English
यजुर्वेद - अध्याय 21/ मन्त्र 46
ऋषिः - स्वस्त्यात्रेय ऋषिः
देवता - अश्व्यादयो देवताः
छन्दः - कृतिः
स्वरः - षड्जः
6
होता॑ यक्ष॒द् वन॒स्पति॑म॒भि हि पि॒ष्टत॑मया॒ रभि॑ष्ठया रश॒नयाधि॑त। यत्रा॒श्विनो॒श्छाग॑स्य ह॒विषः॑ प्रि॒या धामा॑नि॒ यत्र॒ सर॑स्वत्या मे॒षस्य॑ ह॒विषः॑ प्रि॒या धामा॑नि॒ यत्रेन्द्र॑स्यऽऋष॒भस्य॑ ह॒विषः॑ प्रि॒या धामा॑नि॒ यत्रा॒ग्नेः प्रि॒या धामा॑नि॒ यत्र॒ सोम॑स्य प्रि॒या धामा॑नि॒ यत्रेन्द्र॑स्य सु॒त्राम्णः॑ प्रि॒या धामा॑नि॒ यत्र॑ सवि॒तुः प्रि॒या धामा॑नि॒ यत्र॒ वरु॑णस्य प्रि॒या धामा॑नि यत्र॒ वन॒स्पतेः॑ प्रि॒या पाथा॑सि॒ यत्र॑ दे॒वाना॑माज्य॒पानां॑ प्रि॒या धामा॑नि॒ यत्रा॒ग्नेर्होतुः॑ प्रि॒या धामा॑नि॒ तत्रै॒तान् प्र॒स्तुत्ये॑वोप॒स्तुत्ये॑वो॒पाव॑स्रक्ष॒द् रभी॑यसऽइव कृ॒त्वी कर॑दे॒वं दे॒वो वन॒स्पति॑र्जु॒षता॑ ह॒विर्होत॒र्यज॑॥४६॥
स्वर सहित पद पाठहोता॑। य॒क्ष॒त्। वन॒स्पति॑म्। अ॒भि। हि। पि॒ष्टत॑म॒येति॑ पि॒ष्टऽत॑मया। रभि॑ष्ठया। र॒श॒नया॑। अधि॑त। यत्र॑। अ॒श्विनोः॑। छाग॑स्य। ह॒विषः॑। प्रि॒या। धामा॑नि। यत्र॑। सर॑स्वत्याः। मे॒षस्य॑। ह॒विषः। प्रि॒या। धामा॑नि। यत्र॑। इन्द्र॑स्य। ऋ॒ष॒भस्य॑। ह॒विषः॑। प्रि॒या। धामा॑नि। यत्र॑। अ॒ग्नेः। प्रि॒या। धामा॑नि। यत्र॑। सोम॑स्य। प्रि॒या। धामा॑नि। यत्र॑। इन्द्र॑स्य। सु॒त्राम्ण॒ इति॑ सु॒ऽत्राम्णः॑। प्रि॒या। धामा॑नि। यत्र॑। स॒वि॒तुः। प्रि॒या। धामा॑नि। यत्र॑। वरु॑णस्य। प्रि॒या। धामा॑नि। यत्र॑। वन॒स्पतेः॑। प्रि॒या। पाथा॑ꣳसि। यत्र॑। दे॒वाना॑म्। आ॒ज्य॒पाना॒मित्या॑ज्य॒ऽपाना॑म्। प्रि॒या। धामा॑नि। यत्र॑। अ॒ग्नेः। होतुः॑। प्रि॒या। धामा॑नि। तत्र॑। ए॒तान्। प्र॒स्तुत्ये॒वेति॑ प्र॒ऽस्तुत्य॑ऽइव। उ॒प॒स्तुत्ये॒वेत्यु॑प॒ऽस्तुत्य॑इव। उपाव॑स्रक्ष॒दित्यु॑प॒ऽअव॑स्रक्षत्। रभी॑यसऽइ॒वेति॒ रभी॑यसःइव। कृ॒त्वी। कर॑त्। ए॒वम्। देवः॑। वन॒स्पतिः॑। जु॒षता॑म्। ह॒विः। होतः॑। यज॑ ॥४६ ॥
स्वर रहित मन्त्र
होता यक्षद्वनस्पतिमभि हि पिष्टतमया रभिष्टया रशनयाधित । यत्राश्विनोश्छागस्य हविषः प्रिया धामानि यत्र सरस्वत्या मेषस्य हविषः प्रिया धामानि यत्रेन्द्रस्य ऋषभस्य हविषः प्रिया धामानि यत्राग्नेः प्रिया धामानि यत्र सोमस्य प्रिया धामानि यत्रेन्द्रस्य सुत्राम्णः प्रिया धामानि यत्र सवितुः प्रिया धामानि यत्र वरुणस्य प्रिया धामानि यत्र वनस्पतेः प्रिया पाथाँसि यत्र देवानामाज्यपानाम्प्रिया धामानि यत्राग्नेर्हातुः प्रिया धामानि तत्रैतान्प्रस्तुत्येवोपस्तुत्येवोपावस्रक्षद्रभीयसऽइव कृत्वी करदेवन्देवो वनस्पतिर्जुषताँ हविर्हातर्यज ॥
स्वर रहित पद पाठ
होता। यक्षत्। वनस्पतिम्। अभि। हि। पिष्टतमयेति पिष्टऽतमया। रभिष्ठया। रशनया। अधित। यत्र। अश्विनोः। छागस्य। हविषः। प्रिया। धामानि। यत्र। सरस्वत्याः। मेषस्य। हविषः। प्रिया। धामानि। यत्र। इन्द्रस्य। ऋषभस्य। हविषः। प्रिया। धामानि। यत्र। अग्नेः। प्रिया। धामानि। यत्र। सोमस्य। प्रिया। धामानि। यत्र। इन्द्रस्य। सुत्राम्ण इति सुऽत्राम्णः। प्रिया। धामानि। यत्र। सवितुः। प्रिया। धामानि। यत्र। वरुणस्य। प्रिया। धामानि। यत्र। वनस्पतेः। प्रिया। पाथाꣳसि। यत्र। देवानाम्। आज्यपानामित्याज्यऽपानाम्। प्रिया। धामानि। यत्र। अग्नेः। होतुः। प्रिया। धामानि। तत्र। एतान्। प्रस्तुत्येवेति प्रऽस्तुत्यऽइव। उपस्तुत्येवेत्युपऽस्तुत्यइव। उपावस्रक्षदित्युपऽअवस्रक्षत्। रभीयसऽइवेति रभीयसःइव। कृत्वी। करत्। एवम्। देवः। वनस्पतिः। जुषताम्। हविः। होतः। यज॥४६॥
विषय - पुनश्च, पुढील मंत्रात तोच विषय -
शब्दार्थ -
शब्दार्थ - हे (होतः) देणाऱ्या (वा यज्ञात आहुती देणाऱ्या मनुष्या) ज्याप्रमाणे (होता) घेणारा कोणी सत्पुरूष (रभिष्ठया) शीघ्र वाढणाऱ्या अथवा जी अनेक रूपात उगवते अशा (पिष्टतमया) अत्यंत बारीक पिसलेल्या (अश्विनौः) सूर्य आणि चंद्राद्वारे पालित आणि त्यांच्या (रशनया) किरणांनी वाढणाऱ्या (वनस्पतीला) (छागस्य) गवत खाणारे बकरा (शेळी) आदी पशू (हविषः) खातात वा त्यांना (प्रिया) आवडणाऱ्या (धामानि) अन्य वनस्पती उगवणारी (धामानि) जी स्थानें वा प्रदेश) आहेत, (तिथे ते जातात. तसेच हे होता, तूही तशा स्वास्थ्यकर प्रदेशात जा) (यत्र) तसेच जेथे (सरस्वत्याः) नदी वा (नदीय प्रदेश आहेत, जिथे (मेषस्थ) एडक्याचे (हविषः) आवडते खाद्य-गवत आदी पदार्थ उगवतात, त्या (प्रिया) मनोहारी (धामिनि) जन्म, स्थान आणि नाम (यांची माहिती घे वा इच्छा कर) तसेच (यत्र) जिथे (इन्द्रस्य) ऐश्वर्यशाली जनांसाठी (ऋषभस्य) प्राप्तव्य आणि (हविषः) दातव्य पदार्थ आहेत, अशा (प्रिया) मनहर (धामिनि) जन्म, स्थान आणि नाम (प्राप्त करण्यासाठी प्रयत्न कर) (यत्र) जिथे (अग्नेः) भौतिक अग्नी आणि विद्युत रूप अग्नीचे (प्रिया) मनोहर धामानि) जन्म, स्थान व नाम (आहेत, जिथे अग्नी व विद्युतपासून योग्य उपयोग घेतात, अशा प्रदेशात वास्तव्य कर) तसेच (यत्र) जेथे (सोमस्य) औषधीचे (प्रिया) सुंदर (धामानि) उत्पत्ती, नाम आणि स्थानें आहेत (त्या स्थानांची इच्छा कर) तसेच (यत्र) जेथे (सुत्राम्णः) उत्तमप्रकारे रक्षा करणारे (इन्द्रस्य) ऐश्वर्ययुक्त श्रेष्ठ पुरुष (राजा वा राजपुरूष) आहेत, अशा (प्रिया) प्रिय (धामानि) जन्म घेण्याची, त्या स्थानाची व श्रेष्ठ नाम (प्राप्त करण्याची इच्छा कर) तसेच (यत्र) जेथे (सवितुः) सर्वांना प्रेरणा देणाऱ्या पवनाचे (प्रिया) मनोहर (धामानि) उत्पत्ती, स्थान व नाम आहेत (ज्या प्रदेशात सुखकर वारे वाहतात, त्या प्रदेशाची कामना कर) (यत्र) जेथे (वरूणस्य) श्रेष्ठ पदार्थांचे (प्रिया) मनोहर धामानि) उत्पत्ती, स्थान व नाम आहेत, तसेच (यत्र) जिथे (वनस्पतेः) वट आदी वृक्षांसाठी सिंचन वा जगण्याकरिता (प्रिया) छत्तम (पाथांसि) पाणी आहे (अशा भरपूर जल असलेल्या प्रदेशात राहण्याची इच्छा कर) (यत्र) जेथे (आज्यपानाम्‌) गतिमान म्हणजे आपल्या कक्षेत फिरणाऱ्या आणि प्राण्यांचे पालन करणाऱ्या (देवानाम्) पृथ्वी आदी दिव्य लोकांचे (प्रिया) उत्तम (धामानि) उत्पत्ती, स्थान व नाम (आहे, त्या अवकाशात तू विहार कर) (यत्र) जेथे (होतुः) उत्तम सुख देणाऱ्या (अग्नेः) अग्निविद्येमुळे प्रकाशमान होणाऱ्या अग्नीचे (प्रिया) प्रिय (धामानि) जन्म, स्थान व नाम आहे (तत्र) त्या ठिकाणी (एतान्) उपर्युक्त सर्व पदार्थांची (प्रस्तुत्येव) वेळेवर वा प्रसंगाप्रमाणे तू इच्छा कर. आणि (उपस्तुत्येव) त्या वस्तूंची प्रशंसा करून, (त्यांचे गुण ओळखून) (उपावस्त्रक्षत्‌) त्यांच्या गुण, कर्म आणि स्वभावाप्रमाणे त्या पदार्थांचा योग्य कार्यात उपयोग कर आणि त्या पदार्थांचा संग्रह कर (रभीयस इव) या संग्रहाचा घाई करून (कृत्वी) उपयुक्त कार्यांसाठी वापर कर, आणि (एवम्) अशा प्रकारे (करत्) त्या पदार्थांपासून लाभ तसेच ज्याप्रमाणे (वनस्पतिः) सूर्य आदी लोकांच्या किरणांचे पालन करणारा (सूर्याच्या किरणांत उष्णता व प्रकाश या रूपात असणाऱ्या) देवः) दिव्यगुणवान अग्नी (हविः) संस्कारित म्हणजे उत्तमरीत्या तयार केलेल्या पदार्थांचे (जुषताम्) सेवन करतो (अग्नी आहुत पदार्थ खाऊन टाकतो) आणि तोच अग्नी (हि) निश्चयाने (वनस्पतिम्) वट आदी वृक्षांना (अभि, यक्षत्) सर्व दिशांनी व्याप्त करतो म्हणजे वनस्पतीच्या भोवती विद्युतरूपाने व्याप्त असतो आणि त्यांचे (अधित) धारण-पालन करतो, त्या अग्नीद्वारा, हे होता, तुही सर्व व्यवहार पूर्ण करीत जा ॥46॥
भावार्थ - भावार्थ - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमा अलंकार आहे. जे लोक ईश्वराने उत्पन्न केलेल्या पदार्थांचे (अग्नी, जल, वनस्पती आदी) पदार्थांच्या गुण, कर्म, स्वभावांचे संपूर्ण ज्ञान मिळवून आपल्या कार्यपूर्तीसाठी त्या पदार्थांचा यथोचितपणे उपयोग करतात, ते आपल्या इच्छित कामना पूर्ण करू शकतात. ॥46॥
इस भाष्य को एडिट करेंAcknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
N/A
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal