यजुर्वेद - अध्याय 13/ मन्त्र 20
काण्डा॑त्काण्डात्प्र॒रोह॑न्ती॒ परु॑षःपरुष॒स्परि॑। ए॒वा नो॑ दूर्वे॒ प्रत॑नु स॒हस्रे॑ण श॒तेन॑ च ॥२०॥
स्वर सहित पद पाठकाण्डा॑त्काण्डा॒दिति॒ काण्डा॑त्ऽकाण्डात्। प्र॒रोह॒न्तीति॑ प्र॒ऽरोह॑न्ती। परु॑षःपरुष॒ इति॒ परु॑षःऽपरुषः। परि॑। ए॒व। नः॒। दू॒र्वे॒। प्र॒। त॒नु॒। स॒हस्रे॑ण। श॒तेन॑। च॒ ॥२० ॥
स्वर रहित मन्त्र
काण्डात्काण्डात्प्ररोहन्ती परुषःपरुषस्परि । एवा नो दूर्वे प्र तनु सहस्रेण शतेन च॥
स्वर रहित पद पाठ
काण्डात्काण्डादिति काण्डात्ऽकाण्डात्। प्ररोहन्तीति प्रऽरोहन्ती। परुषःपरुष इति परुषःऽपरुषः। परि। एव। नः। दूर्वे। प्र। तनु। सहस्रेण। शतेन। च॥२०॥
विषय - दूर्वा के दृष्टान्त से राजशक्ति, पक्षान्तर में स्त्री का वर्णन ।
भावार्थ -
हे ( दूर्वे ) दूर्वे ! कभी पराजित न होने वाली अदम्य राजशक्ते ! दूर्वा या दूब घास जिल प्रकार ( काण्डात् काण्डात् ) प्रत्येक काण्ड पर ( प्ररोहन्ती ) अपने मूल नाती हुई और ( परुषः परुषः परि ) प्रत्येक पोरु २ पर से ( मरोहन्ती ) अपनी जड़ पकड़ती हुई फैलती हैं उसी प्रकार वह राज्यशक्ति भी पृथ्वी पर ( काण्डात् कारडात् ) प्रत्येक काण्ड से और ( परुषः परुषः ) प्रत्येक पोरु से, प्रत्येक अंग औरविभाग से, स्थान २ पर दृढ़ घासन या मूल जमाती हुई ( सहस्रेण ) हजारों और ( शतेन च ) सैकड़ों प्रकार के बलों से ( प्रतनु ) अपने आप को खूब विस्तृत कर ॥ शत० ७ । ४ । २ । १४ ॥
'दूर्वा' - अयं वाव मा धूर्वीत् इति यदब्रवीद् 'धूर्वीन् मा' इति तस्मात् धूर्वा । धूर्वा ह वै तां दूवैत्याचक्षते परोक्षम् ॥ शत० ७ । ४ । २ । १२ ।।
स्त्री पक्ष में-- वह स्त्री ( काण्डात् काण्डात् ) ग्रन्थि २ पर और पोरु २ पर बढ़ती हुई दूब के समान बराबर दृढ मूल होकर सहस्रों शाखाओं से हमारे कुल को बढ़ावे ।
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर - पत्नी दूर्वा देवता । अग्निर्ऋषिः । अनुष्टुप् । गांधारः ॥
इस भाष्य को एडिट करेंAcknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal