यजुर्वेद - अध्याय 25/ मन्त्र 2
ऋषिः - प्रजापतिर्ऋषिः
देवता - प्राणादयो देवताः
छन्दः - भुरिगतिसक्वर्यौ
स्वरः - पञ्चमः
376
वातं॑ प्रा॒णेना॑पा॒नेन॒ नासि॑केऽउपया॒ममध॑रे॒णौष्ठे॑न॒ सदुत्त॑रेण प्रका॒शेनान्त॑रमनूका॒शेन॒ बाह्यं॑ निवे॒ष्यं मू॒र्ध्ना स्त॑नयि॒त्नुं नि॑र्बा॒धेना॒शनिं म॒स्तिष्के॑ण वि॒द्युतं॑ क॒नीन॑काभ्यां॒ कर्णा॑भ्या॒ श्रोत्र॒ श्रोत्रा॑भ्यां॒ कर्णौ॑ तेद॒नीम॑धरक॒ण्ठेना॒पः शु॑ष्कक॒ण्ठेन॑ चि॒त्तं मन्या॑भि॒रदि॑तिꣳ शी॒र्ष्णा निर्ऋ॑तिं॒ निर्ज॑र्जल्पेन शी॒र्ष्णा सं॑क्रो॒शैः प्रा॒णान् रे॒ष्माण॑ स्तु॒पेन॑॥२॥
स्वर सहित पद पाठवात॑म्। प्रा॒णेन॑। अ॒पा॒नेनेत्य॑पऽआ॒नेन॑। नासि॑के॒ इति॒ नासि॑के। उ॒प॒या॒ममित्यु॑प॒ऽया॒मम्। अध॑रेण। ओष्ठे॑न। सत्। उत्त॑रे॒णेत्युत्ऽत॑रेण। प्र॒का॒शेनेति॑ प्रऽका॒शेन॑। अन्त॑रम्। अ॒नू॒का॒शेन॑। अ॒नु॒का॒शेनेत्य॑नुऽका॒शेन॑। बाह्य॑म्। नि॒वे॒ष्यमिति॑ निऽवे॒ष्यम्। मू॒र्ध्ना। स्त॒न॒यि॒त्नुम्। नि॒र्बा॒धेने॒ति॑ निःऽबा॒धेन॑। अ॒शनि॑म्। म॒स्तिष्के॑ण। वि॒द्युत॒मिति॑ वि॒ऽद्युत॑म्। क॒नीन॑काभ्याम्। कर्णा॑भ्याम्। श्रोत्र॑म्। श्रोत्रा॑भ्याम्। कर्णौ॑। ते॒द॒नीम्। अ॒ध॒र॒क॒ण्ठेनेत्य॑धरऽक॒ण्ठेन॑। अ॒पः। शु॒ष्क॒क॒ण्ठेनेति॑ शुष्कऽक॒ण्ठेन॑। चि॒त्तम्। मन्या॑भिः ॥ अदि॑तिम्। शी॒र्ष्णा। निर्ऋ॑ति॒मिति॒ निःऽऋ॑तिम्। निर्ज॑र्जल्पे॒नेति॒ निःऽज॑र्जल्पेन। शी॒र्ष्णा। स॒ङ्क्रो॒शैरिति॑ सम्ऽक्रो॒शैः। प्रा॒णान्। रे॒ष्माण॑म्। स्तु॒पेन॑ ॥२ ॥
स्वर रहित मन्त्र
वातम्प्राणेनापानेन नसिकेऽउपयाममधरेणौष्ठेन सदुत्तरेण प्रकाशेनान्तरमनूकाशेन बाह्व्यन्निवेष्यम्मूर्ध्ना स्तनयित्नुन्निर्बाधेनाशनिम्मस्तिष्केण विद्युतङ्कनीनकाभ्याङ्कर्णाभ्याँ श्रोत्रँ श्रोत्राभ्याङ्कर्णा तेदनीमधरकण्ठेनापः शुष्ककण्ठेन चित्तम्मन्याभिरदितिँ शीर्ष्णानिरृतिन्निर्जर्जल्पेन शीर्ष्णा सङ्क्रोशैः प्राणान्रेष्माणँ स्तुपेन् ॥
स्वर रहित पद पाठ
वातम्। प्राणेन। अपानेनेत्यपऽआनेन। नासिके इति नासिके। उपयाममित्युपऽयामम्। अधरेण। ओष्ठेन। सत्। उत्तरेणेत्युत्ऽतरेण। प्रकाशेनेति प्रऽकाशेन। अन्तरम्। अनूकाशेन। अनुकाशेनेत्यनुऽकाशेन। बाह्यम्। निवेष्यमिति निऽवेष्यम्। मूर्ध्ना। स्तनयित्नुम्। निर्बाधेनेति निःऽबाधेन। अशनिम्। मस्तिष्केण। विद्युतमिति विऽद्युतम्। कनीनकाभ्याम्। कर्णाभ्याम्। श्रोत्रम्। श्रोत्राभ्याम्। कर्णौ। तेदनीम्। अधरकण्ठेनेत्यधरऽकण्ठेन। अपः। शुष्ककण्ठेनेति शुष्कऽकण्ठेन। चित्तम्। मन्याभिः॥ अदितिम्। शीर्ष्णा। निर्ऋतिमिति निःऽऋतिम्। निर्जर्जल्पेनेति निःऽजर्जल्पेन। शीर्ष्णा। सङ्क्रोशैरिति सम्ऽक्रोशैः। प्राणान्। रेष्माणम्। स्तुपेन॥२॥
भाष्य भाग
संस्कृत (2)
विषयः
पुनस्तमेव विषयमाह॥
अन्वयः
हे जिज्ञासो! मदुपदेशग्रहणेन त्वं प्राणेनापानेन वातं नासिके उपयाममधरेणौष्ठेनोत्तरेण प्रकाशेन सदन्तरमनूकाशेन बाह्यं मूर्ध्ना निवेष्यं निर्बाधेन सह स्तनयित्नुमशनिं मस्तिष्केण विद्युतं कनीनकाभ्यां कर्णाभ्यां कर्णौ श्रोत्राभ्यां च श्रोत्रं तेदनीमधरकण्ठेनापः शुष्ककण्ठेन चित्तं मन्याभिरदितिं शीर्ष्णा निर्ऋतिं निर्जर्जल्पेन शीर्ष्णा संक्रोशैः प्राणान् प्राप्नुहि स्तुपेन हिंसनेन रेष्माण्मविद्यादिरोगं हिन्धि॥२॥
पदार्थः
(वातम्) वायुम् (प्राणेन) (अपानेन) (नासिके) नासिकाछिद्रे (उपयामम्) उपगतं नियमम् (अधरेण) मुखादधस्थेन (ओष्ठेन) (सत्) (उत्तरेण) उपरिस्थेन (प्रकाशेन) (अन्तरम्) मध्यस्थमाभ्यन्तरम् (अनूकाशेन) अनुप्रकाशेन (बाह्यम्) बहिर्भवम् (निवेष्यम्) निश्चयेन व्याप्तुं योग्यम् (मूर्ध्ना) मस्तकेन (स्तनयित्नुम्) शब्दनिमित्तां विद्युतम् (निर्बाधेन) नितरां बाधेन हेतुना (अशनिम्) व्यापिकां घोषयुक्ताम् (मस्तिष्केण) शिरस्थमज्जातन्तुसमूहेन (विद्युतम्) विशेषेण द्योतमानाम् (कनीनकाभ्याम्) प्रदीप्ताभ्यां कमनीयाभ्याम् (कर्णाभ्याम्) श्रवणसाधकाभ्याम् (श्रोत्रम्) शृणोति येन तत् (श्रोत्राभ्याम्) शृणोति याभ्यां गोलकाभ्यां ताभ्यां (कर्णौ) करोति श्रवणं याभ्यां तौ (तेदनीम्) श्रवणक्रियाम् (अधरकण्ठेन) अधस्थेन कण्ठेन (अपः) जलानि (शुष्ककण्ठेन) (चित्तम्) विज्ञानसाधिकामन्तःकरणवृत्तिम् (मन्याभिः) विज्ञानक्रियाभिः (अदितिम्) अविनाशिकां प्रज्ञाम् (शीर्ष्णा) शिरसा (निर्ऋतिम्) भूमिम् (निर्जर्जल्पेन) नितरां जर्जरीभूतेन (शीर्ष्णा) शिरसा (सङ्क्रौशैः) सम्यगाह्वानैः (प्राणान्) (रेष्माणम्) हिंसकम् (स्तुपेन) हिंसनेन॥२॥
भावार्थः
सर्वैर्मनुष्यैः प्रथमवयसि सर्वैः शरीरादिभिः साधनैः शरीरात्मबले संसाधनीये अविद्याकुशिक्षा-कुशीलादयो रोगाः सर्वथा हन्तव्याः॥२॥
विषयः
पुनस्तमेव विषयमाह ॥
सपदार्थान्वयः
जिज्ञासो मदुपदेशग्रहणेन त्वं प्राणेनापानेन वातं नासिके उपयाममधरेणौष्ठेनोत्तरेण प्रकाशेन सदन्तरमनुकाशेन बाह्यं मूर्ध्ना निवेष्यं निर्बाधेन सह स्तनयित्नुमशनिं मस्तिष्केण विद्युतं कनीनकाभ्यां कर्णाभ्यां कर्णौश्रोत्राभ्यां च श्रोत्रं तेदनीमधरकण्ठेनापः शुष्ककण्ठेन चित्तं मन्याभिरदितिं शीर्ष्णा निर्ॠतिं निर्जर्जल्पेन शीर्ष्णा संक्रोशै: प्राणान् प्राप्नुहि स्तुपेन हिंसनेन रेष्माणमविद्यादिरोगं हिन्धि ॥२॥ सपदार्थान्वयः-- हे जिज्ञासो ! मदुपदेशग्रहणेन त्वं प्राणेनापानेन वातं वायुं नासिके नासिकाछिद्रे उपयामम् उपगतं नियमम्, अधरेण मुखादधस्थेन ओष्ठेनोत्तरेण उपरिस्थेन प्रकाशेनसदन्तरं मध्यस्थमाभ्यन्तरम्, अनूकाशेन अनुप्रकाशेन बाह्यं बहिर्भवं, मूर्ध्ना मस्तकेन निवेष्यं निश्चयेन व्याप्तुं योग्यं, निर्बाधेन नितरां बाधेन हेतुना सह स्तनयित्नुं शब्दनिमित्तां विद्युतम्, अशनिं व्यापिकां घोषयुक्तां, मस्तिष्केण शिरस्थमज्जातन्तुसमूहेन विद्युतं विशेषेण द्योतमानां, कनीनकाभ्यां प्रदीप्ताभ्यां, कमनीयाभ्यां कर्णाभ्यां श्रवणसाधकाभ्यां कर्णौ करोति श्रवणं याभ्यां तौ, श्रोत्राभ्यां शृणोति याभ्यां गोलकाभ्यां ताभ्यां च श्रोत्रं शृणोति येन तत् तेदनीं श्रवणक्रियाम्, अधरकण्ठेनअधरस्थेन कण्ठेन अपः जलानि, शुष्ककण्ठेन चित्तं विज्ञानसाधिकामन्तःकरणवृत्तिं, मन्याभिः विज्ञानक्रियाभिः अदितिम् अविनाशिकां प्रज्ञां, शीर्ष्णा शिरसा निर्ॠतिं भूमिं, निर्जर्जल्पेन नितरां जर्जरीभूतेन शीर्ष्णा शिरसा सङ्क्रोशैः सम्यगाह्वानैः, प्राणान् प्राप्नुहि; स्तुपेन=हिंसनेन रेष्माणं=अविद्यादिरोगं हिंसकं हिन्धि॥२५ । २ ॥
पदार्थः
(वातम्) वायुम् (प्राणेन) (अपानेन) (नासिके) नासिकाछिद्रे (उपयामम्) उपगतं नियमम् (अधरेण) मुखादधस्थेन (ओष्ठेन) (सत्) (उत्तरेण) उपरिस्थेन (प्रकाशेन) (अन्तरम्) मध्यस्थमाभ्यन्तरम् (अनूकाशेन) अनुप्रकाशेन (बाह्यम्) बहिर्भवम् (निवेष्यम्) निश्चयेन व्याप्तुं योग्यम् (मूर्ध्ना) मस्तकेन (स्तनयित्नुम् ) शब्दनिमित्तां विद्युतम् (निर्बाधेन) नितरां बाधेन हेतुना (अशनिम्) व्यापिकां घोषयुक्ताम् (मस्तिष्केण) शिरस्थमज्जातन्तुसमूहेन (विद्युतम्) विशेषेण द्योतमानाम् (कनीनकाभ्याम्) प्रदीप्ताभ्यां=कमनीयाभ्याम् (कर्णाभ्याम्) श्रवणसाधकाभ्याम् (श्रोत्रम्) शृणोति येन तत् (श्रोत्राभ्याम्) शृणोति याभ्यां गोलकाभ्यां ताभ्यां (कर्णौ) करोति श्रवणं याभ्यां तौ (तेदनीम्) श्रवणक्रियाम् (अधरकण्ठेन) अधस्थेन कण्ठेन (अपः) जलानि (शुष्ककण्ठेन) (चित्तम्) विज्ञानसाधिकामन्तःकरणवृत्तिम् (मन्याभिः) विज्ञानक्रियाभिः (अदितिम्) अविनाशिकां प्रज्ञाम् (शीर्ष्णा) शिरसा (निर्ऋतिम्) भूमिम् (निर्जर्जल्पेन) नितरां जर्जरीभूतेन (शीर्ष्णा) शिरसा (सङ्क्रोशैः) सम्यगाह्वानैः (प्राणान्) (रेष्माणम्) हिंसकम् (स्तुपेन) हिंसनेन ॥ २ ॥
भावार्थः
सर्वैर्मनुष्यैः प्रथमवयसि सर्वैः शरीरादिभिः साधनैः शरीरात्मबले संसाधनीये। अविद्याकुशिक्षाकुशीलादयो रोगाः सर्वथा हन्तव्याः ॥ २५ । २ ॥
भावार्थ पदार्थः
रेष्माणम्=अविद्याकुशिक्षाकुशीलादिरोगम्॥
विशेषः
प्रजापतिः। प्राणादयः=स्पष्टम् । भुरगतिशक्वर्यौ । धैवतः ॥
हिन्दी (3)
विषय
फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है॥
पदार्थ
हे जानने को इच्छा करने वाले! मेरे उपदेश के ग्रहण से तू (प्राणेन) प्राण और (अपानेन) अपान से (वातम्) पवन और (नासिके) नासिकाछिद्रों और (उपयामम्) प्राप्त हुए नियम को (अधरेण) नीचे के (ओष्ठेन) ओष्ठ के (उत्तरेण) ऊपर के (प्रकाशेन) प्रकाशरूप ओठ से (सदन्तरम्) बीच में विद्यमान मुख आदि स्थान को (अनूकाशेन) पीछे से प्रकाश होने वाले अङ्ग से (बाह्यम्) बाहर हुए अङ्ग को (मूर्ध्ना) शिर से (निवेष्यम्) जो निश्चय से व्याप्त होने योग्य उस को (निर्बाधेन) निरन्तर ताड़ना के हेतु के साथ (स्तनयित्नुम्) शब्द करने हारी (अशनिम्) बिजुली को (मस्तिष्केण) शिर की चरबी और नसों से (विद्युतम्) अति प्रकाशमान बिजुली को (कनीनकाभ्याम्) दिपते हुए (कर्णाभ्याम्) शब्द को सुनवाने हारे पवनों से (कर्णौ) जिनसे श्रवण करता उन कानों को और (श्रोत्राभ्याम्) जिन गोल-गोल छेदों से सुनता उन से (श्रोत्रम्) श्रवणेन्द्रिय और (तेदनीम्) श्रवण करने की क्रिया (अधरकण्ठेन) कण्ठ के नीचे के भाग से (अपः) जलों (शुष्ककण्ठेन) सूखते हुए कण्ठ से (चित्तम्) विशेष ज्ञान सिद्ध कराने हारे अन्तःकरण के वर्त्ताव को (मन्याभिः) विशेष ज्ञान की क्रियाओं से (अदितिम्) न विनाश को प्राप्त होने वाली उत्तम बुद्धि को (शीर्ष्णा) शिर से (निर्ऋतिम्) भूमि को (निर्जर्जल्पेन) निरन्तर जीर्ण सब प्रकार परिपक्व हुए (शीर्ष्णा) शिर और (सङ्क्रोशैः) अच्छे प्रकार बुलावाओं से (प्राणान्) प्राणों को प्राप्त हो तथा (स्तुपेन) हिंसा से (रेष्माणम्) हिंसक अविद्या आदि रोग का नाश कर॥२॥
भावार्थ
सब मनुष्यों को चाहिये कि पहिली अवस्था में समस्त शरीर आदि साधनों से शारीरिक और आत्मिक बल को अच्छे प्रकार सिद्ध करें और अविद्या, दुष्ट सिखावट, निन्दित स्वभाव आदि रोगों को सब प्रकार हनन करें॥२॥
विषय
बाह्य जगत् की शक्तियों की देहगत शक्तियों से तुलना।
भावार्थ
( प्राणेन वातम् ) शरीरगत प्राण से राष्ट्रगत वायु की, (अपानेन नासिके) शरीर की नासिका की अपान वायु से, (अधरेण ओष्टेन उपयामम् ) नीचे की ओठ से राज्य व्यवस्था की, (सत् उत्तरेण) ऊपर के होंठ से राज्य के सदाचार व्यवस्था की, ( प्रकाशेन अन्तरम् ) राज्य में विद्या, विज्ञान और सूर्यादि के प्रकाश से शरीर के भीतर के अङ्गों की ज्ञानपूर्वक रचना की और (अनूकाशेन) उसके अनुरूप प्रकाश से (बाह्यम् ) देह के बाह्य स्वरूप की तुलना करो । ( मूर्ध्ना निवेष्यम् ) शरीर के शिरोभाग से राष्ट्र के एक स्थान पर बसे मुख्य भाग राजधानी की (स्तनयित्नुस् निर्बाधेन) शरीर में स्थित शिर के बीच के भेजे के श्वेत भाग की तुलना आकाश में स्थित गर्जनकारी मेघ से, (अशनिं मस्तिष्केण ) मस्तक में स्थित भेजे या भूरे रंग के भाग से मेघस्थ वज्र की, ( विद्युतं - कनीनकाभ्याम्) चक्षुओं में स्थित पुतलियों से मेघस्थ विद्युत की, (कर्णाभ्यां श्रोत्रम्) दिशाओं के दो कोनों से शरीर के श्रोत्र की, या कानों में आकाश की, और (श्रोत्राभ्यां कर्णौ) शरीरगत श्रवण के साधन कानों से दो कोनों की तुलना करो । ( तेदनीम् अधरकण्ठेन्) राष्ट्र की 'तेदनी' = तेजनी, तीक्ष्ण शक्ति को शरीरगत कण्ठ के नीचे के भाग से, (शुष्ककण्ठेन अप ) शरीरगत सूखे कण्ठ भाग से राष्ट्र की प्रजाओं की तुलना करो। अर्थात् वे सदा सूखे गले के समान अन्न जल की प्यासी रहती हैं | (चित्तं मन्याभिः) शरीर में स्थित चित्त को (मन्याभिः) राष्ट्र की मान करने वाली राजसभाओं से तुलना करो । ( अदितिं शीर्णा) शरीरस्थ शिर से प्रभु की अखण्ड आज्ञा की तुलना करो। (निर्ऋति निर्जर्जल्येन शीर्ष्णा ) राष्ट्र के नाश या विपत्ति की तुलना शरीर में, मृत्युग्रस्त अथवा (निर्जर्ज- ल्येन) अत्यन्त जर्जर, बेसुध शिर से करो जिसका बोलना बन्द हो चुका हो । (संक्रोशैः प्राणान् ) राष्ट्र में एक दूसरे के प्रति बोले हुए शब्द, वार्तालाप, आह्नान आदि की तुलना शरीरस्थ प्राणों से करो । ( रेष्माण स्तुपेन) शिर में लगे आघात आदि से राष्ट्र में उत्पन्न परस्पर घात प्रतिघात उपद्रव की तुलना करो । ( २) अध्यात्म में - (प्राणेन वातम् आपूरय) हे अभ्यासी पुरुष ! तू प्राणवृत्ति अर्थात् बाहर से भीतर श्वास द्वारा वायु को पूर्ण कर । (अपानेन नासिके) और फिर अपान अर्थात् भीतर से बाहर आते हुए निःश्वास द्वारा दोनों नाकों को रिक्त करे । (अधरेण ओष्टेन उत्तरेण सत् उपयानम् ) ऊपर और नीचे के ओष्ठों से प्राप्त या स्वीकृत नियम, से मौन मुद्रा या वाकसंयम की साधना कर । (प्रकाशेन अन्तरम् ) ज्ञान के प्रकाश से भीतर को उज्ज्वल करे और ( अनुकाशेन बाह्यम् ) तदनुसार स्वच्छ आचरण से अपने बाह्य शरीर को सुन्दर बना । ( मूर्ध्ना निवेश्यम् ) अपने शिर से ध्यान करने योग्य ध्येय पदार्थ की चिन्ता कर | (निर्बाधेन) अच्छी प्रकार रोक लेने के उपाय से ( स्तनयित्नुम् ) मेघ को या गर्जनकारी विद्युत् को प्राप्त कर अथवा (निर्बाधेन) निरन्तर ताड़ना या प्रहार से ( स्तनयित्नुम् ) शब्द करने की क्रिया को उत्पन्न कर । (मस्तिकेण अशनिम् ) मस्तिष्क – मस्तक में स्थित मज्जा तन्तु के जाल से देह में व्यापक विद्युत् की साधना कर। (कनीनकाभ्याम् विद्यतम् ) आंख की पुतलियों से विशेष दीप्ति को प्राप्त कर । ( कर्णाभ्यां श्रोत्रम् ) कानों से श्रवण शक्ति को प्राप्त कर । (श्रोत्राभ्यां कर्णौ ) श्रवण करने वाली भीतरी इन्द्रियों से बाह्य कानों के उपयोग व उनकी रचना का ज्ञान करे । ( अधरकण्ठेन तेदनीम् ) कण्ठ के नीचे के भाग से 'तेदनी' भोजन के ग्रसने की क्रिया को कर । (शुष्ककण्ठेन अपः) सूखे कण्ठ से जलों का पान कर । ( मन्याभिः चित्तम् ) मन्या नाम की धमनियों से या मनन करने की विज्ञान क्रियाओं से ( चित्तम् ) चित्त को तीव्र कर । ( शीर्ष्णा अदितिम् ) शिर से अविनाशिनी अर्थात् न नाश होने वाली ब्रह्मविद्या या प्रज्ञा को प्राप्त कर । (निर्जर्जल्येन ) सर्वथा जर्जर हुए शिर से (निर्ऋतिम्) मृत्यु को या भूमि को प्राप्त हो । अर्थात् शिर की ज्ञान चेतना के सर्वथा नाश या लोप हो जाने पर पुनः देह से मृत्यु द्वारा मिट्टी में मिल जावे । (संक्रोशैः प्राणान् ) लम्बे-लम्बे आह्वान अर्थात् दीर्घ शब्दों से प्राणों की शक्ति को बढ़ा । (स्तुपेन रेष्माणम् ) हिंसा के प्रयोग से अपने हिंसक को विनाश कर । योग द्वारा शरीर के अंगों में स्थित इन शक्तियों का सूक्ष्म अनुशीलन करना चाहिये । 'निर्जल्पेन' इति बम्बईनिर्णय सागरीय पाठः', 'निर्जर्जल्पेन इत्यजमेर- मुद्रितः पाठः ।' 'निर्जर्जल्येन' इति स्वाध्यायमण्डलप्रकाशितः शुद्धः पाठः ।
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
प्राणादयः । भुरिगतिशक्कर्यौं । धैवतः ॥
विषय
किससे क्या करना चाहिए, यह फिर उपदेश किया है ॥
भाषार्थ
हे जिज्ञासु ! मेरे उपदेश के ग्रहण से तू--(प्राणेन) प्राण एवं (अपानेन) अपान से (वातम्) वायु, (नासिके) नासिका के दो छिद्र तथा (उपयामम्) स्वीकृत नियम को; (अधरेण) मुख के नीचे (ओष्ठेन) ओष्ठ से एवं (उत्तरेण) ऊपर के (प्रकाशेन) प्रकाश से (सत्) श्रेष्ठ (अन्तरम्) अन्दर की वस्तु को; (अनूकाशेन) अनुकूल प्रकाश से (बाह्यम्) बाहर की वस्तु को, (मूर्ध्ना) मस्तक से (निवेष्यम्) निश्चय से प्राप्त करने योग्य ज्ञान को; (निर्बाधेन) नितान्त बाधा के कारण (स्तनयित्नुम्) शब्द की निमित्त (अशनिम्) व्यापक, घोष युक्त विद्युत् को, (मस्तिष्केण) शिर में स्थित मज्जा के तन्तु समूह से (विद्युत्) विशेष प्रकाशमान विद्युत् को; (कनीनकाभ्याम्) प्रदीप्त एवं कमनीय (कर्णाभ्याम्) सुनने के साधनों से (कर्णौ) कानों को; (श्रोत्राभ्याम्) सुनने के साधन कानों के गोलकों से (श्रोत्रम्) श्रवण-शक्ति को तथा (तेदनीम्) श्रवण-क्रिया को, (अधरकण्ठेन) नीचे के कण्ठ से (अपः) जलों को, (शुष्ककण्ठेन) शुष्क कण्ठ से (चित्तम्) विज्ञान की साधक अन्त:करण की वृत्ति को, (मन्याभिः) विज्ञान-क्रियाओं से (अदितिम्) अविनाशक प्रज्ञा= बुद्धि को, (शीर्ष्णा) शिर से (निर्ॠतिम्) भूमि को, (निर्जर्जल्पेन) नितान्त जर्जरीभूत (शीर्ष्णा) शिर से एवं (संक्रोश:) संक्रोश=उत्तम आह्वानों से (प्राणान्) प्राणों को प्राप्त कर। (स्तुपेन) हिंसा से (रेष्माणम्) हिंसक अविद्या आदि रोगों का (हिन्धि) विनाश कर ॥ २५ । २ ॥
भावार्थ
सब मनुष्य प्रथम आयु में शरीर आदि साधनों से शरीर और आत्मा के बल को सिद्ध करें। अविद्या, कुशिक्षा और कुशील=कुस्वभाव आदि रोगों का विनाश करें ॥ २५ । २॥
भाष्यसार
अध्यापक एवं उपदेशक लोगों के उपदेश को ग्रहण करके जिज्ञासु लोगप्राण-अपान से वायु, नासिका के दोनों छिद्रों एवं नियम को, नीचे के ओष्ठ और ऊपर के प्रकाश से अन्दर की वस्तु को, अनुकूल प्रकाश से बाहर की वस्तु को, मस्तक से निश्चय से प्राप्त करने योग्य ज्ञान को, नितान्त बाधक वस्तु से शब्द-निमित्त विद्युत् को, शिर के मज्जा-तन्तुओं से विशेष प्रकाशमान विद्युत् को, कनीनक=आंखों के प्रदीप्त एवं कमनीय तारकों एवं श्रवण-साधनों से कानों को, कानों के गोलकों से श्रवणशक्ति को, कण्ठ के अधोभाग से जलों को, शुष्क कण्ठ से विज्ञान की साधक अन्तःकरण की वृत्ति को, विज्ञान की क्रियाओं से प्रज्ञा=बुद्धि को, शिर से भूमि को, नितान्त जर्जरीभूत शिर एवं आह्वानों से प्राणों को प्राप्त करें। सब मनुष्य आयु के प्रथम भाग में शरीर आदि साधनों से शरीर और आत्मा के बल को सिद्ध करें । अविद्या, कुशिक्षा, कुशील आदि रोगों का सर्वथा हनन करें ॥ २५ । २ ॥
मराठी (2)
भावार्थ
सर्व माणसांनी प्रथमावस्थेत संपूर्ण शरीर इत्यादी साधनांनी शारीरिक व आत्मिक बल वाढवावे व अविद्या, दुष्ट शिकवण, वाईट स्वभाव इत्यादींचा सर्व प्रकारे नाश करावा.
विषय
पुन्हा, तोच विषय -
शब्दार्थ
शब्दार्थ - हे जिज्ञासू विद्यार्थी, तू माझा उपदेश ऐक (व त्याप्रमाणे आचरण कर) तू (प्राणेन) आपल्या प्राणशक्तीशी आणि (अपानेन) अपानशक्तीशी (वातम्) वायू आणि (नासिके) नासिकेच्या दोन्ही छिद्राचा आणि तत्संबंधी (उपयामम्) सांगितलेल्या नियमांचा संयोग करून (लाभ ग्रहण कर) तू (अधरेण) खालच्या (ओष्ठेन) ओठाद्वारे आणि (उत्तरेण) वरच्या (प्रकाशेन) प्रकाशरुप ओठाद्वारे योग्य ते (अन्नसेवनादी) लाभ घे. (तदनन्तरम्) ओठांच्या आत असलेल्या मुख आदी स्थानांना (अनूकाशेन) मागून देणार्या प्रमाशकान अंगाने (बाह्यम्) बाहेरच्या मुखभागाला (अनुकूल करून घे) (निवेष्यम्) निश्चयाने वा अवश्यमेव प्राप्तव्य वस्तूला (निर्बाधेन) निरंतर ताडना वा प्रयत्नाद्वारे (प्राप्त कर) तसेच (स्तनयित्नुम्) शब्द वा (गडगडाट) करणार्या विद्युतेला (मस्तिष्केण) मेंदूतील मेद आणि शिरा यांच्याशी जुळवून घे (आकाशातील विजेच्या प्रकाश शक्तीचा प्रभाव मानवीय मेंदूवर पडतो.) (कनीनकाभ्याम्) चमकणार्या (वा नादमय) वस्तूशी (कर्णाभ्याम्) शब्द ऐकण्याचे जे कारण कान त्या (कर्णो) कानांना (संबध ठेव) (श्रोत्राभ्याम्) गोल छिद्र असलेल्या कानाच्या भागाचा (श्रोत्रम्) श्रवणेन्द्रियाचा संबंध ठेव. (वेदनीम्) श्रवण करण्याची जी क्रिया तिचा संबंध (अधरकण्ठेन) गळ्याच्या खालच्या भागाशी ठेव. (अपा) जलाचा संबंध (शुष्ककण्ठेन) वाळत असलेल्या गळ्याशी आणि (चित्तम्) विशेष ज्ञान प्राप्त करणार्या अंतःकरणाच्या कार्याचा (मन्याभिः) विशिष्ट ज्ञानमय क्रियांशी संबंध ठेव (अदितिम्) अविनाशी उत्तम बुद्धीद्वारे (शीर्ष्णा) डोक्याला व (निर्ऋतिम्) भूमीला (रोगरहित कर) तसेच (संक्रोशैः) चांगल्याप्रकारे आमंत्रण देऊन वश केलेल्या (प्राणान्) प्राणशक्ती प्राप्तकर आणि (स्तुपेन) हिंसाद्वारा (रेष्माणम्) हिंसक जी अविद्या, त्या अविद्या आदी मारक दोषांचा तू विनाश कर ॥2॥
भावार्थ
भावार्थ - माणसांनी प्रयत्नांच्या प्रथम अवस्थेत समस्त शरीराने व शारीरिक अवयवांद्वारे शारीरिक व आत्मिक शक्ती प्राप्त केली पाहिजे, नंतर अविद्या आदी दुष्ट विद्या, अहितकर उपदेश, निंदनीय स्वभाव व आत्मिक रोगांचा नाश केला पाहिजे ॥2॥
इंग्लिश (3)
Meaning
Fill air with thy Pran ; empty the nostrils with Apan ; with upper and lower lips observe restraint, silence and control ; with the light of knowledge purify thy soul ; with the practice of cleanliness purify thy exterior body ; reflect upon God with thy head ; by constant thinking create your doubt to know the truth : understand with thy brain the internal fire ; receive full light with the pupils of thy eyes : advance hearing with thy ears ; strengthen thy external ears with the internal organs of hearing ; eat food with thy lower throat ; drink water with thirsty throat ; strengthen thy mind with practices of knowledge ; develop indestructible wisdom with thy head ; attain to mother Earth through death, with your ragged head ; improve your vital breaths through loud roaring ; remove the disease of ignorance with full might.
Meaning
Receive the energy of the winds by the incoming breath of prana and the outgoing breath of apana by the nostrils. With the lower and upper lips observe the self- control of truth and the discipline of yama and niyama. With the light of higher knowledge illumine the inner personality. With cleanliness, purify the outer personality. Take in the light of divinity by the brahma- randhra, top aperture of the head. Hear the voice of thunder (of omnipotence) without interruption. Create the flash of lightning with the brain. Let the light shine by the pupils of the eyes. Develop hearing by the ears and the ears by hearing. Take in the food smoothly by the lower throat. Value the drinks by the parched throat. Develop the mind and memory by reflection and meditation. Realize the boundless in freedom with the imagination. Move on to the existential void with the head and speech unimpaired. personality. With cleanliness, purify the outer personality. Take in the light of divinity by the brahma- randhra, top aperture of the head. Hear the voice of thunder (of omnipotence) without interruption. Create the flash of lightning with the brain. Let the light shine by the pupils of the eyes. Develop hearing by the ears and the ears by hearing. Take in the food smoothly by the lower throat. Value the drinks by the parched throat. Develop the mind and memory by reflection and meditation. Realize the boundless in freedom with the imagination. Move on to the existential void with the head and speech unimpaired. Develop the pranas with invocations to universal energy, facing the storm with shouts of joy.
Translation
The air is closely related to the in-breath, the two nostrils to the out-breath; the controlling power to the lower lip, the impulsion to the upper lip; the inner mind to light, the outer mind to reflection; the head to the whirl pool, thunderbolt to the frontal head-bone; electricity to the brain, lightning flash to the pupils of eyes; hearing power to the external ears, external ears to the internal ears and the process of hearing; waters to the lower neck, thought to the dry throat, eternity to the back neck-tendons, misery to the head, vital breaths to the ragged head and to the abuses, and crest to the violence. (1)
Notes
Upayāmam, controlling power. The formula accom panying certain Soma libations (Griffith); a certain god (Uvata). Sat, existence (Griffith); impulsion. Anūkāśena, with reflection. Nirbädhena, with the frontal head bone. Stanayitnum, thunderbolt. Niveşyam, whirlpool. Asanim, lightning flash. Tedanim, process of hearing. Manyabhiḥ, पश्चाद्ग्रीवाशिरा मन्या, back neck nerves. NirŢtim, misery. Aditi, eternity. Nirjarjalyena, नितरां जर्जरीभूतेन, extremely ragged. Stupena, with the crest. Reśmāṇam, हिंसकं, violent. (Daya. ).
बंगाली (1)
विषय
পুনস্তমেব বিষয়মাহ ॥
পুনঃ সেই বিষয়কে পরবর্ত্তী মন্ত্রে বলা হইয়াছে ॥
पदार्थ
পদার্থঃ–হে জানিবার ইচ্ছুকগণ! আমার উপদেশের গ্রহণ দ্বারা তুমি (প্রাণেন) প্রাণ ও (অপানেন) অপান দ্বারা (বাতম্) পবন ও (নাসিকে) নাসিকাছিদ্রগুলি এবং (উপয়ামম্) প্রাপ্ত নিয়মের (অধরেণ) নিম্নের (ওষ্ঠেন) ওষ্ঠ দ্বারা (উত্তরেণ) উপরের (প্রকাশেন) প্রকাশরূপ ওষ্ঠ দ্বারা (সদন্তরম্) মধ্যে বিদ্যমান মুখাদি স্থানকে (অনূকাশেন) অনুপ্রকাশিত অঙ্গ দ্বারা (বাহ্যম্) বাহিরের অঙ্গকে (মূর্ধ্না) মস্তক দ্বারা (নিবেষ্যম্) যাহা নিশ্চয়পূর্বক ব্যাপ্ত হওয়ার যোগ্য উহাকে (নির্বাধেন) নিরন্তর তাড়নার হেতু সহ (স্তনয়িত্নুম্) শব্দকারক (অশনিম্) বিদ্যুৎকে (মস্তিষ্কেণ) শিরের মজ্জাতন্তু সমূহ দ্বারা (বিদ্যুতম্) অতি প্রকাশমান বিদ্যুৎ কে (কনীনকাভ্যাম্) প্রদীপ্ত হইয়া (কর্ণাভ্যাম্) শ্রবণ-সাধক পবন দ্বারা (কর্ণৌ) যদ্দ্বারা শ্রবণ করে সেই কর্ণকে এবং (শ্রোত্রাভ্যাম্) যে গোলক ছিদ্র দ্বারা শ্রবণ করে তদ্দ্বারা (শ্রোত্রম্) শ্রবণেন্দ্রিয় এবং (তেদনীম্) শ্রবণ করিবার ক্রিয়া (অধরকণ্ঠেন) কণ্ঠের নিম্ন অংশ দ্বারা (অপঃ) জল (শুষ্ককণ্ঠেন) শুষ্ক কণ্ঠ দ্বারা (চিত্তম্) বিশেষ জ্ঞান সিদ্ধকারী অন্তঃকরণের বৃত্তিকে (মন্যাভিঃ) বিশেষ জ্ঞানের ক্রিয়াগুলির দ্বারা (অদিতিম্) অবিনাশী প্রজ্ঞাকে (শীর্ষ্×া) শির দ্বারা (নিরৃতিম্) ভূমিকে (নির্জর্জল্পেন) নিরন্তর জীর্ণ সর্ব প্রকার পরিপক্ব (শীর্ষ্×া) শির এবং (সংক্রোশৈঃ) সম্যক্ আহ্বান দ্বারা (প্রাণান্) প্রাণকে প্রাপ্ত হউক্ তথা (স্তুপেন) হিংসা দ্বারা (রেষ্মাণম্) হিংসক অবিদ্যাদি রোগের নাশ কর ॥ ২ ॥
भावार्थ
ভাবার্থঃ–সকল মনুষ্যের উচিত যে, প্রথম অবস্থায় সমস্ত শরীরাদি সাধন দ্বারা শারীরিক ও আত্মিক বলকে উত্তম প্রকার সিদ্ধ করুক এবং অবিদ্যা কুশিক্ষা নিন্দিত স্বভাবযুক্ত রোগের সর্ব প্রকার হনন করুক ॥ ২ ॥
मन्त्र (बांग्ला)
বাতং॑ প্রা॒ণেনা॑পা॒নেন॒ নাসি॑কেऽউপয়া॒মমধ॑রে॒ণৌষ্ঠে॑ন॒ সদুত্ত॑রেণ প্রকা॒শেনান্ত॑রমনূকা॒শেন॒ বাহ্যং॑ নিবে॒ষ্যং মূ॒র্ধ্না স্ত॑নয়ি॒ত্নুং নি॑র্বা॒ধেনা॒শনিং ম॒স্তিষ্কে॑ণ বি॒দ্যুতং॑ ক॒নীন॑কাভ্যাং॒ কর্ণা॑ভ্যা॒ᳬं শ্রোত্র॒ᳬं শ্রোত্রা॑ভ্যাং॒ কর্ণৌ॑ তেদ॒নীম॑ধরক॒ণ্ঠেনা॒পঃ শু॑ষ্কক॒ণ্ঠেন॑ চি॒ত্তং মন্যা॑ভি॒রদি॑তিꣳ শী॒র্ষ্ণা নির্ঋ॑তিং॒ নির্জ॑র্জল্পেন শী॒র্ষ্ণা সং॑ক্রো॒শৈঃ প্রা॒ণান্ রে॒ষ্মাণ॑ᳬं স্তু॒পেন॑ ॥ ২ ॥
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
বাতমিত্যস্য প্রজাপতির্ঋষিঃ । প্রাণাদয়ো দেবতাঃ । ভুরগতিশক্বর্য়ৌ ছন্দসী ।
পঞ্চমৌ স্বরৌ ॥
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
N/A
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal