Loading...
यजुर्वेद अध्याय - 8

मन्त्र चुनें

  • यजुर्वेद का मुख्य पृष्ठ
  • यजुर्वेद - अध्याय 8/ मन्त्र 13
    ऋषिः - भरद्वाज ऋषिः देवता - गृहपतयो विश्वेदेवा देवताः छन्दः - साम्नी उष्णिक्,निचृत् साम्नी उष्णिक्,निचृत् साम्नी अनुष्टुप्,भूरिक् प्राजापत्या गायत्री,निचृत् आर्षी उष्णिक् स्वरः - ऋषभः
    141

    दे॒वकृ॑त॒स्यैन॑सोऽव॒यज॑नमसि मनु॒ष्यकृत॒स्यैन॑सोऽव॒यज॑नमसि पि॒तृकृ॑त॒स्यैन॑सोऽव॒यज॑नम-स्या॒त्मकृ॑त॒स्यैन॑सोऽव॒यज॑नम॒स्येन॑सऽएनसोऽव॒यज॑नमसि। यच्चा॒हमेनो॑ वि॒द्वाँश्च॒कार॒ यच्चावि॑द्वाँ॒स्तस्य॒ सर्व॒स्यैन॑सोऽव॒यज॑नमसि॥१३॥

    स्वर सहित पद पाठ

    दे॒वकृ॑त॒स्येति॑ दे॒वऽकृ॑तस्य। एन॑सः। अ॒व॒यज॑न॒मित्य॑व॒ऽयज॑नम्। अ॒सि॒। म॒नु॒ष्य॒कृत॒स्येति॑ म॒नु॒ष्य᳖ऽकृत॑स्य। एन॑सः। अ॒व॒यज॑न॒मित्य॑व॒ऽयज॑नम्। अ॒सि॒। पि॒तृकृ॑त॒स्येति॑ पि॒तृऽकृ॑तस्य। एन॑सः। अ॒व॒यज॑न॒मित्य॑व॒ऽयज॑नम्। अ॒सि॒। आ॒त्मकृ॑त॒स्येत्या॒त्मऽकृ॑तस्य। एन॑सः। अ॒व॒यज॑न॒मित्य॑व॒ऽयज॑नम्। अ॒सि॒। एन॑स एनस॒ इत्येन॑सःऽएनसः। अ॒व॒यज॑न॒मित्य॑व॒ऽयज॑नम्। अ॒सि॒। यत्। च॒। अ॒हम्। एनः॑। वि॒द्वान्। च॒कार॑। यत्। च॒। अवि॑द्वान्। तस्य॑। सर्व॑स्य। एन॑सः। अ॒व॒यज॑न॒मित्य॑व॒ऽयज॑नम्। अ॒सि॒ ॥१३॥


    स्वर रहित मन्त्र

    देवकृतस्यैनसोवयजनमसि मनुष्यकृतस्यैनसोवयजनमसि पितृकृतस्यैनसोवयजनमस्यैत्मकृतस्यैनसो वयजनमसि एनसएनसो वयजनमसि । यच्चाहमेनो विद्वाँश्चकार यच्चाविद्वाँस्तस्य सर्वस्यैनसो वयजनमसि । यजुर्वेद 8ण्1३॥


    स्वर रहित पद पाठ

    देवकृतस्येति देवऽकृतस्य। एनसः। अवयजनमित्यवऽयजनम्। असि। मनुष्यकृतस्येति मनुष्यऽकृतस्य। एनसः। अवयजनमित्यवऽयजनम्। असि। पितृकृतस्येति पितृऽकृतस्य। एनसः। अवयजनमित्यवऽयजनम्। असि। आत्मकृतस्येत्यात्मऽकृतस्य। एनसः। अवयजनमित्यवऽयजनम्। असि। एनस एनस इत्येनसःऽएनसः। अवयजनमित्यवऽयजनम्। असि। यत्। च। अहम्। एनः। विद्वान्। चकार। यत्। च। अविद्वान्। तस्य। सर्वस्य। एनसः। अवयजनमित्यवऽयजनम्। असि॥१३॥

    यजुर्वेद - अध्याय » 8; मन्त्र » 13
    Acknowledgment

    संस्कृत (2)

    विषयः

    पूर्वोक्तविषयं प्रकारान्तरेणाह॥

    अन्वयः

    हे सर्वोपकारिन् सखे! त्वं देवकृतस्यैनसोऽवयजनमसि, मनुष्यकृतस्यैनसोऽवयजनमसि, पितृकृतस्यैनसोऽवयजमसि, आत्मकृतस्यैनसोऽवयजनमसि। एनस एनसोऽवयजनमसि, विद्वानहं यच्चैनः पापं चकार कृतवान, करोमि, करिष्यामि, अविद्वानहं यच्चैनः कृतवान् करोमि, करिष्यामि वा तस्य सर्वस्यैनसोऽवयजनं चासि॥१३॥

    पदार्थः

    (देवकृतस्य) दानशीलकृतस्य (एनसः) पापस्य (अवयजनम्) पृथक्करणम् (असि) (मनुष्यकृतस्य) साधारणजनेनाचरितस्य (एनसः) अपराधस्य (अवयजनम्) दूरीकरणम् (असि) (पितृकृतस्य) जनककृतस्य (एनसः) विरोधाचरणस्य (अवयजनम्) परिहरणम् (असि) (आत्मकृतस्य) स्वयमाचरितस्य (एनसः) पापस्य (अवयजनम्) (असि) (एनसः) (एनसः) अधर्म्मस्याधर्म्मस्य (अवयजनम्) परिहरणम् (असि) (यत्) अतीते काले (च) वर्त्तमाने (अहम्) (एनः) अधर्म्माचरणम् (विद्वान्) जानन् सन् (चकार) कृतवान्, करोमि, करिष्यामि वा, अत्र छन्दसि लुङ्लिङ्लिटः। (अष्टा॰३।४।६) इति कालसामान्ये लिट्। (यत्) (च) अविद्यासमुच्चये (अविद्वान्) अजानन् सन् (तस्य) (सर्वस्य) (एनसः) दुष्टाचरणस्य (अवयजनम्) दूरीकरणम् (असि)। अयं मन्त्रः (शत॰ ४। ३। ६। १) व्याख्यातः॥१३॥

    भावार्थः

    अत्रोपमालङ्कारः। यथा विद्वान् गृहाश्रमी पुरुषो दानादिप्रसक्तपुरुषाणामपराधदूरीकरणे प्रयतेत। जानन्नजानन् वात्मकृतमपराधं स्वयं त्यजेदन्यकृतमन्यस्मान्निवारयेत्। तथानुष्ठाय सर्वे यथोक्तं सुखं प्राप्नुयुरिति॥१३॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषयः

    पूर्वोक्तविषयं प्रकारान्तरेणाह ॥

    सपदार्थान्वयः

    हे सर्वोपकारिन् सखे ! त्वं देवकृतस्य दानशीलकृतस्य एनसः पापस्य अवयजनं पृथक्करणम् असि, मनुष्यकृतस्य साधारणजनेनाचरितस्य एनसः अपराधस्य अवयजनं दूरीकरणम् असि, पितृकृतस्य जनककृतस्य एनसः विरोधाचरणस्य अवयजनं परिहरणम् असि, आत्मकृतस्य स्वयमाचरितस्य एनसः पापस्य अवयजनमसि, एनस एनसः अधर्मस्याधर्मस्य अवयजनं परिहरणम् असि विद्वान् जानन् सन् अहं यत्अतीते काले च वर्त्तमाने एनः=पापम् अधर्माचरणं चकार=कृतवान् करोमि करिष्यामि वा अविद्वान्अजानन् सन् अहं यत् अतीते काले च वर्त्तमाने एनः अधर्म्माचरणं कृतवान् करोमि, करिष्यामि वा तस्य सर्वस्यैनस: दुष्टाचरणस्य अवयजनं दूरीकरणं चासि ॥ ८ । १३॥ [हे सर्वोपकारिन्सखे ! त्वं देवकृतस्य, मनुष्यकृतस्य, पितृकृतस्य, आत्मकृतस्यैनसोऽवयजनमसि, विद्वानहं यच्चैन:=पापं चकार=कृतवान्, करोमि, करिष्यामि वा, अविद्वानहं यच्चैनः कृतवान्, करोमि, करिष्यामि वा तस्य सर्वस्यैनसोऽवयजनं चासि]

    पदार्थः

    (देवकृतस्य) दानशीलकृतस्य (एनसः) पापस्य (अवयजनम्) पृथक्करणम् (असि)(मनुष्यकृतस्य) साधारणजनेनाचरितस्य (एनसः) अपराधस्य (अवयजनम्) दूरीकरणम् (असि)(पितृ- कृतस्य) जनककृतस्य (एनसः) विरोधाचरणस्य (अवयजनम्) परिहरणम् (असि)(आत्मकृतस्य) स्वय- माचरितस्य (एनसः) पापस्य (अवयजनम्)(असि)(एनसः)(एनसः) अधर्म्मस्याधर्म्मस्य (अवयजनम्) परिहरणम् (असि)(यत्) अतीते काले (च) वर्त्तमाने (अहम्)(एनः) अधर्म्माचरणम् (विद्वान) जानन् सन् (चकार) कृतवान् करोमि करिष्यामि वा । अत्र छन्दसि लुङ् लिङ् लिटः ॥ अ० ३ । ४ । ६ ॥ इति कालसामान्ये लिट्(यत्)(च) अविद्यासमुच्चये (अविद्वान्) अजानन् सन् (तस्य)(सर्वस्य)(एनसः) दुष्टाचरणस्य (अवयजनम्) दूरीकरणम् (असि) ॥ अयं मन्त्रः शत० ४ । ३ । ६ । १ व्याख्यातः ॥ १३ ॥

    भावार्थः

    अत्रोपमालङ्कारः ॥ यथा विद्वान् गृहाश्रमी पुरुषो दानादिप्रसक्तपुरुषाणामपराधदूरीकरणे प्रयतेत, जानन्नजानन् वात्मकृतमपराधं स्वयं त्यजेदन्यकृतमन्यस्मान्निवारयेत्, तथाऽनुष्ठाय सर्वे यथोक्तं सुखं प्राप्नुयुरिति ॥८ । १३॥

    विशेषः

    देवकृतस्येत्यस्य भारद्वाजः । गृहपतयो विश्वेदेवा=विद्वांसो गृहस्थाः । मनुष्यकृतस्येत्यस्य सामान्युष्णिक्, पितृकृतस्येत्यस्यात्मकृतस्येत्यस्य च निचृत्साम्न्युष्णिक्, एनस इत्यस्य प्राजापत्योष्णिक्, यच्चाहमित्यस्य निचृदार्ष्युष्णिक् च छन्दांसि ॥ ऋषभः ॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    हिन्दी (5)

    विषय

    अगले मन्त्र में पूर्वोक्त विषय प्रकारान्तर से कहा है॥

    पदार्थ

    हे सब के उपकार करने वाले मित्र! आप (देवकृतस्य) दान देने वाले के (एनसः) अपराध के (अवयजनम्) विनाश करने वाले (असि) हो, (मनुष्यकृतस्य) साधारण मनुष्यों के किये हुए (एनसः) अपराध के (अवयजनम्) विनाश करने वाले (असि) हो, (पितृकृतस्य) पिता के किये हुए (एनसः) विरोध आचरण के (अवयजनम्) अच्छे प्रकार हरने वाले (असि) हो, (आत्मकृतस्य) अपने किये हुए (एनसः) पाप के (अवयजनम्) दूर करने वाले (असि) हो, (एनसः) (एनसः) अधर्म्म-अधर्म्म के (अवयजनम्) नाश करनेहारे (असि) हो, (विद्वान्) जानता हुआ मैं (यत्) जो (च) कुछ भी (एनः) अधर्म्माचरण (चकार) किया, करता हूं वा करूं (अविद्वान्) अनजान मैं (यत्) जो (च) कुछ भी किया, करता हूं वा करूं (तस्य) उस (सर्वस्य) सब (एनसः) दुष्ट आचरण के (अवयजनम्) दूर करने वाले आप (असि) हैं॥१३॥

    भावार्थ

    इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे विद्वान् गृहस्थ पुरुष दान आदि अच्छे काम के करने वाले जनों के अपराध दूर करने में अच्छा प्रयत्न करें। जाने वा विना जाने अपने कर्त्तव्य अर्थात् जिस को चाहता हो, उस अपराध को आप छोड़ें तथा औरों के किये हुए अपराध को औरों से छुड़ावें, वैसे कर्म करके सब लोग यथोक्त समस्त सुखों को प्राप्त हों॥१३॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    सात्त्विक भोजन का परिणाम पाप का अवयजन

    पदार्थ

    १. गत मन्त्र के सात्त्विक भोजन का पहला परिणाम यह है कि हमारे जीवनों से पाप दूर हो जाते हैं, क्योंकि ‘जैसा अन्न वैसा मन’ आहारशुद्धौ सत्त्वशुद्धिः यह कथन प्रामाणिक है। 

    २. मन्त्र में कहते हैं कि इस सात्त्विक भोजन से तुम ( देवकृतस्य एनसः ) = देवों के विषय में किये गये पापों को ( अवयजनम् असि ) = दूर करनेवाले हो [ अवयजन = दूर करना ]। हम पृथिवी आदि देवों को दूषित नहीं करते। जल में गन्द नहीं फेंकते, अग्नि में रबड़ इत्यादि नहीं जलाते। 

    ३. ( मनुष्यकृतस्य ) = तुम मनुष्य के विषय में किये गये ( एनसः ) = पापों को ( अवयजनम् असि ) = दूर करनेवाले हों। मनुष्यों के प्रति हम ‘मनसा, वाचा, कर्मणा’ अहिंसा धर्म का पालन करनेवाले होते हैं, उनके साथ मीठे शब्द बोलते हैं, चुभनेवाले वाग्बाण नहीं चलाते रहते। 

    ४. ( पितृकृतस्य एनसः ) = तुम माता-पिता के विषय में किये गये पाप को ( अवयजनम् असि ) = दूर करनेवाले हो। सात्त्विक अन्न का सेवन करनेवाला माता-पिता की अवज्ञा न करके सदा उनका सम्मान करता है। 

    ५. ( आत्मकृतस्य एनसः ) = तुम आत्मा के विषय में किये गये पाप को ( अवयजनम् असि ) = दूर करनेवाले हो। आत्मा के मूल्य पर पार्थिव भोगों को भोगना ही आत्मविषयक पाप है। आत्मा के लिए तो सारी पृथिवी को भी छोड़ना पड़े तो छोड़ देना चाहिए। 

    ६. ( एनसः एनसः अवयजनमसि ) = एक-एक पाप से हमें दूर करनेवाले हो। सात्त्विक भोजन से हममें कोई भी पाप नहीं रहता। 

    ७. ( यत् च ) = और जिस ( एनः ) = पाप को ( अहम् ) = मैं ( विद्वान् ) = जानता हुआ ( चकार ) = करता हूँ ( च ) = और ( यत् ) = जिसको ( अविद्वान् ) = न जानता हुआ ( चकार ) = कर बैठता हूँ  ( तस्य सर्वस्य एनसः ) = उस सारे पाप का तुम ( अवयजनम् असि ) = दूर करनेवाले हो।

    मनुष्य कई बार जानामि धर्मं मे प्रवृत्तिः जानता हुआ भी धर्म नहीं कर पाता जानाम्यधर्मं मे निवृत्तिः = अधर्म को जानता हुआ भी उससे रुकता नहीं। यह ठीक है कि परिपक्व ज्ञान की स्थिति में तो अधर्म सम्भव ही नहीं, परन्तु सामान्यतः मनुष्य जानता हुआ भी प्रलोभनों से आक्रान्त होकर बहुधा अधर्म करता है। ‘सात्त्विक आहार’ ज्ञानपूर्वक होनेवाले पापों से हमें बचाएगा। अनजाने में हो जानेवाले पापों से भी यह हमें बचानेवाला हो।

    भावार्थ

    भावार्थ — सात्त्विक आहार से शुद्ध बुद्धिवाले होकर हम पापों से ऊपर उठ जाएँ।

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    स्तुतिविषयः

    व्याखान

    हे सर्वपापप्रणाशक! (देवकृतस्य, एनसः अवयजनम् असि) इन्द्रिय, विद्वान् और दिव्यगुणयुक्त जन के पापों के नाशक एक आप ही हो, अन्य कोई नहीं। एवं, मनुष्य [मध्यस्थजन], पितृ [परमविद्यायुक्त जन] और (आत्मकृतस्य) जीव के पापों तथा (एनसः एनस:) पापों से भी बड़े पापों से आप ही (अवयजन) हो, अर्थात् आप सर्वपापरहित हो और हम सब मनुष्यों को भी पाप से दूर रखनेवाले एक आप ही दयामय पिता हो । हे महानन्तविद्य! यत् च अहम् एनसः विद्वांश्चकार, यच्चाविद्वान् जो-जो मैंने विद्वान् वा अविद्वान् होके पाप किया हो, (सर्वस्यैनसः अवयजनमसि) उन सब पापों को छुड़ानेवाला आपके विना कोई भी इस संसार में हमारा शरण नहीं है, इससे हमारे अविद्यादि सब पाप छुड़ाके हमको शीघ्र शुद्ध करो ॥ १९ ॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    राजा का प्रजा के दोषों को दूर करने का कर्तव्य ।

    भावार्थ

    हे परमेश्वर और हे राजन् ! तू (देवकृतस्य ) दानशील या उपदेष्टा विद्वानों धनी पुरुषों के किये ( एनसः ) पाप या अपराध को ( अवय- जनम् असि ) दूर करनेवाला है। तू ( मनुष्यकृतस्य एनसः ) मनुष्यों द्वारा किये पाप को भी ( अवयजनम् असि ) दूर करनेहारा है। इसी प्रकार ( पितृकृतस्य ) माता पिता या राष्ट्र के पालक जनों के किये ( एनस: ) पाप और अपराध का ( अवयजनम् असि ) दूर करने का साधन है । ( आत्मकृतस्य एनस: अवयजनम् असि ) अपने आप किये गये पाप और अपराध को दूर करने में समर्थ हैं । ( एनसः एनसः अवयजनम् असि ) एक पाप या अपराध के कारण उससे उत्पन्न होनेवाले दूसरे अन्य अपराध या पाप को भी दूर करनेहारा है। अथवा (एनस एनसः ) प्रत्येक प्रकार के अपराध या पाप को दूर करनेहारा है । और ( यत् च ) जो ( एन: ) अपराध या पाप ( अहम् ) मैं ( विद्वान् चकार ) जान बूझ कर करूं। और ( यत् च अविद्वान् ) जो अपराध में बिना जाने करूं ( तस्य सर्वस्य एनसः अवयजनम् असि ) उस सब प्रकार के अपराध को तू दूर करने में समर्थ है ।

    टिप्पणी

     १ देवकृत २ मनुष्यकृत ३ पितृकृत ४ त्मकृत ५नस एनसो ६ यच्चाहमेनो ॥१३ --- विश्वेदेवा गृहपतयो देवताः । द० । 

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

    अग्निर्देवता । ( १ ) आसुरी, ( २ ) साम्नी ( ३-४ ) निचुत्साम्न्यौ, ( ५ ) प्राजापत्या, (६) निचृदार्षी ( उष्णिहः ) ऋषभः ॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    गृहस्थों की मित्रता का प्रकारान्तर से उपदेश किया है ।।

    भाषार्थ

    हे सबका उपकार करने वाले मित्र ! आप ( देवकृतस्य ) दान करने वाले पुरुष के किये (एनसः) पाप को (अवयजनम् ) पृथक् करने वाले (असि) हो, (मनुष्यकृतस्य) साधारण पुरुष के किये (एनसः) अपराध को (अवयजनम् ) दूर करने वाले (असि) हो, (पितृकृतस्य) पिता के किये (एनसः) विरोध आचरण का (अवयजनम्) परिहार करने वाले (असि) हो, (आत्मकृतस्य) स्वयं किये (एनसः) पाप को (अवयजनम्) पृथक् करनेवाले (असि) हो, (एनस एनसः) प्रत्येक अधर्म का (अवयजनम्) परिहार करने वाले (असि) हो, (विद्वान्) जानते हुये (अहम्) मैंने (यत्) जो भूतकाल में (च) और वर्तमान काल में (एनः) अधर्माचरण (चकार) किया है, कर रहा हूँ वा करूँगा, तथा--(अविद्वान्) न जानते हुये (अहम्) मैंने (यत्) जो भूतकाल में (च) और वर्तमान काल में जो (एनः) अधर्माचरण किया है, कर रहा हूँ वा करूँगा (तस्य) उस (सर्वस्य) सब ( एनसः) दुष्टाचरण को (अवयजनम्) दूर करने वाले हो ॥ ८ । १३ ।।

    भावार्थ

    इस मन्त्र में उपमा अलङ्कार है। जैसे विद्वान् गृहस्थ पुरुष दानशील पुरुषों के अपराधों को दूर करने में प्रयत्न करें, जाने वा बिना जाने अपने किये अपराध को स्वयं छोड़े, अन्यकृत अपराध को उन्हीं से निवारण करावे, वैसा आचरण करके सब लोग यथोक्त सुख को प्राप्त करें ।। ८ । १३ ।।

    प्रमाणार्थ

    (चकार) यहाँ'छन्दसि लुङ् लिङ् लिट:' (अ० ३।४ । ६) इस सूत्र से सामान्य काल में लिट् लकार है । इस मन्त्र की व्याख्या शत० (४ । ३ । ६ । १ ) में की गईहै ।। ८ । १३ ।।

    भाष्यसार

    १. गृहस्थों की मित्रता--गृहस्थ लोग परस्पर मित्रभाव से वर्तें । मित्रभाव से विद्वानों के अपराधों को दूर करें। साधारण मनुष्यों के अपराधों को दूर हटावें । पितर अर्थात् जनक आदि जनों के विरोधाचरण का निवारण करें। स्वयं किये हुये पापों को दूर करें। प्रत्येक अधर्म का परिहार करें। जाने वा बिना जाने जो अधर्माचरण किया हो, वर्तमान में किया जा रहा हो वा भविष्य में करने का हो उसे दूर करें। इस प्रकार मित्रता से सब दुष्टाचरण का निवारण करके सुख को प्राप्त करें ।। २. अलङ्कार--इस मन्त्र में उपमा अलङ्कार है । उपमा यह है कि विद्वान् गृहस्थ पुरुष के समान सब लोग परस्पर अपराधों का निवारण करें ।।८।१३ ।।

    अन्यत्र व्याख्यात

    हे सर्वपापप्रणाशक! (देवकृत०) इन्द्रिय, विद्वान् और दिव्यगुणयुक्त जन के दुःख के नाशक एक ही आप हो, अन्य कोई नहीं। एवं मनुष्य=मध्यस्थजन, पितृ=परमविद्यायुक्त जन और (आत्मकृत०) जीव के पापों तथा (एनसः) पापों से भी बड़े पापों से आप ही 'अवयजन' हो, अर्थात् सर्वपाप से अलग हो और हम सब मनुष्यों को भी पाप से दूर रखने वाले एक आप ही दयामय पिता हो । हे महानन्तविद्य! जो-जो मैंने विद्वान् वा अविद्वान् होके पाप किया हो, उन सब पापों का छुड़ाने वाला आपके बिना कोई भी इस संसार में हमारा शरण नहीं है, इससे हमारे अविद्यादि सब पाप छुड़ा के शीघ्र हमको शुद्ध करो (आर्याभि.: २ । १९) ।। ८ । १३ ।।

    इस भाष्य को एडिट करें

    मराठी (3)

    भावार्थ

    या मंत्रात उपमालंकार आहे. विद्वान माणसांनी दानी लोकांतील दोष दूर करण्याचा प्रयत्न करावा. कळत नकळत होणाऱ्या अपराधापासून दूर होण्याचा स्वतः प्रयत्न करावा व इतरांनाही अपराधापासून दूर करण्याचा प्रयत्न करावा, अशाप्रकारे काम करून सर्व लोकांना सुखी करावे.

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    पुढील मंत्रात हाच विकास वेगळ्या पद्धतीने सांगितला आहे -

    शब्दार्थ

    शब्दार्थ - (सर्वांवर उपकार करणार्‍या कोणा दयाळू महापुरुषाला एक सामान्यजन, हितैषी मनुष्य विनंती करीत आहे) - हे सर्वांवर उपकार करणार्‍या, सर्वांसाठी मित्रभाव असणार्‍या मित्रा, तुम्ही (देवकृतस्य) दान देणार्‍या उदारमना मनुष्याच्या (एनस:) अपराधाला (अवयजतस्) विनष्ट करणारे (असि) आहात (त्याच्या हातून चुकून अपराध घडल्यास आपण पश्चातापाने दग्ध त्या दानी व्यक्तीला सांभाळून घेऊन सन्मार्गी लावता) (मनुष्यकृतस्य) सामान्य मनुष्यांनी केलेल्या (एनस:) अपराधाचा (अरयजमम्) विनाश करणारे (असि) आहात. (पितृकृतस्य) पित्याच्या हातून (चुकून) घडलेल्या (एनस:) विरूद्ध आचरणाचे (अवयजनम्) योग्य रीतीने हरण करणारे (असि) आहात (आत्यकृतस्य) आपल्या (तुमच्या स्वत:च्या) हातून घडलेल्या (एनस:) पापाला (अवयजनम्) दूर सारणारे (असि) आहात (एनस:) (एनस:) अधर्माचा, अधर्माचा (अवयजनम्) नाश करणारे (असि) आहात. (विद्वान्) मी जाणतेपणी (यत्) जे (च) काहीही (एन:) अधर्माचरण (चकार) करून गेलो, करीत आहे किंवा करणार आहे तसेच (अविद्वान्) अजाणतेपणी माझ्या हातून जे काही कृत्य (वा उपकृत्य) होऊन गेले, होत आहे किंवा होणार आहे (तस्य) त्या (सर्वस्य) सर्व (एनस्:) दुष्टाचाराला तुम्ही (अवयजनम्) दूर करणारे (असि) आहात. ॥13॥

    भावार्थ

    भावार्थ - या मंत्रात उपमा अलंकार आहे. विद्वान गृहस्थजनांनी दानासारखे सत्कर्म करणार्‍या लोकांचे अपराध (मनातील अपराध करण्याची वृत्ती) दूर करण्यासाठी प्रामाणिक प्रयत्न केले पाहिजेत. स्वत: त्या विद्वान गृहस्थालादेखील जाणतेपणी व अजाणतेपणी अपराध करण्याची भावना होत असेल, तर ती त्याने प्रयत्नपूर्वक दूर करावी आणि अन्त्यजनांनाही अपराध करण्यापासून परावृत्त करावे. अशा प्रकारे सत्कर्म करीत सर्वांनी यथेच्छ सुख मिळवावेत. ॥13॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    स्तुती

    व्याखान

    हे सर्व पाप विनाशका! (देवकृत॰) इंद्रियांचे, विद्वानांचे दिव्यगुणयुक्त अशा लोकांचे दुःख दूर करणारा तूच आहेस. दुसरा कोणीही नाही. तसेच मनुष्य [मध्यस्थजन] पितृ [परमविद्यायुक्त जन] (आत्मकृत) सर्व जीवांच्या पापापासून दूर आहेस. (एनसः एनसः) पापांपेक्षा मोठ्या पापांपासून (अवयजन) अर्थात् सर्व पापांपासून तू दूर आहेस व मनुष्याला पापांपासून दूर ठेवणारा दयाळू पिताही तूच आहेस. हे महान अनन्त विद्यायुक्त ईश्वरा ! मी विद्वान व अविद्वान [मूर्ख] बनून जे जे पाप केलेले आहे (सर्वस्यैनसः अवयजनमसि) त्यापासून मुक्त करणारा तुझ्याशिवाय कोणी नाही, ज्याला शरण जावे असा कोणी नाही, म्हणून आमच्या अविद्या इत्यादी सर्व पापांपासून मुक्त करून आम्हाला पवित्र कर, ॥१९॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    इंग्लिश (4)

    Meaning

    O’ philanthropic husband, thou removest the sins of the donors, Thou removest the sins committed by ordinary human beings. Thou removest the sins committed by the parents. Thou removest the sins committed by yourself. Thou removest every sort of sin. The sin that I have knowingly committed, and the sin that unawares I have committed, of all that sin, thou art the remover.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Meaning

    You are the redeemer from the sin committed by the generous superman; you are the saviour from the sin committed by the ordinary person; you are the redeemer from the sins committed by the forefathers; you are the redeemer from the sin committed by one’s own self; you are the redeemer from the sins begotten of sin. Whatever the sin I have committed in a state of knowledge, or I have committed in a state of ignorance (or I might commit in future), you are the saviour from all that.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Purport

    O the Destroyer of all sins! You alone and none else are the Destroyer of the sins and evils which crept up in our sense-organs. You alone are the dispeller of the sins of the learned and the persons endowed with divin virtues. You alone are the remover of the sins of ordinary [middle] men. It is you who is the Destroyer of the sins committed by our Pitrās [Endowed with Supreme wisdom] and committed by soul himself. You are the dispeller of e without all blemishes— greatest sins because you are totally above all sins. You are ourly M our only Merciful Father who is the remover of sins of all of us. O the Possessor of Infinite knowledge O God! Knowingly or unknwoingly whatever sin I have committed, there is no refuge shelter except You in the world, who can release us from those sins, hence, releasing us from ignorance and all other evils make us pure, holy and pious without delay.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Translation

    You are atonement of sin committed against the enlightened ones. (1) You are atonement of sin committed against men;(2) You are atonement of sin committed against the elders. (3) You are atonement of sin committed against one's self. (4) You аге atonement of sin of each and every sort. (5) The sin that I commit knowingly, and that which I commit unawares, of all those sins you are the atonement. (6)

    Notes

    Avaynjanam, पापस्य नाशकम्, atonement. Vidvan, knowingly.

    इस भाष्य को एडिट करें

    बंगाली (1)

    विषय

    পূর্বোক্তবিষয়ং প্রকারান্তরেণাহ ॥
    পরবর্ত্তী মন্ত্রে পূর্বোক্ত বিষয় প্রকারান্তরে বলা হইয়াছে ॥

    पदार्थ

    পদার্থঃ- হে সকলের উপকারী মিত্র ! আপনি (দেবকৃতস্য) দান দাতার (এনসঃ) অপরাধের (অবযোজনম্) বিনাশকারী, (মনুষ্যকৃতস্য) সাধারণ মনুষ্যকৃত (এনসঃ) অপরাধের (অবয়জনম্) বিনাশকারী, (পিতৃকৃতস্য) পিতাকৃত (এনসঃ) বিরোধ আচরণের (অবয়জনম্) সম্যক্ প্রকার হরণকারী (আত্মকৃতস্য) নিজের কৃত (এনসঃ) পাপের (অবয়জনম্) দূরীভূতকারী (এনসঃ) অধর্মের (অবয়জনম্) নাশকারী (অসি) হন (বিদ্বান্) জানিয়া আমি (য়ৎ) যা (চ) কিছুও (এনঃ) অধর্ম্মাচরণ (চকার) করিয়াছি, করি বা করিব (অবিদ্বান্) অজান্তে আমি (য়ৎ) যা (চ) কিছুও করিতে থাকি বা করিব (তস্য) সেই (সর্বস্য) সব (এনসঃ) দুষ্ট আচরণের (অবয়জনম্) দূরীভূতকারী আপনি (অসি) আছেন ॥ ১৩ ॥

    भावार्थ

    ভাবার্থঃ- এই মন্ত্রে উপমালঙ্কার আছে যেমন বিদ্বান্ গৃহস্থ পুরুষ দানাদি শুভ কর্মকারী ব্যক্তিদিগের অপরাধ দূর করিতে সুপ্রযত্ন করিবে । জ্ঞাত বা অজ্ঞাতসারে স্বীয় কর্ত্তব্য অর্থাৎ যাহা করিতে চাহেন সেই অপরাধকে আপনি ত্যাগ করুন তথা অন্যদের দ্বারা কৃত অপরাধকে অন্যদের দ্বারা ছাড়াইবেন, সেইরূপ কর্ম করিয়া সব লোকেরা যথোক্ত সমস্ত সুখ প্রাপ্ত হউক ॥ ১৩

    मन्त्र (बांग्ला)

    দে॒বকৃ॑ত॒স্যৈন॑সোऽব॒য়জ॑নমসি মনু॒ষ্য᳖কৃত॒স্যৈন॑সোऽব॒য়জ॑নমসি পি॒তৃকৃ॑ত॒স্যৈন॑সোऽব॒য়জ॑নমস্যা॒ত্মকৃ॑ত॒স্যৈন॑সোऽব॒য়জ॑নম॒স্যেন॑সऽএনসোऽ ব॒য়জ॑নমসি । য়চ্চা॒হমেনো॑ বি॒দ্বাঁশ্চ॒কার॒ য়চ্চাবি॑দ্বাঁ॒স্তস্য॒ সর্ব॒স্যৈন॑সোऽ ব॒য়জ॑নমসি ॥ ১৩ ॥

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

    দেবকৃতস্যেত্যস্য ভরদ্বাজ ঋষিঃ । দেবকৃতস্যেত্যস্য নিচৃৎসামাম্ন্যুষ্ণিক্ ছন্দঃ, গৃহপতয়ো বিশ্বেদেবা দেবতাঃ । মনুষ্যকৃতস্যেত্যস্য সাম্ন্যুষ্ণিক্, পিতৃকৃতস্যেত্যস্যাত্মকৃতস্যেত্যস্য চ নিচৃৎ সাম্ন্যুষ্ণিক্, এনস ইত্যস্য প্রাজাপত্যোষ্ণিক্, য়চ্চাহমিত্যস্য নিচৃদার্ষ্যুষ্ণিক্ চ ছন্দাংসি ।
    সর্বত্র ঋষভঃ স্বরঃ ॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    नेपाली (1)

    विषय

    स्तुतिविषयः

    व्याखान

    हे सर्वपापप्रणाशक ! देवकृतस्य, एन सः अवयजनम् असि = इन्द्रिय, विद्वान् र दिव्यगुणयुक्त जनका पापहरुका नाशक एक मात्र तपाईं हुनुहुन्छ, अर्को कुनै छैन एवं मनुष्य-[मध्यस्थ जन] पितृ [परमविद्यायुक्त जन] र आत्मकृतस्य =जीव का पाप हरु, तथा एनसः एनसः = पापभन्दा पनि ठूला पाप हरु बाट तपाईं ‘अवयजन' हुनुहुन्छ अथार्त् तपाईं सर्वपापरहित हुनुहुन्छ, अरू हामी सबै मानिस हरु लाई पनि पाप देखि टाढा राख्ने एक तपाईं नै दयामय पिता हुनुहुन्छ । हे महानन्तविद्य! यत् च अहम् एनसः विदाँश्चकार, यच्चाविद्वान् = मैले विद्वान् वा अविद्वान् भएर जुन-जुन पाप गरेको छु सर्वस्यैनसः अवयजनमसि = ती सबै पाप हरु लाई छोडाउँने तपाईं बिना अर्को कुनै पनि एस संसार मा मेरो शरण दाता छैन, एसले गर्दा हाम्रा अविद्यादि सबै पाप छोडाएर चाँडै शुद्ध गरिदिनु होस् । ॥ १९ ॥

    इस भाष्य को एडिट करें
    Top