English
यजुर्वेद - अध्याय 21/ मन्त्र 47
ऋषिः - स्वस्त्यात्रेय ऋषिः
देवता - अश्व्यादयो देवताः
छन्दः - भुरिगाकृतिः
स्वरः - पञ्चमः
6
होता॑ यक्षद॒ग्निꣳ स्वि॑ष्ट॒कृत॒मया॑ड॒ग्नि॒र॒श्विनो॒श्छाग॑स्य ह॒विषः॑ प्रि॒या धामा॒न्यया॒ट् सर॑स्वत्या मे॒षस्य॑ ह॒विषः॑ प्रि॒या धामा॒न्यया॒डिन्द्र॑स्यऽऋष॒भस्य॑ ह॒विषः॑ प्रि॒या धामा॒न्यया॑ड॒ग्नेः प्रि॒या धामा॒न्यया॒ट् सोम॑स्य प्रि॒या धामा॒न्यया॒डिन्द्र॑स्य सु॒त्राम्णः॑ प्रि॒या धामा॒न्यया॑ट् सवि॒तुः प्रि॒या धामा॒न्यया॒ड् वरु॑णस्य प्रि॒या धामा॒न्यया॒ड् वन॒स्पतेः॑ प्रि॒या पाथा॒स्यया॑ड् दे॒वाना॑माज्य॒पानां॑ प्रि॒या धामा॑नि॒ यक्ष॑द॒ग्नेर्होतुः॑ प्रि॒या धामा॑नि॒ यक्ष॒त् स्वं म॑हि॒मान॒माय॑जता॒मेज्या॒ऽइषः॑ कृ॒णोतु॒ सोऽअ॑ध्व॒रा जा॒तवे॑दा जु॒षता॑ ह॒विर्होत॒र्यज॑॥४७॥
स्वर सहित पद पाठहोता॑। य॒क्ष॒त्। अ॒ग्निम्। स्वि॒ष्ट॒कृत॒मिति॑ स्विष्ट॒ऽकृत॑म्। अया॑ट्। अ॒ग्निः। अ॒श्विनोः॑। छाग॑स्य। ह॒विषः॑। प्रि॒या। धामा॑नि। अया॑ट्। सर॑स्वत्याः। मे॒षस्य॑। ह॒विषः॑। प्रि॒या। धामा॑नि। अया॑ट्। इन्द्र॑स्य। ऋ॒ष॒भस्य॑। ह॒विषः॑। प्रि॒या। धामा॑नि। अया॑ट्। अ॒ग्नेः। प्रि॒या। धामा॑नि। अया॑ट्। सोम॑स्य। प्रि॒या। धामा॑नि। अया॑ट्। इन्द्र॑स्य। सु॒त्राम्ण॒ इति॑ सु॒ऽत्राम्णः॑। प्रि॒या। धामा॑नि। अया॑ट्। स॒वि॒तुः प्रि॒या। धामा॑नि। अया॑ट्। वरु॑णस्य। प्रि॒या। धामा॑नि। अया॑ट्। वन॒स्पतेः॑। प्रि॒या। पाथा॑सि। अया॑ट्। दे॒वाना॑म्। आ॒ज्य॒पाना॒मित्या॑ज्य॒ऽपाना॑म्। प्रि॒या। धामा॑नि। यक्ष॑त्। अ॒ग्नेः। होतुः॑। प्रि॒या। धामा॑नि। य॒क्ष॒त्। स्वम्। म॒हि॒मान॑म्। आ। य॒ज॒ता॒म्। एज्या॒ इत्या॒ऽइज्याः॑। इषः॑। कृ॒णोतु॑। सः। अ॒ध्व॒रा। जा॒तवे॑दा॒ इति॑ जा॒तऽवे॑दाः। जु॒षता॑म्। ह॒विः। होतः॑। यज॑ ॥४७ ॥
स्वर रहित मन्त्र
होता यक्षदग्निँ स्विष्टकृतमयाडग्निरश्विनोश्छागस्य हविषः प्रिया धामान्ययाट्सरस्वत्या मेषस्य हविषः प्रिया धामान्ययाडिन्द्रस्यऽऋषभस्य हविषः प्रिया धामान्ययाडग्नेः प्रिया धामान्ययाट्सोमस्य प्रिया धामान्ययाडिन्द्रस्य सुत्राम्णः प्रिया धामान्ययाट्सवितुः प्रिया धामान्ययाड्वरुणस्य प्रिया धामान्ययाड्वनस्पतेः प्रिया पाथाँस्ययाड्देवानामाज्यपानाम्प्रिया धामानि यक्षदग्नेर्हातुः प्रिया धामानि यक्षत्स्वम्महिमानमायजतामेज्याऽइषः कृणोतु सोऽअध्वरा जातवेदा जुषताँ हविर्हातर्यज ॥
स्वर रहित पद पाठ
होता। यक्षत्। अग्निम्। स्विष्टकृतमिति स्विष्टऽकृतम्। अयाट्। अग्निः। अश्विनोः। छागस्य। हविषः। प्रिया। धामानि। अयाट्। सरस्वत्याः। मेषस्य। हविषः। प्रिया। धामानि। अयाट्। इन्द्रस्य। ऋषभस्य। हविषः। प्रिया। धामानि। अयाट्। अग्नेः। प्रिया। धामानि। अयाट्। सोमस्य। प्रिया। धामानि। अयाट्। इन्द्रस्य। सुत्राम्ण इति सुऽत्राम्णः। प्रिया। धामानि। अयाट्। सवितुः प्रिया। धामानि। अयाट्। वरुणस्य। प्रिया। धामानि। अयाट्। वनस्पतेः। प्रिया। पाथासि। अयाट्। देवानाम्। आज्यपानामित्याज्यऽपानाम्। प्रिया। धामानि। यक्षत्। अग्नेः। होतुः। प्रिया। धामानि। यक्षत्। स्वम्। महिमानम्। आ। यजताम्। एज्या इत्याऽइज्याः। इषः। कृणोतु। सः। अध्वरा। जातवेदा इति जातऽवेदाः। जुषताम्। हविः। होतः। यज॥४७॥
विषय - पुढील मंत्रात तोच विषय प्रतिपादित आहे -
शब्दार्थ -
शब्दार्थ - हे (होतः) देणाऱ्या मनुष्या, ज्याप्रमाणे (होता) घेणारा माणूस (स्विष्टकृतम्‌) अत्यंत प्रिय वांछित वस्तू (चाहतो) तसेच इच्छित पदार्थाकरिता (अग्निम्) अग्नी (यक्षत्) प्राप्त करतो (अग्नीपासून आपले इच्छित फळ प्राप्त करतो) आणि (अयाट) त्या अग्नीची प्रशंसा करतो (तसे तूही कर) ज्याप्रमाणे (अग्निः) भौतिक अग्नी (अश्विनोः) वायू आणि विद्यूत तसेच (छागस्य) बकरा आदी पशू आणि (हविषः) ग्रहणीय पदार्थांच्या (प्रिया) प्रिय (धामानि) जन्म, स्थान आणि नाम यांना (अयाट्) प्राप्त होतो (अग्नी सर्वत्र असतो) (सरस्वस्त्याः) ज्याप्रमाणे वाणी (मेषस्य) विचार करणाऱ्या वा अन्यांवर विजय प्राप्त करण्याची इच्छा करणाऱ्या लोकांची आणि (हविषः) ग्रहणीय पदार्थांची (प्रिया) प्रिय (धामानि) जन्म, स्थान य नांव यांची (अयाट्) प्रशंसा करते (तसे तूही प्रशंसा कर) अथवा (एक घेणारा) (इन्द्रस्य) परम ऐवर्यशाली (ऋषभस्य) उत्तम, गुण, कर्म, स्वभाव असलेल्या राजाची आणि (हविषः) घेण्यास उपयुक्त वांछित पदार्थाची, त्यांच्या (प्रिया) प्रिय (धामानि) जन्म, स्थान व नांव यांची प्रशंसा करतो (तसे तूही कर आणि इच्छित वस्तू प्राप्त कर) अथवा (अग्नेः) विद्युतरूप अग्नीची, त्याच्या (प्रिया) सुंदर (धामानि) जन्म, स्थान आणि नाव यांची कोणी (अयाट्) प्रशंसा करतो, (तसे तूही कर) अथवा (सोमस्य) ऐश्वर्याच्या (प्रिया) (धामानि) प्रिय जन्म, स्थान आणि नाव यांची (जिथे धनार्जनाची भरपूर संधी आहे, अशा स्थानाची) (अयाट्) कोणी प्रशंसा करतो, (तसे तूही कर) जसे (कोणी विद्वान) (सुत्राम्णः) उत्तमप्रकारे (प्रजाजनांची रक्षा करणाऱ्या (इन्द्रस्य) सेनापतीच्या (प्रिया) मनोहर (धामानि) जन्म, स्थान व नांव यांची (अयाट्) प्रशंसा करतो (तसे तूही कर) अथवा (सवितुः) जसे कोणी ऐश्वर्योत्पादक, समृद्धीची वृद्धी करणाऱ्या श्रेष्ठ पदार्थ विज्ञानाच्या (प्रिया)(धामानि) प्रिय जन्म, स्थान व नांव यांची (अयाट्) प्रशंसा करतो (ऐश्वर्य, कुठे व कसे वाढविता येईल, याचा विचार करून तसे प्रयत्न करतो, तसे हे होता, तूही कर) अथवा (वरूणस्य) सर्वश्रेष्ठ मनुष्याची अथवा जलाची (प्रिया) (धामानि) यांच्या जन्म, स्थान व नामाची जसे कोणी (अयाट्) प्रशंसा करतो, (तसे तूही कर आणि श्रेष्ठ हो) अथवा (वनस्पतेः) वट आदी वृक्षांची (प्रिया) (पाथांसि) तृप्ती देणाऱ्या फळांची (अयाट्) प्राप्ती कर अथवा (आज्यपानाम्‌) ज्यांविषयी अधिक शोध वा ज्ञान प्राप्त करायचे आहे, अशा पदार्थांचा सांभाळ करणाऱ्या अथवा (वनस्पतींचे) रसपान करणाऱ्या (देवानाम्) विद्वानांच्या (प्रिया) सुंदर (धामानि) जन्म, स्तान आणि नाम यांना (यक्षत्) जो प्राप्त करतो वा त्यांची वाहवा करतो (तसे तूही कर) अथवा जसे कोणी, (होतः) जल आदीचे ग्रहण (शोषण) करणाऱ्या (अग्नेः) आणि प्रकाश देणाऱ्या सूर्याच्या (प्रिया) (धामानि) मनोहर जन्म, स्थान आणि नाम यांची (यक्षत्) पशंसा करतो (तसे तूही कर आणि तेजस्वी हो) अथवा जसे कोणी (स्वम्) आपल्या कल्याणा करिता (महिमानम्) मोठेपण (चांगल्या यत्नाने) (आ, यजताम्) प्राप्त करतो अथवा जसे (जातवेदाः) उत्तम बुद्धिमान मनुष्य (एज्याः) चांगल्या पद्धतीने, चांगल्या लोकांच्या संगतीने (इषः) चांगली इच्छा (कृणोतु) करतो आणि (सः) तो माणूस (अध्वरा) ज्याचा त्याग वा विनाश कधीही करू नये अशा यज्ञांचा आणि (हविः) संग्रहणीय पदार्थांचा (जुषताम्) योग्यप्रकारे सेवन करतो, यज्ञ करतो, त्याप्रमाणे, हे होत, (दान देणाऱ्या) तुही (यज) आपल्या सर्व व्यवहारांत संगती (वा नियमबद्धता) ठेवीत जा ॥47॥
भावार्थ - भावार्थ - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमा अलंकार आहे. जी माणसें इच्छित उद्दिष्ट सिद्ध करणाऱ्या अग्नी आदी भौतिक पदार्थांविषयी ज्ञान संपादित करून मोठ्या आनंदित मनाने त्या प्राप्त सुखांचा उपभोग घेतात, ती माणसें आपल्यातील (सुप्त) मोठेपणाचा विस्तार करतात ॥47॥
इस भाष्य को एडिट करेंAcknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
N/A
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal