English
यजुर्वेद - अध्याय 21/ मन्त्र 29
ऋषिः - स्वस्त्यात्रेय ऋषिः
देवता - अग्न्यश्वीन्द्रसरस्वत्याद्या लिङ्गोक्ता देवताः
छन्दः - निचृदष्टिः
स्वरः - मध्यमः
3
होता॑ यक्षत्स॒मिधा॒ऽग्निमि॒डस्प॒देऽश्विनेन्द्र॒ꣳ सर॑स्वतीम॒जो धू॒म्रो न गो॒धूमैः॒ कुव॑लैर्भेष॒जं मधु॒ शष्पै॒र्न तेज॑ऽइन्द्रि॒यं पयः॒ सोमः॑ परि॒स्रुता॑ घृ॒तं मधु॒ व्यन्त्वाज्य॑स्य॒ होत॒र्यज॑॥२९॥
स्वर सहित पद पाठहोता॑। य॒क्ष॒त्। स॒मिधेति॑ स॒म्ऽइधा॑। अ॒ग्निम्। इ॒डः। प॒दे। अ॒श्विना॑। इन्द्र॑म्। सर॑स्वतीम्। अ॒जः। धू॒म्रः। न। गो॒धूमैः॑। कुव॑लैः। भे॒ष॒जम्। मधु॑। शष्पैः॑। न। तेजः॑। इ॒न्द्रि॒यम्। पयः॑। सोमः॑। प॒रि॒स्रुतेति॑ परि॒ऽस्रुता॑। घृ॒तम्। मधु॑। व्यन्तु॑। आज्यस्य॑। होतः॑। यज॑ ॥२९ ॥
स्वर रहित मन्त्र
होता यक्षत्समिधाग्निमिडस्पदे श्विनेन्द्रँ सरस्वतीमजो धूम्रो न गोधूमैः कुवलैर्भैषजम्मधु शष्पैर्न तेजऽइन्द्रियम्पयः सोमः परिस्रुता घृतम्मधु व्यन्त्वाज्यस्य होतर्यज ॥
स्वर रहित पद पाठ
होता। यक्षत्। समिधेति सम्ऽइधा। अग्निम्। इडः। पदे। अश्विना। इन्द्रम्। सरस्वतीम्। अजः। धूम्रः। न। गोधूमैः। कुवलैः। भेषजम्। मधु। शष्पैः। न। तेजः। इन्द्रियम्। पयः। सोमः। परिस्रुतेति परिऽस्रुता। घृतम्। मधु। व्यन्तु। आज्यस्य। होतः। यज॥२९॥
विषय - पुढील मंत्रात तोच विषय -
शब्दार्थ -
शब्दार्थ - हे यज्ञ करणाऱ्या मनुष्या, ज्याप्रमाणे कोणी (होता) दान देणारा (वा आहुती देणारा) माणूस (इडस्पदे) पृथ्वीत वा अन्नावर (पार्कशालेत) (समिधा) इंधन आदी ज्वलनशील साधनांनी (अग्निम्) अग्नी (प्रज्वलित करतो व अन्न तयार करतो) तसेच (अश्विना) सूर्य आणि चंद्र (इंन्द्रम्‌) ऐवर्य प्राण (शक्ती) आणि (सरस्वतीम्) सुसंस्कृत वाणी (वाढवितात वा उत्पन्न करतात) तसेच (अजः) प्राप्तव्य (वा पालन करण्यास योग्य, अशा) (धूम्रः) धुरासारख्या रंगाच्या एडक्या (न) प्रमाणे कोणी मनुष्य (गोधूमैः) गहू आणि (कुवलैः) ज्यांच्या सेवनामुळे बळ नष्ट होते, अशा बोर (बदरीफळ) फळाशी (भेषजम्) औषधीचा (यक्षतः) मेळ करतो (गव्हात, बोरे आणि वनस्पती मिसळतो) त्याप्रमाणे (हे याज्ञिकजन, तू) (शष्पैः) (न) हिंसा करण्याच्या साधनांप्रमाणे (इतर चांगल्या साधनांनी) (तेजः) प्रगल्भ पणे (मधु) मधुर जल, (इन्द्रियम्) धन (पयः) दूध वा अन्न तसेच (परिस्रुता) सर्व (उपयोगी पदार्थांच्या रसांशी (सोमः) अनेक औषधी मिसळून तसेच (घृतम्) घृत आणि (मधु) मध (व्यन्तु) प्राप्त करून (त्या सर्व घृतादी पदार्थांद्वारे आणि (आजस्य) तुपाद्वारे (यज) होम कर ॥29॥
भावार्थ - भावार्थ - या मंत्रात उपमा आणि वाचकलुप्तोपमा अलंकार आहेत. जे लोक या संसारात साधनें आणि उपसाधनांद्वारे पृथ्वी आदी लोकांच्या विद्येविषयी ज्ञान मिळवतात (भूगर्भशास्त्र अथवा भौतिकशास्त्राविषयी शोध करून त्यापासून मनुष्यमात्रास लाभ प्राप्त करून देतात) ते सर्व उत्तम पदार्थ प्राप्त करण्यात यशस्वी होतात ॥29॥
इस भाष्य को एडिट करेंAcknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
N/A
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal