English
यजुर्वेद - अध्याय 21/ मन्त्र 37
ऋषिः - स्वस्त्यात्रेय ऋषिः
देवता - अश्व्यादयो देवताः
छन्दः - धृतिः
स्वरः - ऋषभः
4
होता॑ यक्षत् ति॒स्रो दे॒वीर्न भे॑ष॒जं त्रय॑स्त्रि॒धात॑वो॒ऽपसो॑ रू॒पमिन्द्रे॑ हिर॒ण्यय॑म॒श्विनेडा॒ न भार॑ती वा॒चा सर॑स्वती॒ मह॒ऽइन्द्रा॑य दु॒हऽइ॑न्द्रि॒यं पयः॒ सोमः॑ परि॒स्रुता॑ घृ॒तं मधु॒ व्यन्त्वाज्य॑स्य॒ होत॒र्यज॑॥३७॥
स्वर सहित पद पाठहोता॑। य॒क्ष॒त्। ति॒स्रः। दे॒वीः। न। भे॒ष॒जम्। त्रयः॑। त्रि॒धात॑व॒ इति॑ त्रि॒ऽधात॑वः। अ॒पसः॑। रू॒पम्। इन्द्रे॑। हि॒र॒ण्यय॑म्। अ॒श्विना॑। इडा॑। न। भार॑ती। वा॒चा। सर॑स्वती। महः॑। इन्द्रा॑य। दु॒हे॒। इ॒न्द्रि॒यम्। पयः॑। सोमः॑। प॒रि॒स्रुतेति॑ परि॒ऽस्रुता॑। घृ॒तम्। मधु॑। व्यन्तु॑। आज्य॑स्य। होतः॑। यज॑ ॥३७ ॥
स्वर रहित मन्त्र
होता यक्षत्तिस्रो देवीर्न भेषजन्त्रयस्त्रिधातवो पसो रूपमिन्द्रे हिरण्ययमश्विनेडा न भारती वाचा सरस्वती महऽइन्द्राय दुहऽइन्द्रियम्पयः सोमः परिस्रुता घृतम्मधु व्यन्त्वाज्यस्य होतर्यज ॥
स्वर रहित पद पाठ
होता। यक्षत्। तिस्रः। देवीः। न। भेषजम्। त्रयः। त्रिधातव इति त्रिऽधातवः। अपसः। रूपम्। इन्द्रे। हिरण्ययम्। अश्विना। इडा। न। भारती। वाचा। सरस्वती। महः। इन्द्राय। दुहे। इन्द्रियम्। पयः। सोमः। परिस्रुतेति परिऽस्रुता। घृतम्। मधु। व्यन्तु। आज्यस्य। होतः। यज॥३७॥
विषय - पुनश्च, त्याच विषयी -
शब्दार्थ -
शब्दार्थ - हे (होतः) विद्यादान करणाऱ्या विद्वज्जनहो, ज्याप्रमाणे (होता) एक विद्याग्रहण करणारा (विद्यार्थी) (तिस्रः) तीन (देवीः) (न) देदीप्यमान नीतीने (तीन ज्ञात व उपकारक पद्धतीने) (भेषजम्) औषधी (यक्षत्) चांगल्याप्रकारे प्राप्त करतो, अथवा जसे (अपसः) कर्मशील (त्रिधातवः, त्रयः) सर्व विषयांना धारण करणारे की ज्यात सत्त्व, रज आणि तम हे तीन गुण विद्यमान असतात, ते आमचे, तुमचे अथवा (तद्पदवाच्य) त्याचे (तुम्ही, आम्ही व तो) सर्व विषय आणि ते तीन प्राणी (हिरण्ययम्) ज्योतिर्मय (रूपम्) नेत्राचा विषय म्हणजे रूप, याला (इन्दे) विद्युतेत (विद्युताच्या प्रकाशात) ग्रहण करतो (सर्व प्राण्यात सत्व, रज, तम हे तीन गुण आहेत. यामुळे प्राणी नेत्रादी इंद्रियांद्वारे विषयांना पदार्थांना जाणू शकतात) अथवा (अश्विना) सूर्य आणि चंद्रा प्रमाणे आणि (इडा) प्रशंसनीय (भारती) धारणावती बुद्धी (न) प्रमाणे (सरस्वती) एक विदुषी स्त्री (वाचा) आपल्या सुविधा सुसंस्कृत वाणीद्वारे (इन्द्राय) ऐश्वर्य प्राप्त्यर्थ (महः) भरपूर (इन्द्रियम्) धन (दुहे) अर्जित करते, अथवा (परिस्रुता) सर्व प्रदेशातून आणलेले रस (पदः) दूध, (सोमः) औषधी (घृतम्) घृत (मधु) मध आदी पदार्थ कोणी मनुष्य (व्यन्तु) प्राप्त (वा एकत्रित) करतो, त्याच्यासह राहून, हे विद्वान, तूदेखील (आज्यस्य) तुपाने (यज) हवन कर (विद्यार्थी, विदुषी स्त्री आणि संग्रहकर्ता मनुष्याप्रमाणे, हे यजमान तूही आपल्या घरी यज्ञ करीत जा) ॥37॥
भावार्थ - भावार्थ - या मंत्रात उपमा आणि वाचकलुप्तोपमा अलंकार आहेत. (या मंत्रात उपदेश केला आहे की) हे मनुष्यानो, ज्याप्रमाणे अस्थी, मज्जा आणि वीर्य शरीरात कार्य करण्याची साधनें आहेत अथवा जसे सूर्य आदी पदार्थ आणि वाणी सर्व पदार्थांचे ज्ञान करून देणारे आहे (सूर्याच्या प्रकाशामुळे मनुष्य रूप पाहू शकतात व वाणीद्वारे ज्ञानाचे आदान-प्रदान करतात) हे मनुष्यानो, तुम्हीही तसे व्हा आणि सृष्टि विद्या (सृष्टीतील पदार्थाचे ज्ञान प्राप्त करून) ऐश्वर्यवान व्हा ॥37॥
इस भाष्य को एडिट करेंAcknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
N/A
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal