English
यजुर्वेद - अध्याय 13/ मन्त्र 57
ऋषिः - उशना ऋषिः
देवता - प्रजापतिर्देवता
छन्दः - स्वराड्ब्राह्मी त्रिष्टुप्
स्वरः - धैवतः
3
इ॒दमु॑त्त॒रात् स्व॒स्तस्य॒ श्रोत्र॑ꣳ सौ॒वꣳ श॒रछ्रौ॒त्र्युड्टनु॒ष्टुप् शा॑र॒द्यनु॒ष्टुभ॑ऽ ऐ॒डमै॒डान् म॒न्थी म॒न्थिन॑ऽ एकवि॒ꣳशऽ ए॑कवि॒ꣳशाद् वै॑रा॒जं वि॒श्वामि॑त्र॒ऽ ऋषिः॑ प्र॒जाप॑तिगृहीतया॒ त्वया॒ श्रोत्रं॑ गृह्णामि प्र॒जाभ्यः॑॥५७॥
स्वर सहित पद पाठइ॒दम्। उ॒त्त॒रात्। स्व॒रिति॒ स्वः᳖। तस्य॑। श्रोत्र॑म्। सौ॒वम्। श॒रत्। श्रौ॒त्री। अ॒नु॒ष्टुप्। अ॒नु॒स्तुबित्य॑नु॒ऽस्तुप्। शा॒र॒दी। अ॒नु॒ष्टुभः॑। अ॒नु॒स्तुभ॒ इत्य॑नु॒ऽस्तुभः॑। ऐ॒डम्। ऐ॒डात्। म॒न्थी। म॒न्थिनः॑। ए॒क॒वि॒ꣳश इत्ये॑कऽवि॒ꣳशः। ए॒क॒वि॒ꣳशादित्ये॑ऽकवि॒ꣳशात्। वै॒रा॒जम्। वि॒श्वामि॑त्रः। ऋषिः॑। प्र॒जाप॑तिगृहीत॒येति॑ प्र॒जाप॑तिऽगृहीतया। त्वया॑। श्रोत्र॑म्। गृ॒ह्णा॒मि॒। प्र॒जाभ्य॒ इति॑ प्र॒ऽजाभ्यः॑ ॥५७ ॥
स्वर रहित मन्त्र
इदमुत्तरात्स्वस्तस्य श्रोत्रँ सौवँ शरच्छ्रौत्र्यनुष्टुप्शारद्यनुष्टुभऽऐडमैडान्मन्थी मन्थिनऽएकविँशऽएकविँशाद्वैराजँविश्वामित्रऽऋषिः प्रजापतिगृहीतया त्वया श्रोत्रङ्गृह्णामि प्रजाभ्यः ॥
स्वर रहित पद पाठ
इदम्। उत्तरात्। स्वरिति स्वः। तस्य। श्रोत्रम्। सौवम्। शरत्। श्रौत्री। अनुष्टुप्। अनुस्तुबित्यनुऽस्तुप्। शारदी। अनुष्टुभः। अनुस्तुभ इत्यनुऽस्तुभः। ऐडम्। ऐडात्। मन्थी। मन्थिनः। एकविꣳश इत्येकऽविꣳशः। एकविꣳशादित्येऽकविꣳशात्। वैराजम्। विश्वामित्रः। ऋषिः। प्रजापतिगृहीतयेति प्रजापतिऽगृहीतया। त्वया। श्रोत्रम्। गृह्णामि। प्रजाभ्य इति प्रऽजाभ्यः॥५७॥
विषय - आता शरद ऋतूमधे स्त्री-पुरुषांचे आचरण कसे असावे, पुढील मंत्रात याविषयी सांगितले आहे -
शब्दार्थ -
शब्दार्थ - हे सौभाग्यवती, (इदम्) ही (उत्तरात्) उत्तर भागात असलेली उत्तर दिशा (स्व:) सुखाचे साधन आहे (तस्य) त्या दिशेच्या सुखाला ग्रहण करण्याचे साधन आहे (श्रोत्रम्) कान. कानाविषयी आणि (शरत्) शरद ऋतूच्या (शारदी) वैशिष्ट्यांचे वर्णन करणारे (अनुष्टुप्) प्रबद्ध अर्थ सांगणारे अनुष्टुप् छंदातील जे मंत्र आहेत (ते ऐकावेत) (अनुष्टुंभ:) अनुष्टुप् छंदातील मंत्रात (ऐडम्) वेदवाणीचे व्याख्यान करणारे जे मंत्र आहेत (एडात्‌) त्या मंत्रांने (मन्थी) पदार्थांच्या मंथनाचे जे साधन आहे रवी, (मन्थिन:) त्या साधनाने (जसे दही घुसळतात, तद्वत मंत्राचे अर्थाच मंथन करून ज्ञानरुप लोणी काढावे) त्या साधनाने (कानाने) (एकविंश:) एकेवीस विद्या पूर्ण करणारे सिद्धांत ऐकावेत. त्या एकेवीस सिद्धांताने (वैराजम्) विविध पदार्थांचे ज्ञान सांगणाऱ्या (साम) सामवेदाचे ज्ञान प्राप्त करावे. (विश्‍वामित्र:) सर्वांशी मैत्री करण्याचे साधन आहे व (ऋषि:) शब्दज्ञान करविणारे कान (ऐकण्यासाठी कान (प्रजाभ्य:) उत्पन्न होणाऱ्या विद्युत आदी साधनांचे (श्रोत्रम्) ग्रहण करतात (या वाक्यातून ऐकण्याचे साधन श्रवणयंत्र, विद्युतद्वारा ऐकण्याचे साधनें, दूरभाष, टेलीग्राम आदींचा संबंध घेता येतो). ज्याप्रमाणे लोक ती साधनें ग्रहण करतात, तद्वत प्रजापालक तुझा पती (म्हणजे मी) (त्वया) तुझ्यासह विद्युत शक्तीद्वारे (श्रोम्‌) श्रवणाचे साधन जे कान (गृह्णामि) त्याच ग्रहण करीत आहे (श्रवणशक्ती व भक्ती वाढवीत आहे). ॥57॥
भावार्थ - भावार्थ - स्त्री-पुरूषांनी ब्रह्मचर्य पालन करून सर्व विद्या अवगत कराव्यात. तद्नंतर विवाह करावा. शिवाय त्यांनी बहुश्रुत व्हावे (खूप ऐकावे व त्याद्वारे उत्तम विद्या-ज्ञान मिळवावे) या व्यक्तिरिक्त स्त्री-पुरुषांनी सत्यवक्ता आप्तजनांकडून भरपूर ऐकावे) काण सत्यवादी विश्‍वसनीय विद्वानांकडून ऐकलेली विद्याच फलदायिनी होते, अन्य नाही. याकरिता नेहमी सज्जनांचा उपदेश ऐकून सत्य ते स्वीकारावे आणि असत्य ते सोडून द्यावे ॥57॥
इस भाष्य को एडिट करेंAcknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal