English
यजुर्वेद - अध्याय 13/ मन्त्र 49
इ॒मꣳ सा॑ह॒स्रꣳ श॒तधा॑र॒मुत्सं॑ व्य॒च्यमा॑नꣳ सरि॒रस्य॒ मध्ये॑। घृ॒तं दुहा॑ना॒मदि॑तिं॒ जना॒याग्ने॒ मा हि॑ꣳसीः पर॒मे व्यो॑मन्। ग॒व॒यमा॑र॒ण्यमनु॑ ते दिशामि॒ तेन॑ चिन्वा॒नस्त॒न्वो निषी॑द। ग॒व॒यं ते॒ शुगृ॑च्छतु॒ यं द्वि॒ष्मस्तं ते॒ शुगृ॑च्छतु॥४९॥
स्वर सहित पद पाठइ॒मम्। सा॒ह॒स्रम्। श॒तधा॑र॒मिति॑ श॒तऽधा॑रम्। उत्स॑म्। व्य॒च्यमा॑न॒मिति॑ विऽअ॒च्यमा॑नम्। स॒रि॒रस्य॑। मध्ये॑। घृ॒तम्। दुहा॑नाम्। अ॒दि॑तिम्। जना॑य। अग्ने॑। मा। हि॒ꣳसीः॒। प॒र॒मे। व्यो॑म॒न्निति॒ विऽओ॑मन्। ग॒व॒यम्। आ॒र॒ण्यम्। अनु॑। ते॒। दि॒शा॒मि॒। तेन॑। चि॒न्वा॒नः। त॒न्वः᳖। नि। सी॒द॒। ग॒व॒यम्। ते॒। शुक्। ऋ॒च्छ॒तु॒। यम्। द्वि॒ष्मः। तम्। ते॒। शुक्। ऋ॒च्छ॒तु॒ ॥४९ ॥
स्वर रहित मन्त्र
इमँ साहस्रँ शतधारमुत्सँव्यच्यमानँ सरिरस्य मध्ये । घृतन्दुहानामदितिञ्जनायाग्ने मा हिँसीः परमे व्योमन् । गवयमारण्यमनु ते दिशामि तेन चिन्वानस्तन्वो निषीद । गवयन्ते शुगृच्छतु यन्द्विष्मस्तन्ते शुगृच्छतु ॥
स्वर रहित पद पाठ
इमम्। साहस्रम्। शतधारमिति शतऽधारम्। उत्सम्। व्यच्यमानमिति विऽअच्यमानम्। सरिरस्य। मध्ये। घृतम्। दुहानाम्। अदितिम्। जनाय। अग्ने। मा। हिꣳसीः। परमे। व्योमन्निति विऽओमन्। गवयम्। आरण्यम्। अनु। ते। दिशामि। तेन। चिन्वानः। तन्वः। नि। सीद। गवयम्। ते। शुक्। ऋच्छतु। यम्। द्विष्मः। तम्। ते। शुक्। ऋच्छतु॥४९॥
विषय - कोणते पशू वध्य आहेत आणि कोणते अवध्य आहेत, पुढील मंत्रात याविषयी कथन केले आहे -
शब्दार्थ -
शब्दार्थ - हे (अग्ने) दयाळू परोपकारी राजा, आपण (जमाय) मनुष्य आदी प्राण्यांच्या कल्याणाकरिता (इमम्) या (साहस्रम्) अगणित सुखांचे कारण असलेल्या (शतधारम्‌) अपरिमित दुग्धधारा देणाऱ्या अशा (व्यचमानम्‌) सर्वथा पालनीय (गायीच्या वध करूं नकोस) तसेच (उत्सम्) जलधारेच्या स्रोत अथवा विहीरीप्रमाणे (गायीसाठी) वीर्यसेचक बैलाचा ही वध करू नकोस). ही गौ (घृतम्) घृत (दुहानाम्) देणारी आणि (आदितिम्‌) आदिती म्हणजे अहिंसयीय वा अवध्य आहे हिला तू (मा हिंसी:) मारू नकोस. जर (ते) तुझ्या राज्यात (आरण्यम्) वनात राहणारे (गवयम्) गौ सारखी दिसणारी नीलगाय शेती उध्वस्त करीत असेल, तर मी (विद्वान प्रजाजन) तुला (अनुदिशामि) उपदेश करीत आहे की (तेन) तिच्या (नीलगायेच्या) वघामुळे (परमे) (व्योमन्) या ईश्‍वरनिर्मित उत्कृष्ट जगात (काही दोष नाही) (परमे) (न्योमन्‌) सर्वश्रेष्ठ व सर्व व्यापी परमात्म्याच्या या जगात (सरिसस्थ) आणि व्यापक आकाश (मध्ये) मधे तू (चिन्वान:) उन्नती करीत जा. (तन्व:) आपल्या स्वस्थ शरिरासह (निषीव) सुखी रहा. (ते) तुझा (शुक्) शोक (तम्) त्या (गवयम्) रोझला (नर नीलगाय, जो शेती उध्वस्त करतो) त्याला (ऋच्छतु) नष्ट करो-आणि (यम्) ज्या (ते) तुझ्या शत्रूचा आम्ही (विद्वज्जन) (द्विष्म) द्वेष करतो, त्या शत्रूलादेखील तुझा (शुक्) शोक (ऋच्छतु) (कोणताही शोक वा दु:ख तुला न होता तुझ्या त्या शत्रूला होवो, अशी आमची कामना आहे) ॥49॥
भावार्थ - भावार्थ - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमा अलंकार आहे. हे राजपुरुष हो, तुमच्यासाठी हे आवश्‍यक आहे की ज्या बैल आदी पशूमुळे शेतीची कामें होतात आणि ज्या गौ आदी पशूंपासून दूध, तूप आदी उत्तम पदार्थ प्राप्त होतात (ज्या दूध आदी पदार्थांचे सर्व लोकांचे रक्षण वा जीवन प्राप्त होते, त्या पशूंची हत्या कदापि करू नये. जे लोक या उपकारक पशूंची हत्या करतील, त्यांना राजा आणि न्यायाधीश यांनी कठोर दंड दिला पाहिजे. या व्यतिरिक्त जे वनात राहणारे प्राणी नीलगाय आदी आहेत आणि प्रजेच्या बागेची पीक आदीची हानी करीत असतील, ते मात्र वध्य समजावेत. ॥49॥
इस भाष्य को एडिट करेंAcknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal