Loading...
यजुर्वेद अध्याय - 25

मन्त्र चुनें

  • यजुर्वेद का मुख्य पृष्ठ
  • यजुर्वेद - अध्याय 25/ मन्त्र 8
    ऋषिः - प्रजापतिर्ऋषिः देवता - इन्द्रादयो देवताः छन्दः - निचृदभिकृतिः स्वरः - ऋषभः
    246

    इन्द्र॑स्य क्रो॒डोऽदि॑त्यै पाज॒स्यं दि॒शां ज॒त्रवोऽदि॑त्यै भ॒सज्जी॒मूता॑न् हृदयौप॒शेना॒न्तरि॑क्षं पुरी॒तता॒ नभ॑ऽउद॒र्येण चक्रवा॒कौ मत॑स्नाभ्यां॒ दिवं॑ वृ॒क्काभ्यां॑ गि॒रीन् प्ला॒शिभि॒रुप॑लान् प्ली॒ह्ना व॒ल्मीका॑न् क्लो॒मभि॑र्ग्लौ॒भिर्गुल्मा॑न् हि॒राभिः॒ स्रव॑न्तीर्ह्र॒दान् कु॒क्षिभ्या॑ समु॒द्रमु॒दरे॑ण वैश्वान॒रं भस्म॑ना॥८॥

    स्वर सहित पद पाठ

    इन्द्र॑स्य। क्रो॒डः। अदि॑त्यै। पा॒ज॒स्य᳖म्। दि॒शाम्। ज॒त्रवः॑। अदि॑त्यै। भ॒सत्। जी॒मूता॑न्। हृ॒द॒यौ॒प॒शेन॑। अ॒न्तरि॑क्षम्। पु॒री॒तता॑। पु॒रि॒ततेति॑ पुरि॒ऽतता॑। नभः॑। उ॒द॒र्ये᳖ण। च॒क्र॒वा॒काविति॑ चक्रऽवा॒कौ। मत॑स्नाभ्याम्। दिव॑म्। वृ॒क्काभ्या॑म्। गि॒रीन्। प्ला॒शिभि॒रिति॑ प्ला॒शिऽभिः॑। उप॑लान्। प्ली॒ह्ना। व॒ल्मीका॑न्। क्लो॒मभि॒रिति॑ क्लो॒मऽभिः॑। ग्लौ॒भिः। गुल्मा॑न्। हि॒राभिः॑। स्रव॑न्तीः। ह्न॒दान्। कु॒क्षिभ्या॒मिति॑ कु॒क्षिऽभ्या॑म्। स॒मु॒द्रम्। उ॒दरे॑ण। वै॒श्वा॒न॒रम्। भस्म॑ना ॥८ ॥


    स्वर रहित मन्त्र

    इन्द्रस्य क्रीडोदित्यै पाजस्यन्दिशाञ्जत्रवोदित्यै भसज्जीमूतान्हृदयौपशेनान्तरिक्षम्पुरीतता नभऽउदर्येण चक्रवाकौ मतस्नाभ्यान्दिवँवृक्काभ्याङ्गिरीन्प्लाशिभिरुपलान्प्लीह्ना वल्मीकान्क्लोमभिर्ग्लाभिर्गुल्मान्हिराभिः स्रवन्तीह््र्रदान्कुक्षिभ्याँ समुद्रमुदरेण वैश्वानरम्भस्मना ॥


    स्वर रहित पद पाठ

    इन्द्रस्य। क्रोडः। अदित्यै। पाजस्यम्। दिशाम्। जत्रवः। अदित्यै। भसत्। जीमूतान्। हृदयौपशेन। अन्तरिक्षम्। पुरीतता। पुरिततेति पुरिऽतता। नभः। उदर्येण। चक्रवाकाविति चक्रऽवाकौ। मतस्नाभ्याम्। दिवम्। वृक्काभ्याम्। गिरीन्। प्लाशिभिरिति प्लाशिऽभिः। उपलान्। प्लीह्ना। वल्मीकान्। क्लोमभिरिति क्लोमऽभिः। ग्लौभिः। गुल्मान्। हिराभिः। स्रवन्तीः। ह्नदान्। कुक्षिभ्यामिति कुक्षिऽभ्याम्। समुद्रम्। उदरेण। वैश्वानरम्। भस्मना॥८॥

    यजुर्वेद - अध्याय » 25; मन्त्र » 8
    Acknowledgment

    संस्कृत (2)

    विषयः

    पुनः कस्य कस्य गुणाः पशुषु सन्तीत्याह॥

    अन्वयः

    हे मनुष्याः! युष्माभिः प्रयत्नेनेन्द्रस्य क्रोडोऽदित्यै पाजस्यं दिशां जत्रवोऽदित्यै भसच्च विज्ञेयाः। जीमूतान् हृदयौपशेन पुरीतताऽन्तरिक्षमुदर्येण नभश्चक्रवाकौ मतस्नाभ्यां दिवं वृक्काभ्यां गिरीन् प्लाशिभिरुपलान् प्लीह्ना वल्मीकान् क्लोमभिर्ग्लौभिश्च गुल्मान् हिराभिः स्रवन्तीर्ह्रदान् कुक्षिभ्यां समुद्रमुदरेण भस्मना च वैश्वानरं यूयं विजानीत॥८॥

    पदार्थः

    (इन्द्रस्य) विद्युतः (क्रोडः) निमज्जनम् (अदित्यै) पृथिव्यै (पाजस्यम्) पाजस्वन्नेषु साधु (दिशाम्) (जत्रवः) सन्धयः (अदित्यै) दिवे प्रकाशाय। अदितिर्द्याविति प्रमाणात् (भसत्) दीपनम् (जीमूतान्) मेघान् अत्र जेर्मूट् चोदात्तः [अ॰३.९१] इत्यनेनायं सिद्धः। (हृदयौपशेन) यो हृदये आसमन्तादुपशेते स हृदयौपशो जीवस्तेन (अन्तरिक्षम्) अवकाशम् (पुरीतता) हृदयस्थया नाड्या (नभः) उदकम् (उदर्येण) उदरे भवेन (चक्रवाकौ) पक्षिविशेषाविव (मतस्नाभ्याम्) ग्रीवोभयभागाभ्याम् (दिवम्) प्रकाशम् (वृक्काभ्याम्) याभ्यां वर्जन्ति ताभ्याम् (गिरीन्) शैलान् (प्लाशिभिः) प्रकर्षेणाशनक्रियाभिः (उपलान्) मेघान्। उपल इति मेघनामसु पठितम्॥ (निघं॰१।१०) (प्लीह्ना) हृदयस्थावयवेन (वल्मीकान्) मार्गान् (क्लोमभिः) क्लेदनैः (ग्लौभिः) हर्षक्षयैः (गुल्मान्) दक्षिणपार्श्वोदरस्थितान् (हिराभिः) वृद्धिभिः (स्रवन्तीः) नदीः (ह्रदान्) जलाशयान् (कुक्षिभ्याम्) (समुद्रम्) (उदरेण) (वैश्वानरम्) सर्वेषां प्रकाशकम् (भस्मना) दग्धशेषेण निस्सारेण॥८॥

    भावार्थः

    यदि मनुष्या अनेकान् विद्याबोधान् प्राप्य युक्ताहारविहारैः सर्वाण्यङ्गानि संपोष्य रोगान्निवारयेयुस्तर्हि ते धर्मार्थकाममोक्षानाप्नुयुः॥८॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    सपदार्थान्वयः

    हे मनुष्या युष्माभिः प्रयत्नेनेन्द्रस्य क्रोडोऽदित्यै पाजस्यं दिशां जत्रवोऽदित्यै भसच्च विज्ञेयाः । जीमूतान् हृदयौपशेन पुरीतताऽन्तरिक्षमुदर्येण नभश्चक्रवाकौ मतस्नाभ्यां दिवं वृक्काभ्यां गिरीन् प्लाशिभिरुपलान् प्लीह्ना वल्मीकान् क्लोमभिर्ग्लौभिश्च गुल्मान् हिराभिः स्रवन्तीर्ह्रदान् कुक्षिभ्यां समुद्रमुदरेण भस्मना च वैश्वानरं यूयं विजानीत ॥ ८ ॥ सपदार्थान्वयः--हे मनुष्याः ! युष्माभिः प्रयत्नेनेन्द्रस्य विद्युतः क्रोड: निमज्जनम्, अदित्यै पृथिव्यै पाजस्यं पाजस्वन्नेषु साधु, दिशां जत्रवः सन्धयः, अदित्यै दिवे=प्रकाशाय भसद् दीपनं च विज्ञेयाः । जीमूतान् मेघान् हृदयौपशेन यो हृदये आ=समन्तादुपशेते स हृदयौपशो=जीवस्तेन पुरीतता हृदयस्थया नाड्या, अन्तरिक्षम् अवकाशम्; उदर्येण उदरे भवेन नभः उदकं; चक्रवाकौ पक्षिविशेषाविव मतस्नाभ्यां ग्रीवोभयभागाभ्यां; दिवं प्रकाशं वृक्काभ्यां याभ्यां वर्जन्ति ताभ्यां; गिरीन् शैलान् प्लाशिभिः प्रकर्षेणाशनक्रियाभि; उपलान् मेघान् प्लीहा हृदयस्थावयवेन; वल्मीकान् मार्गान् क्लोमभिः क्लेदनैः ग्लौभिः हर्षक्षयैः च; गुल्मान् दक्षिणपार्श्वोदरस्थितान् हिराभिः वृद्धिभिः, स्रवन्तीः नदी: ह्रदान् जलाशयान् कुक्षिभ्यां, समुद्रमुदरेण, भस्मना दग्धशेषेण निस्सारेण च वैश्वानरं सर्वेषां प्रकाशकं यूयं विजानीत॥२५। ८ ॥

    पदार्थः

    (इन्द्रस्य) विद्युतः (क्रोड:) निमज्जनम् (अदित्यै) पृथिव्यै (पाजस्यम्) पाजस्वन्नेषु साधु (दिशाम्) (जत्रवः) सन्धयः (अदित्यैः) दिवे=प्रकाशाय। अदितिर्द्याविति प्रमाणात् (भसत्) दीपनम् (जीमूतान्) मेघान् अत्र जेर्मूट् चोदात्त इत्यनेनायं सिद्धः । (हृदयौपशेन) यो हृदये आसमन्तादुपशेते स हृदयौपशो=जीवस्तेन (अन्तरिक्षम्) अवकाशम् (पुरीतता) हृदयस्थया नाड्या (नमः) उदकम् (उदर्येण) उदरे भवेन (चक्रवाकौ) पक्षिविशेषाविव (मतस्नाभ्याम्) ग्रीवोभयभागाभ्याम् (दिवम्) प्रकाशम् (वृक्काभ्याम्) याभ्यां वर्जन्ति ताभ्याम् (गिरीन्) शैलान् (प्लाशिभिः) प्रकर्षेणाशनक्रियाभिः (उपलान्) मेघान् । उपल इति मेघना० । निघं० १ । १० । (प्लीह्ना) हृदयस्थावयवेन (वल्मीकान्) मार्गान्क्लोमभिः) क्लेदनैः (ग्लौभिः) हर्षक्षयैः (गुल्मान्) दक्षिणपार्श्वोदरस्थितान् (हिराभिः) वृद्धिभिः (स्रवन्तीः) नदीः (ह्रदान्) जलाशयान् (कुक्षिभ्याम्) (समुद्रम्) (उदरेण) (वैश्वानरम्) सर्वेषां प्रकाशकम् (भस्मना) दग्धशेषेण निस्सारेण ॥ ८ ॥

    भावार्थः

    यदि मनुष्या अनेकान् विद्याबोधान् प्राप्य, युक्ताहारविहारैः सर्वाण्यङ्गानिसंपोष्य, रोगान् निवारयेयुस्तर्हि ते धर्मार्थकाममोक्षानाप्नुयुः ॥ २५ । ८॥

    विशेषः

    प्रजापतिः । इन्द्रादयः=विद्युदादयः । निचृदभिकृतिः । ऋषभः ॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    हिन्दी (3)

    विषय

    फिर किस-किस के गुण पशुओं में हैं, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है॥

    पदार्थ

    हे मनुष्यो! तुम को उत्तम यत्न के साथ (इन्द्रस्य) बिजुली का (क्रोडः) डूबना (अदित्यै) पृथिवी के लिये (पाजस्यम्) अन्नों में जो उत्तम वह (दिशाम्) दिशाओं की (जत्रवः) सन्धि अर्थात् उनका एक-दूसरे से मिलना (अदित्यै) अखण्डित प्रकाश के लिये (भसत्) लपट ये सब पदार्थ जानने चाहियें तथा (जीमूतान्) मेघों को (हृदयौपशेन) जो हृदय में सोता है, उस जीव से (पुरीतता) हृदयस्थ नाड़ी से (अन्तरिक्षम्) हृदय के अवकाश को (उदर्येण) उदर में होते हुए व्यवहार से (नभः) जल और (चक्रवाकौ) चकई-चकवा पक्षियों के समान जो पदार्थ उन को (मतस्नाभ्याम्) गले के दोनों ओर के भागों से (दिवम्) प्रकाश को (वृक्काभ्याम्) जिन क्रियाओं से अवगुणों का त्याग होता है, उनसे (गिरीन्) पर्वतों को (प्लाशिभिः) उत्तम भोजन आदि क्रियाओं से (उपलान्) दूसरे प्रकार के मेघों को (प्लीह्ना) हृदयस्थ प्लीहा अङ्ग से (वल्मीकान्) मार्गों को (क्लोमभिः) गीलेपन और (ग्लौभिः) हर्ष तथा ग्लानियों से (गुल्मान्) दाहिनी ओर उदर में स्थित जो पदार्थ उनको (हिराभिः) बढ़तियों से (स्रवन्तीः) नदियों को (ह्रदान्) छोटे-बड़े जलाशयों को (कुक्षिभ्याम्) कोखों से (समुद्रम्) अच्छे प्रकार जहां जल जाता उस समुद्र को (उदरेण) पेट और (भस्मना) जले हुए पदार्थ का जो शेषभाग उस राख से (वैश्वानरम्) सब के प्रकाश करने हारे अग्नि को तुम लोग जानो॥८॥

    भावार्थ

    जो मनुष्य अनेक विद्याबोधों को प्राप्त होकर ठीक-ठीक यथोचित आहार और विहारों से सब अङ्गों को अच्छे प्रकार पुष्ट कर रोगों की निवृत्ति करें तो वे धर्म, अर्थ, काम और मोक्ष को अच्छे प्रकार प्राप्त होवें॥८॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    शरीर के अंगों से अन्य पदार्थों की तुलना और उनके गुणों का विश्लेषण ।

    भावार्थ

    (क्रोड: इन्द्रस्य) शरीर का गोद भाग इन्द्र, ऐश्वर्यवान् राजा का है। शरीर में जिस प्रकार पेट में नाभि केन्द्र है वैसे ही राष्ट्र की नाभि में राजा है । ( अदित्यै पाजस्यम् ) अदिति पृथिवी का स्वरूप शरीर में पाद, 'खड़े होने का स्थान है । (दिशां जत्रवः) दिशाओं का स्वरूप' शरीर में जत्रु, कन्धे और कोख के बीच की हंसुली है । (आदित्यै) अदिति, द्यौ, आकाश ही राष्ट्र की ( भसत् ) तेजस्वरूप होने से शरीर में (भसत् ) लिङ्ग वीर्यवान् अंग के समान है ( जीमूतान् हृदयोपशम् ) राष्ट्र के विजयशील पुरुषों की, शरीर के हृदय भाग में विद्यमान, बल या रुधिर सञ्चारक उपकरणों से तुलना करो ( पुरीतता अन्तरिक्षम् ) शरीर में स्थित पुरीतत् नामक हृदय की नाड़ी से अन्तरिक्ष की, (उदर्येण) उदर में स्थित यन्त्रों से ( नभः) आकाश की ( मतस्त्राभ्याम् ) हृदय के दोनों पासों पर स्थित फुफ्फुसों की, (चक्रवाकौ) राष्ट्र में स्थित चकवा चकवी के समान प्रेम से बद्ध स्त्री पुरुषों की, ( दिवं वृक्काभ्याम् ) शरीर में वृक्क अर्थात् गुर्दों से द्यौ या आकाश की तुलना करो । जिस प्रकार आकाश से जल गिरता है उसी प्रकार शरीर के गुर्दों से मूत्र जल स्रवित होता है । (प्लाशिभि: गिरीन् ) शरीर में स्थित 'प्लाशि', पेट के भीतरी अन्न रस प्राप्त करने वाली नाड़ियों से राष्ट्र में स्थित पर्वतों की, (उपलान् प्लीहा) शरीर में स्थित प्लीहा, पिलही भाग से मेघों की ( क्लोमभिः बल्मीकान्) राष्ट्र में स्थित बाल्मीक के बने ढेरों की शरीर के 'क्लोम' नाम फुफ्फुस या, यकृत के अंशों से तुलना करो | दोनों सछिद्र होने से एक जैसे हैं । (ग्लौभिः गुल्मान् ) राष्ट्र में विद्यमान लता आदि से आवृत प्रदेशों को 'ग्लौ' नामक हृदय की हर्ष, क्षय या शोक, पीड़ा, आघात, संवेदना आदि अनुभव करने वाली विशेष नाड़ियों से तुलना करो । ( हिराभिः स्रवन्तीः) शरीर में स्थित अन्नरस और रुधिर के वहन करने वाली नाड़ियों से राष्ट्र में स्थित नदियों की तुलना करो । ( ह्रदान् कुक्षिभ्याम् ) राष्ट्र में ताल, जलाशयों की शरीर में कोखों के बीच रुधिर से भरे स्थानों की तुलना करो । (समुद्रम् उदरेण) समुद्र की उदर भाग से तुलना करो । जिस प्रकार समुद्र से जल उठकर समस्त भूमि पर वर्षा होती और बलकारी अन्नरस ओषधियां उत्पन्न होती हैं उसी प्रकार उदर से अन्नरस उठकर सर्वत्र पहुँचते हैं और केश, लोम, मांस, त्वचा आदि सब पुष्ट होते हैं। (वैश्वानरं भस्मना ) भस्म के समान निस्सार अथवा भुक्त अन्न को जीर्ण करने वाली कान्तिजनक जाठर अग्नि से वैश्वानर नामक समस्त नरों के हितकारी अग्नि की तुलना करो। इस मन्त्र की तैत्तिरीय संहिता के का० ७ । प्र० ५।२५ से तथा बृहदारण्यक के १|१| से करो । उसमें अश्व के अंगों से यज्ञ पुरुष, एवं विराट् प्रजापति और राष्ट्र शरीर की तुलना की गई है।

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

    इन्द्रादयः । निचृदतिकृतिः । ऋषभः ॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    भाषार्थ

    हे मनुष्यो ! तुम प्रयत्न से--(इन्द्रस्य) विद्युत् का (क्रोड:) डूबना, (अदित्यै) पृथिवी के (पाजस्यम्) अन्नों की श्रेष्ठता, (दिशाम्) दिशाओं की (जत्रवः) सन्धियाँ और (अदित्यै) प्रकाश की (भसत्) दीप्ति को जानो।और--(जीमूतान्) मेघों को (हृदयौपशेन) हृदय में शयन करने वाले जीव से; (पुरीतता) हृदय में स्थित पुरीतत् नामक नाड़ी से (अन्तरिक्षम्) आकाश को; (उदर्येण) उदर में विद्यमान पदार्थ से (नभः) जल को; (चक्रवाकौ) चकवा-चकवी पक्षियों को (मतस्नाभ्याम्) ग्रीवा के दोनों भागों से; (दिवम्) प्रकाश को (वृक्काभ्याम्) कुक्षिस्थ मांस के गोलकों से, (गिरीन्) पहाड़ों को (प्लाशिभिः) अत्यन्त भोजन क्रियाओं से, (उपलान्) मेघों को (प्लीहा) हृदय में स्थित प्लीहा नामक अंग से, (वल्मीकान्) मार्गों को (क्लोमभिः) गीला करने और (ग्लौभिः) हर्ष के क्षय से, (गुल्मान्) दक्षिण भाग में उदरस्थ गुल्म नामक अंगों को (हिराभिः) वृद्धि से, (स्रवन्तीः) नदियों एवं (ह्रदान्) जलाशय=तालाबों को (कुक्षिभ्याम्) कोखों से, (समुद्रम्) समुद्र को (उदरेण) उदर से; (भस्मना) दग्धशेष निस्सार भस्म से, (वैश्वानरम्) सब के प्रकाशक अग्नि को तुम जानो ॥ २५ । ८ ॥

    भावार्थ

    यदि मनुष्य अनेक विद्या-बोधों को प्राप्त करके, युक्त आहार-विहार से सब अंगोंको पुष्ट कर, रोगों का निवारण करें तो वे धर्म, अर्थ, काम और मोक्ष को प्राप्त हों ॥ २५ । ८ ॥

    प्रमाणार्थ

    (अदितिः) दिवे=प्रकाशाय। 'अदितिर्द्यौः' इस प्रमाण से 'अदिति' पद का अर्थ द्यौ=प्रकाश है। (जीमूतान्) यह पद 'जेर्मूट् चोदात्त:' (उणा० ३ । ९१) से सिद्ध होता है। (उपलान्) मेघान् 'उपल' पद निघं० (१ । १०) में मेघ-नामों में पठित है।

    इस भाष्य को एडिट करें

    मराठी (2)

    भावार्थ

    ज्या माणसांना अनेक विद्यांचा बोध होतो व जे यथायोग्य आहार-विहाराने सर्वांगाना चांगल्याप्रकारे पुष्ट करून रोगांची निवृत्ती करतात ते धर्म, अर्थ, काम, मोक्ष यांना चांगल्याप्रकारे प्राप्त करतात.

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    पशूंमधे कोणतेकोणते वा कोणाकोणाचे गुण आहेत, याविषयी पुढील मंत्रात कथन केले आहे -

    शब्दार्थ

    शब्दार्थ - हे मनुष्यांनो, तुम्ही उत्तम यत्न केल्यानंतर जाणून घ्या की (इन्द्रस्य) विजेचे (क्रोडः) आकाशात चमकून लुप्त होणे काय आहे जाणून घ्या की (अदित्यै) पृथ्वीसाठी (पाजस्वभ्) सर्वोत्तम अन्न-धान्य (काय आहे?) (दिशाम्) दिशांचे (जत्रान्ः) एकमेकाशी मिळणे म्हणजे सन्धी कशी होते (अदित्यै) अखंडित प्रकाशासाठी (भसत्) अग्नीची ज्वाला वा ज्योत आवश्यक आहे (जीमूतान्) मेघांना (हृदयौपशेन) हृदयात शयन करणार्‍या आत्म्यापासून जाणा. (पुरीतता) हृदयस्थनाडीद्वारे (अन्तरिक्षम्) हृदयातील स्थिती वा अवकाश कसा हे जाणा. (उदर्येण) उदरात चालणार्‍या (पचनादी क्रिया) द्वारे (नभः) जलाला आणि (चक्रवाकौ) चक्रवाक-चक्रवाकी या पक्ष्यांप्रमाणे जे भौतिक (मिळणारे वा वियुक्त होणारे) पदार्थ यांना जाणा. (मतस्नाभ्याम्) गळ्याच्या दोन्ही बाजूच्या भागाद्वारे (कर्ण, नेत्रादीद्वारे वा गळ्याच्या शिरा-नाडीद्वारे) (दिवम्) प्रकाश आणि (वृक्काभ्याम्) ज्या कर्माद्वारे वा क्रियाद्वारे अवगुणांचा त्याग होतो (वृक्क अवयवामुळे शरीरातील दूषित रक्त वा बाह्य मूत्राद्वारे बाहेर पडतात, तद्वत अवगुणांच्या त्यागाद्वारे (गिरीन्) पर्वतांना जाणा त्या विषयी ज्ञान मिळवा (प्लाशिभिः) उत्तम भोजनादी क्रियांद्वारे (उपलान्) दुसर्‍या प्रकारच्या (जलभरित) मेघांचे ज्ञान मिळवा (प्लीहना) हृदयस्य (वा हृदयाजवळ असलेल्या प्लीहा (पायरी) अंगाद्वारे (वल्मीकान्) मार्गाना आणि (क्लोमभिः) ओलेपणाद्वारे आणि (ग्लौभिः) हर्ष ग्लानी या भावनांद्वारे (गुल्मान्) उदराच्या उजव्या भागात असलेल्या पदार्थांना जाणून घ्या. (हिराभिः) वृद्धी वा उन्नतीच्या प्रयत्नांनी (स्रवन्तीः) नद्यांना व (ह्रदान्) लहान-मोठ्या जलाशयांना जाणा. (कुक्षिभ्याम्) भुजाभूल म्हणजे काखाद्वारे (समुद्रम्) जेथे सर्व जल जाते, त्या समुद्राला, (उदरेण) पोटाद्वारे आणि (भस्मना) जळालेल्या पदार्थाचा अवशिष्ट भाग म्हणजे राखेद्वारे (वैश्‍वानरम्) सर्वांना प्रकाश देणार्‍या अग्नीत तुम्ही जाणा. ॥8॥

    भावार्थ

    भावार्थ - जर मनुष्यांनी अनेक विदयांचे ज्ञान प्राप्त करून आपला आहार-विहार यथोचित ठेवून शरीर व सर्व अंगे पुष्ट, स्वस्थ ठेविली व रोगनिवृत्ती साधली, तर ते धर्म, अर्थ, काम व मोक्ष यांना प्राप्त करण्यात यशस्वी होतील. ॥8॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    इंग्लिश (3)

    Meaning

    People should know the working of the lightning; the best food-grain for the earth; the union of the quarters, the continual filling of space with light by the sun. Clouds are like the soul that sleeps in the heart. Pericardium is vast like the atmosphere. Entrails of the belly are like water. Both parts of the neck are like a lovely pair of male and female goose. Sky is like kidneys. Mountains are like the bellys ducts which receive the meals. Clouds are like the spleen. Paths are refreshing like water. The arteries on the right side of the belly are like pain, pleasure and sorrow. Streams are known for inundation. Both flanks are like lakes. The Sea is like the belly. The gastric fluid is like the ashes.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Meaning

    You are in the bosom of Indra, father of light, let not the light sink into darkness. Stand firm, the food and fertility of the earth is where you stand. The meeting of the directions of space is in the joints of the ribs. The light within is the light of heaven. Know the shower of the clouds by the joy of the soul in the blood, the broadness of the skies by the coronary artery, the soothing liquidity of atmospheric water by the serum juices of the belly, the energy of life, like the love of chakravaka birds, by the pulmonary arteries, the purity of light by the cleansing action of the excretory organs, the hardness of mountains by digestion and assimilation, the cloud-generosity by the spleen, the paths of movement by the blood vessels, concentrations and enlargements by the veins, streams and rivers by the blood-streams, gulfs and bays by the womb and ovaries, the sea by the stomach, and universal fire by the heat of the body system. (Note the correspondence of the microcosm (eka- raat-purusha) and the macrocosm (Viraat-purusha) and the correspondence of the working of the two systems. The individual system works within the universal system as a unit. And this correspondence is worth knowing. The human individual is in the bosom of the universal Indra. )

    इस भाष्य को एडिट करें

    Translation

    The chest belongs to the resplendent Lord, the belly to the Etemity, the clevicle bones belong to the regions, the fore-part of the penis belongs to the Eternity. The clouds represent the adjacent portion of the heart, the mid-space the artery of the heart, the firmament the inside of the belly, the cardiac arteries the cakravaka birds; the kidneys the sky, the ducts the mountains, the spleen the hail-stones, the lungs the ant-hills, the heart-vessels the shrubs; the veins resemble streams, the flanks the lakes, the belly the sea; and the ashes represent the fire. (1)

    Notes

    Krodah, chest. Pājasyam, belly. Jatravaḥ, clevicle bones. Bhasat, लिंगाग्रं, forepart of the penis. Hrdayaupasena, adjacent portion of heart. Aorta (Griffith). Puritatā, with the artery of heart. Udaryeņa, with the inside of the belly. Matasnābhyām, with the two cardiac arteries. Plāsibhiḥ, शिश्नमूलनाडिभि:, with the ducts. Upalan, hail stones. Klomabhih, क्लोमा उदय जलाधारः, spleen, क्लोमा गलनाडी इति कर्क:, (Mahidhara) क्लेदनै: (Daya. ). Lungs (Griffith). Glaubhiḥ, with heart-vessels. Gulmân, shrubs; दक्षिणपार्श्वोदरस्थितान् अङ्गान्, parts situated in the right side of the belly. Hira, शिरा veins. Sravantiḥ, streams.

    इस भाष्य को एडिट करें

    बंगाली (1)

    विषय

    পুনঃ কস্য কস্য গুণাঃ পশুষু সন্তীত্যাহ ॥
    পুনঃ কাহার কাহার গুণ পশুদের মধ্যে আছে এই বিষয়কে পরবর্ত্তী মন্ত্রে বলা হইয়াছে ॥

    पदार्थ

    পদার্থঃ–হে মনুষ্যগণ! তোমাকে উত্তম যত্ন সহ (ইন্দ্রস্য) বিদ্যুতের (ক্রোডঃ) নিমজ্জন (অদিত্যৈ) পৃথিবীর জন্য (পাজস্যম্) অন্নদের মধ্যে যাহা উত্তম সেই (দিশাম্) দিশাগুলিকে (জত্রবঃ) সন্ধি অর্থাৎ তাহাদের একে অপরের সহিত মিলন (অদিত্যৈ) অখণ্ডিত প্রকাশ হেতু (ভসৎ) শিখা এই সব পদার্থ জানা উচিত তথা (জীমূতান্) মেঘগুলিকে (হৃদয়োপশেন) যাহা হৃদয়ে শয়ন করে সেই জীব দ্বারা (পুরীততা) হৃদয়স্থ নাড়ী দ্বারা (অন্তরিক্ষম্) হৃদয়ের অবকাশকে (উদর্য়েণ) উদরে হওয়া ব্যবহার দ্বারা (নভঃ) জল ও (চক্রবাকৌ) চক্রবাক্ পক্ষীদের সমান যে পদার্থ তাহাদেরকে (মতস্নাভ্যাম্) গলার উভয় দিকের ভাগ দ্বারা (দিবম) প্রকাশকে (বৃক্কাভ্যাম্) যে ক্রিয়াগুলির দ্বারা অবগুণের ত্যাগ হয় তদ্দ্বারা (গিরীন্) পর্বতগুলিকে (প্লাশিভিঃ) উত্তম ভোজনাদি ক্রিয়াগুলির দ্বারা (উপলান্) অন্য প্রকার মেঘসমূহকে (প্লীহ্না) হৃদয়স্থ প্লীহা অঙ্গ দ্বারা (বল্মীকান্) মার্গসকলকে (ক্লোমভিঃ) আর্দ্রতা এবং (গ্লোভিঃ) হর্ষ তথা গ্লানির দ্বারা (গুল্মান্) দক্ষিণ দিকে উদরে স্থিত যে পদার্থ উহাকে (হিরাভিঃ) বৃদ্ধি দ্বারা (স্রবন্তীঃ) নদী সকলকে (হ্রদান্) ক্ষুদ্র বৃহৎ জলাশয়কে (কুক্ষিভ্যাম্) কুক্ষি দ্বারা (সমুদ্রম্) উত্তম প্রকারে যেখানে জল গমন করে সেই সমুদ্রকে (উদরেণ) পেট এবং (ভস্মনা) দগ্ধ হওয়া পদার্থের যে শেষভাগ সেই ভস্ম হইতে (বৈশ্বানরম্) সকলের প্রকাশক অগ্নিকে তোমরা জানো ॥ ৮ ॥

    भावार्थ

    ভাবার্থঃ–যে সব মনুষ্য বহু বিদ্যাবোধ প্রাপ্ত হইয়া সঠিক যথোচিত আহার ও বিহার দ্বারা সকল অঙ্গকে উত্তম প্রকার পুষ্ট করিয়া রোগের নিবৃত্তি করিবে তাহা হইলে তাহারা ধর্ম, অর্থ, কাম ও মোক্ষকে উত্তম প্রকার প্রাপ্ত হইবে ॥ ৮ ॥

    मन्त्र (बांग्ला)

    ইন্দ্র॑স্য ক্রো॒ডোऽদি॑ত্যৈ পাজ॒স্যং᳖ দি॒শাং জ॒ত্রবোऽদি॑ত্যৈ ভ॒সজ্জী॒মূতা॑ন্ হৃদয়ৌপ॒শেনা॒ন্তরি॑ক্ষং পুরী॒ততা॒ নভ॑ऽউদ॒র্য়ে᳖ণ চক্রবা॒কৌ মত॑স্নাভ্যাং॒ দিবং॑ বৃ॒ক্কাভ্যাং॑ গি॒রীন্ প্লা॒শিভি॒রুপ॑লান্ প্লী॒হ্না ব॒ল্মীকা॑ন্ ক্লো॒মভি॑র্গ্লৌ॒ভির্গুল্মা॑ন্ হি॒রাভিঃ॒ স্রব॑ন্তীর্হ্র॒দান্ কু॒ক্ষিভ্যা॑ᳬं সমু॒দ্রমু॒দরে॑ণ বৈশ্বান॒রং ভস্ম॑না ॥ ৮ ॥

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

    ইন্দ্রস্যেত্যস্য প্রজাপতির্ঋষিঃ । ইন্দ্রাদয়ো দেবতাঃ । নিচৃদভিকৃতিশ্ছন্দঃ ।
    ঋষভঃ স্বরঃ ॥

    इस भाष्य को एडिट करें
    Top