य॒तु॒। आज्य॑म्। उ॒क्थम्। अव्य॑थायै। स्त॒भ्ना॒तु॒। र॒थ॒न्त॒रमिति॑ रथम्ऽत॒रम्। साम॑। प्रति॑ष्ठित्यै। प्रति॑स्थित्या॒ इति॒ प्रति॑ऽस्थित्यै। अ॒न्तरि॑क्षे। ऋष॑यः। त्वा॒। प्र॒थ॒म॒जा इति॑ प्रथम॒ऽजाः। दे॒वेषु॑। दि॒वः। मात्र॑या। व॒रि॒म्णा। प्र॒थ॒न्तु॒। वि॒ध॒र्त्तेति॑ विऽध॒र्त्ता। च॒। अ॒यम्। अधि॑पति॒रित्यधि॑ऽपतिः। च॒। ते। त्वा॒। सर्वे॑। सं॒वि॒दा॒ना इति॑ सम्ऽवि॒दा॒नाः। नाक॑स्य। पृ॒ष्ठे। स्व॒र्ग इति॑ स्वः॒ऽगे। लो॒के। यज॑मानम्। च॒। सा॒द॒य॒न्तु॒ ॥१० ॥
स्वर रहित मन्त्र
राज्ञ्यसि प्राची दिग्वसवस्ते देवाऽअधिपतयोग्निर्हेतीनाम्प्रतिधर्ता त्रिवृत्त्वा स्तोमः पृथिव्याँ श्रयत्वाज्यमुक्थमव्यथायै स्तभ्नातु रथन्तरँ साम प्रतिष्ठत्याऽअन्तरिक्षऽऋषयस्त्वा प्रथमजा देवेषु दिवो मात्रया वरिम्णा प्रथन्तु विधर्ता चायमधिपतिश्च ते त्वा सर्वे सँविदाता नाकस्य पृष्ठे स्वर्गे लोके यजमानञ्च सादयन्तु ॥
स्वर रहित पद पाठ
राज्ञी। असि। प्राची। दिक्। वसवः। ते। देवाः। अधिपतय इत्यधिऽपतयः। अग्निः। हेतीनाम्। प्रतिधर्त्तेति प्रतिऽधर्त्ता। त्रिवृदिति त्रिऽवृत्। त्वा। स्तोमः। पृथिव्याम्। श्रयतु। आज्यम्। उक्थम्। अव्यथायै। स्तभ्नातु। रथन्तरमिति रथम्ऽतरम्। साम। प्रतिष्ठित्यै। प्रतिस्थित्या इति प्रतिऽस्थित्यै। अन्तरिक्षे। ऋषयः। त्वा। प्रथमजा इति प्रथमऽजाः। देवेषु। दिवः। मात्रया। वरिम्णा। प्रथन्तु। विधर्त्तेति विऽधर्त्ता। च। अयम्। अधिपतिरित्यधिऽपतिः। च। ते। त्वा। सर्वे। संविदाना इति सम्ऽविदानाः। नाकस्य। पृष्ठे। स्वर्ग इति स्वःऽगे। लोके। यजमानम्। च। सादयन्तु॥१०॥
विषय - अग्नी आदी पदार्थांचे गुण कोणते, पुढील मंत्रात याविषयी कथन केले आहे -
शब्दार्थ -
शब्दार्थ - हे स्त्री (पतीची पत्नी) ज्याप्रमाणे तुझा (ते) (अधिपति: पतीतचे (वसळ:) अग्नी आदी (देवा:) प्रकाशमान वसु (अधिपतय:) अधिष्ठता आहेत, त्याप्रमाणे तू देखील (प्राची) पूर्व दिशेसारखी (राज्ञी) (आपल्या पतीची लाडकी) राणी) (असि) आहेस. ज्याप्रमाणे (कोणी योद्धा) (हेतीनाम्) वज्र आदी शस्त्रास्त्र (प्रतिधर्ता) धारण करतो आणि (त्रिवृत्) ही विद्युत, (भूगर्भरच), भूमिस्य आणि सूर्यस्थ या तीन क्रारात विद्यमान असून (स्तोम:) स्तवनीय ना प्रशंसनीय आहे व (अग्नि:) महाविद्युत हे रुप धारण करणारी आहे, त्याप्रमाणे (त्वा) तुला तुझ्या पतीने म्हणजे मी धारण करावे. तू (पृथिव्याम्) या भूमीवर (अव्यथायै) कोणत्याप्रकारची पीडा, दु:ख न होण्यासाठी (उस्यम्) प्रशंसनीय (आज्यम्) घृत आदी पदार्थ (श्रयतु) धारण कर (यज्ञ करीत जा वा घृतादी पौष्टिक पदार्थांचे सेवन कर) (प्रतिष्ठित्यै) प्रतिष्ठा प्राप्त करण्यासाठी (रथन्तरम्) रथ आदी वाहनांद्वारा दूर जाऊन (साम) व्यवहार वा कर्माचे (स्तुभ्नातु) आचरण कर. (अंतरिक्षे) आकाश जशी (दिव:) विद्युतेचे (मात्रया) स्थान वा महत्त्व आहे आणि (शरिम्णा) अत्यंत पुरुषार्थकरून (देनेषु) विद्वज्जनांमध्ये (प्रथमजा:) पूर्वी जे होऊन गेलेले (ऋृषय:) वेदार्थवित् विद्वांन झाले आहेत (वा आज आहेत) त्यांच्या ज्ञानापासून (त्वा) तुला शुभगुणांकडे जाण्याची प्रेरणा मिळावी आणि तुझे मन विशाल व्हावे, (अशी आमची कामना आहे) (च) याशिवाय (अयम्) हा बिधर्त्रा) अनेक प्रकारे तुझे पालन-पोषण करणारा तुझा पती तुझ्याशी ज्याप्रमाणे प्रेमाने वागेल, तू ही त्याच्याशी तेवढ्याच प्रेमाने वागत जा. (च) आणि सर्वे) सर्व (संविदाना:) श्रेष्ठ विद्वज्जन (नाकस्य) अविद्यमान दु:खाच्या (पृष्ठे) मध्ये (आजच्या आपल्या सुखमय दिवसांमध्ये) (स्वर्गे) जी स्वर्ग अर्थात अतिसुकाची अनुभूती होत आहे (लोके) त्याच आनंदमय परिस्थितीत विद्वज्जनांनी (त्वा) तुला (च) आणि तुझ्या (यजमान्) पतीला (सादयन्तु) नेहमी ठेवावे (त्यांच्याकडून उपदेश घेत तुम्ही दोघे सदा प्रसन्न रहा) तुम्ही दोघां पति-पत्नींनीदेखील अशा प्रकारच वागावे (की ज्यामुळे तुम्ही सदा आनंदित रहाल) ॥10॥
भावार्थ - भावार्थ - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमा अलंकार आहे. पूर्वदिशेला यासाठी उत्तम दिशा म्हटले जाते की त्या दिशेत सूर्य उदित होत असतो. पूर्व दिशेकडून येणारा वायू कोणत्या देश-प्रदेशात मेघ निर्माण वा उत्पन्न करतो, तर कोणत्या प्रदेशात मेघोत्पत्ती करीत नाही. या व्यतिरिक्त हा अग्नी सर्व पदार्थांना धारण करतो आणि हा वायूच्या संयोगाने वृद्धी पावतो. जे लोक या वायू आणि अग्नीच्या गुणांना यथार्थपणे जाणतात, तेच या जगात सर्व प्राण्यांना सुखी करतात. ॥10॥
इस भाष्य को एडिट करेंAcknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal