English
यजुर्वेद - अध्याय 13/ मन्त्र 54
ऋषिः - उशना ऋषिः
देवता - प्राणा देवताः
छन्दः - स्वराड् ब्राह्मी जगती
स्वरः - निषादः
5
अ॒यं पु॒रो भुव॒स्तस्य॑ प्रा॒णो भौ॑वा॒यनो व॑स॒न्तः प्रा॑णाय॒नो गा॑य॒त्री वा॑स॒न्ती गा॑य॒त्र्यै गा॑य॒त्रं गा॑य॒त्रादु॑पा॒शुरु॑पा॒शोस्त्रि॒वृत् त्रि॒वृतो॑ रथन्त॒रं वसि॑ष्ठ॒ऽ ऋषिः॑ प्र॒जाप॑तिगृहीतया॒ त्वया॑ प्राणं गृ॑ह्णामि प्र॒जाभ्यः॑॥५४॥
स्वर सहित पद पाठअ॒यम्। पु॒रः। भुवः॑। तस्य॑। प्रा॒णः। भौ॒वा॒य॒न इति॑ भौवऽआ॒य॒नः। व॒स॒न्तः॒। प्रा॒णा॒य॒न इति॑ प्राणऽआ॒य॒नः। गा॒य॒त्री। वा॒स॒न्ती। गा॒य॒त्र्यै। गा॒य॒त्रम्। गा॒य॒त्रात्। उ॒पा॒शुरित्यु॑पऽअ॒ꣳशुः। उ॒पा॒शोरित्यु॑पऽअ॒ꣳशोः। त्रि॒वृदिति॑ त्रि॒ऽवृत्। त्रि॒वृत॒ इति॑ त्रि॒ऽवृतः॑। र॒थ॒न्त॒रमिति॑ रथम्ऽत॒रम्। वसि॑ष्ठः। ऋषिः॑। प्र॒जाप॑तिगृहीत॒येति॑ प्र॒जाप॑तिऽगृहीतया। त्वया॑। प्रा॒णम्। गृ॒ह्णा॒मि॒। प्र॒जाभ्य॒ इति॑ प्र॒जाभ्यः॑ ॥५४ ॥
स्वर रहित मन्त्र
अयम्पुरो भुवस्तस्य प्राणो भौवनायो वसन्तः प्राण्यनो गायत्री वासन्ती गायत्र्यै गायत्रङ्गायत्रादुपाँशुरुपाँशोस्त्रिवृत्त्रिवृतो रथन्तरँवसिष्ठऽऋषिः । प्रजापतिगृहीतया त्वया प्राणङ्गृह्णामि प्रजाभ्यः ॥
स्वर रहित पद पाठ
अयम्। पुरः। भुवः। तस्य। प्राणः। भौवायन इति भौवऽआयनः। वसन्तः। प्राणायन इति प्राणऽआयनः। गायत्री। वासन्ती। गायत्र्यै। गायत्रम्। गायत्रात्। उपाशुरित्युपऽअꣳशुः। उपाशोरित्युपऽअꣳशोः। त्रिवृदिति त्रिऽवृत्। त्रिवृत इति त्रिऽवृतः। रथन्तरमिति रथम्ऽतरम्। वसिष्ठः। ऋषिः। प्रजापतिगृहीतयेति प्रजापतिऽगृहीतया। त्वया। प्राणम्। गृह्णामि। प्रजाभ्य इति प्रजाभ्यः॥५४॥
विषय - मनुष्यांनी सृष्टीपासून (निसर्गापासून) कोणकोणते लाभ घ्यावेत, याविषयी पुढील मंत्रात प्रतिपादन केले आहे -
शब्दार्थ -
शब्दार्थ - (एक पती आपल्या पत्नीस उद्देशून) हे पत्नी, (अयम्) हा (पुरोभुव:) पूर्व उत्पन्न (प्राण:) हा प्राण जीवनाचा हेतू वा उद्देश्‍य आहे. (प्राणायन:) प्राणांच्या उत्पत्तिचा हेतू (प्राणदायक) आहे हा (वसन्त:) सर्वत्र सुगंधीमुळे सुवासिक झालेला हा वसन्त ऋतू. या वसंत ऋतूमधे (वासन्ती) वसंत ऋतूच्या प्रशंसेविषयी ज्या मानत वर्णन आहे, त्या (गायत्री) मंत्रांचा जप करणाऱ्याचे प्राण म्हणजे रक्षण करणारा आहे परमेश्‍वर. त्या परमेश्‍वराचा (गायत्र्यै) गायत्री मंत्राद्वारे आणि (गायत्रम्) गायत्री छंदाद्वारे (गायत्रात) गान केल्यामुळे (उपांशु:) त्या परमेश्‍वराचा जवळूनच (मनातच) जप जाप करता येतो. (उपांशो:) ज्या जपामुळे (त्रिवृत्‌) कर्म, उपासना व ज्ञान यांच्यासोबत असणारे त्यांचे (त्रिवृत्त:) तीन प्रकारचे फळ प्राप्त होतात. त्या फळांमुळे (रथन्तरम्‌) रमणीय पदार्थ आणि सुख (वसिष्ठ:) निवासाचे/उत्तमस्थान आणि (ऋषि:) सुखकारी विद्वान (प्राप्त होतो) (ते विद्वान ज्याप्रमाणे प्राण व बल धारण करतात) मी तुझ्या संतानांचा रक्षक पती आणि (प्रजापतिगृहीतया) त्या पतीचा प्रेमाने स्वीकार करणारी तू, मी (त्वया) तुझ्यासह (प्रजाभ्य:) संतानप्राप्तीकरिता (प्राणम्) बल व प्राणशक्ती (गृह्णामि) धारण करतो. ॥54॥
भावार्थ - भावार्थ - हे स्त्रियांनो, हे पुरुषांनो, तुम्हास योग्य आहे की अग्नी आदी पदार्थांचा उपयोग करून लाभ घ्या. आपसात प्रीतीने रहा. अति विषयसेवी होऊ नका आणि या सृष्टीतील पदार्थांपासून शक्तीसंचय करून श्रेष्ठ संतती उत्पन्न करा. ॥54॥
इस भाष्य को एडिट करेंAcknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal