English
यजुर्वेद - अध्याय 21/ मन्त्र 45
ऋषिः - स्वस्त्यात्रेय ऋषिः
देवता - यजमानर्त्विजो देवताः
छन्दः - भुरिक् प्राजापत्योष्णिक्
स्वरः - ऋषभः
5
होता॑ यक्ष॒दिन्द्र॑मृष॒भस्य॑ ह॒विष॒ऽआव॑यद॒द्य म॑ध्य॒तो मेद॒ऽउद्भृ॑तं पु॒रा द्वेषो॑भ्यः पु॒रा पौरु॑षेय्या गृ॒भो घस॑न्नू॒नं घा॒सेऽअ॑ज्राणां॒ यव॑सप्रथमाना सु॒मत्क्ष॑राणा शतरु॒द्रिया॑णामग्निष्वा॒त्तानां॒ पीवो॑पवसनानां पार्श्व॒तः श्रो॑णि॒तः शि॑ताम॒तऽउ॑त्साद॒तोऽङ्गा॑दङ्गा॒दव॑त्तानां॒ कर॑दे॒वमिन्द्रो॑ जु॒षता॑ ह॒विर्होत॒र्यज॑॥४५॥
स्वर सहित पद पाठहोता॑। य॒क्ष॒त्। इन्द्र॑म्। ऋ॒ष॒भस्य॑। ह॒विषः॑। आ। अ॒व॒य॒त्। अ॒द्य। म॒ध्य॒तः। मेदः॑। उद्भृ॑त॒मित्युत्ऽभृ॑तम्। पु॒रा। द्वेषो॑भ्य॒ इति॒ द्वेषः॑ऽभ्यः। पु॒रा। पौरु॑षेय्याः। गृ॒भः। घस॑त्। नू॒नम्। घा॒सेऽअ॑ज्राणा॒मिति॑ घा॒सेऽअ॑ज्राणाम्। यव॑सप्रथमाना॒मिति॒ यव॑सऽप्रथमानाम्। सु॒मत्क्ष॑राणा॒मिति॑ सु॒मत्ऽक्ष॑राणाम्। श॒त॒रु॒द्रिया॑णा॒मिति॑ शतऽरु॒द्रिया॑णाम्। अ॒ग्नि॒ष्वा॒त्ताना॑म्। अ॒ग्नि॒स्वा॒त्ताना॒मित्य॑ग्निऽस्वा॒त्ताना॑म्। पीवो॑पवसनाना॒मिति॒ पीवः॑ऽउपवसनानाम्। पा॒र्श्व॒तः श्रो॒णि॒तः। शि॒ता॒म॒तः। उ॒त्सा॒द॒त इत्यु॑त्ऽसाद॒तः। अङ्गा॑दङ्गा॒दित्यङ्गा॑त्ऽअङ्गात्। अव॑त्तानाम्। कर॑त्। ए॒वम्। इन्द्रः॑। जु॒षता॑म्। ह॒विः। होतः॑। यज॑ ॥४५ ॥
स्वर रहित मन्त्र
होता यक्षदिन्द्रमृषभस्य हविषऽआवयदद्य मध्यतो मेद उद्भृतम्पुरा द्वेषोभ्यः पुरा पौरुषेय्या गृभो घसन्नूनङ्घासेऽअज्राणाँयवसप्रथमानाँ सुमत्क्षराणाँ शतरुद्रियाणामग्निष्वात्तानाम्पीवोपवसानाम्पार्श्वतः श्रोणितः शितामतऽउत्सादतोङ्गादङ्गादवत्तानाङ्करदेवमिन्द्रो जुषताँ हविर्हातर्यज ॥
स्वर रहित पद पाठ
होता। यक्षत्। इन्द्रम्। ऋषभस्य। हविषः। आ। अवयत्। अद्य। मध्यतः। मेदः। उद्भृतमित्युत्ऽभृतम्। पुरा। द्वेषोभ्य इति द्वेषःऽभ्यः। पुरा। पौरुषेय्याः। गृभः। घसत्। नूनम्। घासेऽअज्राणामिति घासेऽअज्राणाम्। यवसप्रथमानामिति यवसऽप्रथमानाम्। सुमत्क्षराणामिति सुमत्ऽक्षराणाम्। शतरुद्रियाणामिति शतऽरुद्रियाणाम्। अग्निष्वात्तानाम्। अग्निस्वात्तानामित्यग्निऽस्वात्तानाम्। पीवोपवसनानामिति पीवःऽउपवसनानाम्। पार्श्वतः श्रोणितः। शितामतः। उत्सादत इत्युत्ऽसादतः। अङ्गादङ्गादित्यङ्गात्ऽअङ्गात्। अवत्तानाम्। करत्। एवम्। इन्द्रः। जुषताम्। हविः। होतः। यज॥४५॥
विषय - पुनश्च, त्याच विषयी -
शब्दार्थ -
शब्दार्थ - हे (होतः) दान देणाऱ्या मनुष्या, ज्याप्रमाणे (होता) घेणारा मनुष्य (घासेअज्राणाम्‌) भोजनासाठी प्राप्तव्य (आवश्यक) अशा (यवसप्रथमानाम्‌) यव आदी धान्यांचा अथवा शुद्ध वा मिश्रत धान्यांचा विस्तार करतो (त्यापासून वेगवेगळे भोज्य पदार्थ निर्मितो) आणि (सुमत-क्षराणां) प्रमाद वा आलस्याचा नाश करणाऱ्या (अग्निष्वात्ताम्‌) जाठराग्नीद्वारे त्या पदार्थांचा उपभोग घेतो (मनसोक्त जेवतो) (तसे हे होता, तूही जेवत जा) याशिवाय (पीवोपवसानानाम्‌) जाडजूड पांघरून घेणाऱ्या (जाडे-भरडे वस्त्र नेसणाऱ्या आणि (आपल्या ज्ञानाद्वारे) (शतरुद्रियाणाम्‌) शेकडो वा अनेक (ज्ञानगर्विष्ठ) दुष्टांना रडविणाऱ्या (अवत्तानाम्) उदारचेता विद्वानांच्या (पार्श्वतः) जवळ राहून अथवा (श्रोणितः) क्रमाक्रमाने (शितामतः) त्या विद्वानांच्या ज्या ज्या अंगातून रोग नष्ट झाला असेल, त्या त्या नीरोग अवयवातून (उत्सादतः) आपल्या अंगातील रोग नष्ट करीत जो तो विद्वान जसा) अङ्गअङ्गात्‌) प्रत्येक अंगापासून (हविः) रोगविनाशक वस्तू आणि (इन्द्रम्) परम ऐश्वर्य (करत्) प्राप्त करतो (तसे तूही कर) या सर्व हितकारी वस्तूचे (इन्द्रः) परम ऐश्वर्यशाली राजाने (जुषताम्) सवेन करावे. (अघ) आज (ऋषभस्य) उत्तम आणि (हीवषः) घेण्यास चांगले अशा (दूध आदी) पदार्थाच्या (मध्यतः) मधून निघणाऱ्या (मेदः) स्निग्ध (तूप, लोणी आदी) पदार्थ की जे (उद्‌भृतम्‌) योग्य व उत्तम पद्धतीद्वारे काढण्यात आले आहेत अथवा काढून सांभाळून ठेवण्यात आले आहेत, त्या (तूप आदी) पदार्थांना (आ, अवयत्) सर्व दिशांतून राजाने प्राप्त करावे आणि (द्वेषोभ्यः) शत्रूंच्या (युस) आदी (म्हणजे शत्रू त्या पदार्थांचे हरण करतील, त्या आधी) (गृभः) ग्रहणीय (पौरुषेय्याः) पुरुष विद्या आणि (त्या विद्या शोधणाऱ्या विद्वानांचा) (पुरा) सर्वप्रथम (नूनम्) अवश्यमेव (यक्षत्) सत्कार करावा. अशाप्रकारे जसे (राजा, होता अथवा विद्वान) या पदार्थांचे भोजनात (घसत्) सेवन करतात, त्याप्रमारे हे होता, तू देखील (यज) आपले सर्व व्यवहार करीत जा (त्या उपयुक्त पदार्थाचे सेवन करीत जा) ॥45॥
भावार्थ - भावार्थ - मंत्रात वाचकलुप्तोपमा आहे. जे लोक विद्वानांच्या संगतीत राहून दुष्टांपासून आपले रक्षण करतात आणि श्रेष्ठ जनांच्या सत्काराकरिता (त्यांच्या गुणांचा आणि जीवनकार्याचा गौरव करण्याकरिता) योग्य पदार्थ एकत्रित करतात आणि इतरांनाही तसे कार्य करण्याची प्रेरणा देऊन सर्वांची उन्नती घडवून आणतात, ते अवश्य सत्कारणीय वा प्रशंसनीय असतात. ॥45॥
इस भाष्य को एडिट करेंAcknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
N/A
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal