Loading...
मन्त्र चुनें
  • अथर्ववेद का मुख्य पृष्ठ
  • अथर्ववेद - काण्ड {"suktas":143,"mantras":958,"kand_no":20}/ सूक्त 6/ मन्त्र 10
    ऋषिः - ब्रह्मा देवता - अतिथिः, विद्या छन्दः - साम्नी भुरिग्बृहती सूक्तम् - अतिथि सत्कार
    41

    नि॒धनं॒ भूत्याः॑ प्र॒जायाः॑ पशू॒नां भ॑वति॒ य ए॒वं वेद॑ ॥

    स्वर सहित पद पाठ

    नि॒ऽधन॑म् । भूत्या॑: । प्र॒ऽजाया॑: । प॒शू॒नाम् । भ॒व॒ति॒ । य: । ए॒वम् । वेद॑ ॥१०.१०॥


    स्वर रहित मन्त्र

    निधनं भूत्याः प्रजायाः पशूनां भवति य एवं वेद ॥

    स्वर रहित पद पाठ

    निऽधनम् । भूत्या: । प्रऽजाया: । पशूनाम् । भवति । य: । एवम् । वेद ॥१०.१०॥

    अथर्ववेद - काण्ड » 9; सूक्त » 6; पर्यायः » 5; मन्त्र » 10
    Acknowledgment

    हिन्दी (3)

    विषय

    अतिथि के सत्कार का उपदेश।

    पदार्थ

    [जब] वह [गृहस्थ] (अतिथीन् प्रति) अतिथियों की ओर (पश्यति) देखता है, वह [अतिथि] (हिङ्) तृप्ति कर्म (कृणोति) करता है, [जब] वह [गृहस्थ] (अभि वदति) अभिवादन करता है, वह [अपने भाग्य की] (प्र स्तौति) अच्छी भाँति स्तुति करता है, [जब] वह [गृहस्थ] (उदकम्) जल (याचति) विनय करके देता है, (उत् गायति) वह उद्गीथ [वेदगान] करता है। [जब] वह [गृहस्थ, भोजन] (उप हरति) भेंट करता है, (उच्छिष्टम्) अतिशिष्ट [उत्तम] (निधनम्) निधि (प्रति हरति) [अतिथि] प्रत्यक्ष प्राप्त कराता है। [उस गृहस्थ के लिये] (भूत्याः) वैभव का, (प्रजायाः) प्रजा [सन्तान भृत्य आदि] का और (पशूनाम्) पशुओं [गौ, घोड़े, हाथी आदि] का (निधनम्) निधि (भवति) होता है, (यः) जो [गृहस्थ] (एवम्) इस प्रकार (वेद) जानता है ॥८, ९, १०॥

    भावार्थ

    “अतिथियों” शब्द आदरार्थ बहुवचन है। जो गृहस्थ विद्वान् अतिथि का यथावत् सत्कार करता है, वह उसके आशीर्वाद से सब प्रकार उन्नति कर आनन्द भोगता है ॥८, ९, १०॥

    टिप्पणी

    ८, ९, १०−(अतिथीन्) आदरार्थं बहुवचनम्। अभ्यागतान्। महामान्यान् (प्रति) प्रतीत्य (पश्यति) अवलोकयति (अभि वदति) नमस्करोति (प्र) प्रकर्षेण (स्तौति) आत्मानं प्रशंसति (उदकम्) जलम् (याचति) अ० ९।६(१)।४। ग्रहणार्थं प्रेरयति। विनयेन ददाति (उच्छिष्टम्) उत्+शासु अनुशिष्टौ-क्त। शास इदङ्हलोः। पा० ६।४।३४। इकारः। शासिवसिघसीनां च। पा० ८।३।६०। सस्य षः। अतिशयेन शिष्टं श्रेष्ठम्। अन्यत् पूर्ववत् ॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    अतिथियज्ञ, सामगान

    पदार्थ

    १. जब यह अतिथि-सत्कार करनेवाला (अतिथीन् प्रतिपश्यति) = अतिथियों का दर्शन करता है, तब मानो (हिड्कृणोति) = सामगान का हिंकार करता है, (अभिवदति) = जब अभिवादन करता है तब मानो (प्रस्तौति) = स्तुति करता है। (उदकं याचति) = अतिथि के लिए उदक माँगता है तो (उदायति) = उद्गान करता है। (उपहरति) = जब उसके सामने खाद्य पदार्थ रखता है तब (प्रतिहरति) = प्रतिहार करता है-'प्रतिहर्ता' का कार्य करता है, (उच्छिष्टम् निधनम्) = उसके भोजन कर चुकने पर जो शेष भोजन बचता है, वह निधन है-यज्ञ का अन्तिम प्रसाद है। २. (एवम्) = इसप्रकार आतिथ्य के महत्त्व को (यः वेद) = जो जानता है, वह (भूत्याः प्रजायाः पशूनाम्) = सम्पत्ति, प्रजा व पशुओं का (निधनम्) = आश्रय (भवति) = होता है।

    भावार्थ

    अतिथियज्ञ करनेवाला सामगान करता हुआ प्रभु का उपासक बनता है, अत: सम्पत्ति, प्रजा व पशुओं का आश्रय होता है।

    इस भाष्य को एडिट करें

    भाषार्थ

    (यः एवम् वेद) जो अतिथिपति इस प्रकार जानता है वह (भूत्याः प्रजायाः पशूनाम्) सम्पत्ति का, पशुओं का (निधनम् भवति) निधिरूप हो जाता है।

    इस भाष्य को एडिट करें

    इंग्लिश (4)

    Subject

    Atithi Yajna: Hospitality

    Meaning

    Thus does the host who knows the rules and manners of hospitality win satisfaction and fulfilment and acquire plenty of prosperity, family and friends, and abundance of cattle and other property.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Translation

    When he looks face to face at his guests, he, as if, chants hin; when he greets them, he sings the prelude; when he calls for water (for the guests), he chants loudly: when he presents, he, as if, joins in, the residue or remnant of meal is, as if, singing the finale; he, who knows this, becomes the abode of prosperity, of progeny and of cattle. (Faces guests - hiñkära; Greets guest - prastoty; Gives water - udgatr; Presents food - pratihartr; Remnant - nidhana) -

    इस भाष्य को एडिट करें

    Translation

    8+9+10. When the host looks at the guests he seems to sing Hinkara, when he offers salutation to guest he seems to sing Prastava, when he calls for the water for guest he sing Udgatri Saman, when he offers the eatable etc to guest he sing. Pratihara, the remanining parts of the foot after the eating is Nidhana and to him comes the plenty of prosperity, progeny and cattle.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Translation

    When a householder looks at the guests, he verily utters a sound of joy. When he salutes the guests, he verily praises them. When he requests the guests-to accept water, he verily acts an Udgata. When he offers food to the guests, he verily acts as a Pratiharta. The residue of food prepared for She guests is the last free gift of the sacrifice. The householder who knows how to honor a guest becomes the abiding place of welfare, of progeny and of cattle.

    Footnote

    Udgata: A reciter of the Vedas. Pratiharta: An assistant of the Udgata.

    इस भाष्य को एडिट करें

    संस्कृत (1)

    सूचना

    कृपया अस्य मन्त्रस्यार्थम् आर्य(हिन्दी)भाष्ये पश्यत।

    टिप्पणीः

    ८, ९, १०−(अतिथीन्) आदरार्थं बहुवचनम्। अभ्यागतान्। महामान्यान् (प्रति) प्रतीत्य (पश्यति) अवलोकयति (अभि वदति) नमस्करोति (प्र) प्रकर्षेण (स्तौति) आत्मानं प्रशंसति (उदकम्) जलम् (याचति) अ० ९।६(१)।४। ग्रहणार्थं प्रेरयति। विनयेन ददाति (उच्छिष्टम्) उत्+शासु अनुशिष्टौ-क्त। शास इदङ्हलोः। पा० ६।४।३४। इकारः। शासिवसिघसीनां च। पा० ८।३।६०। सस्य षः। अतिशयेन शिष्टं श्रेष्ठम्। अन्यत् पूर्ववत् ॥

    इस भाष्य को एडिट करें
    Top