English
यजुर्वेद - अध्याय 21/ मन्त्र 44
ऋषिः - स्वस्त्यात्रेय ऋषिः
देवता - विद्वांसो देवता
छन्दः - याजुषि त्रिष्टुप्, कृति
स्वरः - धैवतः, षड्जः
7
होता॑ यक्ष॒त् सर॑स्वतीं॑ मे॒षस्य॑ ह॒विष॒ऽआव॑यद॒द्य म॑ध्य॒तो मेदः॒ उद्भृ॑तं पु॒रा द्वेषो॑भ्यः पु॒रा पौरु॑षेय्या गृ॒भो घस॑न्नू॒नं घा॒सेऽअ॑ज्राणां॒ यव॑सप्रथमाना सु॒मत्क्ष॑राणा शतरु॒द्रिया॑णामग्निष्वा॒त्तानां॒ पीवो॑पवसनानां पार्श्व॒तः श्रो॑णि॒तः शि॑ताम॒तऽउ॑त्साद॒तोऽङ्गा॑दङ्गा॒दव॑त्तानां॒ कर॑दे॒वꣳ सर॑स्वती जु॒षता॑ ह॒विर्होत॒र्यज॑॥४४॥
स्वर सहित पद पाठहोता॑। य॒क्ष॒त्। सर॑स्वतीम्। मे॒षस्य॑। ह॒विषः॑। आ। अ॒व॒य॒त्। अ॒द्य। म॒ध्य॒तः। मेदः॑। उद्भृ॑त॒मित्युत्ऽभृ॑तम्। पु॒रा। द्वेषो॑भ्य॒ इति॒ द्वेषः॑ऽभ्यः। पु॒रा। पौरु॑षेय्याः। गृ॒भः। घस॑त्। नू॒नम्। घा॒सेऽअ॑ज्राणा॒मिति॑ घा॒सेऽअ॑ज्राणाम्। यव॑सप्रथमाना॒मिति॒ यव॑सऽप्रथमानाम्। सु॒मत्क्ष॑राणा॒मिति॑ सु॒मत्ऽक्ष॑राणाम्। श॒त॒रु॒द्रिया॑णा॒मिति॑ शतऽरु॒द्रिया॑णाम्। अ॒ग्नि॒ष्वा॒त्ताना॑म्। अ॒ग्नि॒स्वा॒त्ताना॒मित्य॑ग्निऽस्वा॒त्ताना॑म्। पीवो॑पवसनाना॒मिति॒ पीवः॑ऽउपवसनानाम्। पा॒र्श्व॒तः श्रो॒णि॒तः। शि॒ता॒म॒तः। उ॒त्सा॒द॒त इत्यु॑त्ऽसाद॒तः। अङ्गा॑दङ्गा॒दित्यङ्गा॑त्ऽअङ्गात्। अव॑त्तानाम्। कर॑त्। ए॒वम्। सर॑स्वती। जु॒षता॑म्। ह॒विः। होतः॑। यज॑ ॥४४ ॥
स्वर रहित मन्त्र
होता यक्षत्सरस्वतीम्मेषस्य हविषऽआवयदद्य मध्यतो मेदऽउद्भृतम्पुरा द्वेषोभ्यः पुरा पौरुषेय्या गृभो घसन्नूनङ्घासेऽअज्राणाँयवसप्रथमानाँ सुमत्क्षराणाँ शतरुद्रियाणामग्निष्वात्तानाम्पीवोपवसानाम्पार्श्वतः श्रोणितः शितामतऽउत्सादतोङ्गादङ्गादवत्तानाङ्करदेवँ सरस्वती जुषताँ हविर्हातर्यज ॥
स्वर रहित पद पाठ
होता। यक्षत्। सरस्वतीम्। मेषस्य। हविषः। आ। अवयत्। अद्य। मध्यतः। मेदः। उद्भृतमित्युत्ऽभृतम्। पुरा। द्वेषोभ्य इति द्वेषःऽभ्यः। पुरा। पौरुषेय्याः। गृभः। घसत्। नूनम्। घासेऽअज्राणामिति घासेऽअज्राणाम्। यवसप्रथमानामिति यवसऽप्रथमानाम्। सुमत्क्षराणामिति सुमत्ऽक्षराणाम्। शतरुद्रियाणामिति शतऽरुद्रियाणाम्। अग्निष्वात्तानाम्। अग्निस्वात्तानामित्यग्निऽस्वात्तानाम्। पीवोपवसनानामिति पीवःऽउपवसनानाम्। पार्श्वतः श्रोणितः। शितामतः। उत्सादत इत्युत्ऽसादतः। अङ्गादङ्गादित्यङ्गात्ऽअङ्गात्। अवत्तानाम्। करत्। एवम्। सरस्वती। जुषताम्। हविः। होतः। यज॥४४॥
विषय - पुन्हा तोच विषय -
शब्दार्थ -
शब्दार्थ - हे (होतः) (गुण वा उपयोगी सवय ग्रहण करण्याचा स्वभाव असलेल्या) मनुष्या, ज्याप्रमाणे हा (होता) (ज्ञान व उपदेश) देणारा माणूस (अद्य) आज (मेषस्य) त्याने प्राप्त केलेले ज्ञान वा उपदेश (शितामतः) खऱ्या हेतूने (सरळभावनेने) (हविषः) (दूध, तीळ आदी) दातव्य पदार्थांच्या (मध्यतः) मधून योग्य त्या प्रक्रियेद्वारे काढतो, (मेदः) स्निग्ध (तूप, लोणी वा तेल आदी) जे पदार्थ (उद्भृतम्‌) काढले, ते सर्व पदार्थ (सरस्वतीम्) (मधुर) वाणीला (आ, अवयत्) प्रात होतात (त्या स्निग्ध पदार्थाने वाणी मधुर होते, शरिरात शक्ती येते) आणि (यक्षत्) ती व्यक्ती सत्काराला पात्र ठरते. (द्वेषोभ्यः) शत्रूंद्वारे (बळकावले जातील) याच्या (पुरा) आधीच (गृभः) ग्रहण व सेवन करण्याची अधिकारणी अशा (पौरुषेय्याः) पुरुषाशी संबंध येत असलेल्या स्त्रीने (गर्भधारणा इच्छूक वा संत्पनेच्छु पत्नीने) ते पौष्टिक पदार्थ (पुरा) सर्वप्रथम (नूनम्) निश्चयाने वा अवश्यमेव (घसत्) खावेत. तसेच (घासे अज्राणाम्‌) असे पदार्थ जे खाण्यासाठी अती स्वादिष्ट आहेत आणि (यवसप्रथमानाम्‌) मिश्रित वा अमिश्रित अशा धान्यापासून (जव, तीळ, गहू, तांदूळ आदी प्रत्येक धान्यापासून स्वतंत्रपणे तयार केलेले अथवा दोन-तीन धान्य मिसळून तयार केलेल्या पदार्थांचे (त्या स्त्रीने सेवन करावे) (या व्यतिरिक्त क्षेम व पुष्टी इच्छिणाऱ्या स्त्रीने (सुमत्क्षराणाम्‌) सात्त्विक आनंदाची वर्षा करणाऱ्या (पीवोपवसानानाम्‌) साधे, जाडे-भरडे वस्त्र नेसणाऱ्या (साधी राहणी असणाऱ्या) आणि (अग्निष्वात्तानाम्) अग्निविद्या (वा पाककला) उत्तमप्रकारे अवगत असणाऱ्या (शतरुद्रियाणाम्‌) शेकडो वा अनेक विद्वानांचे ज्ञान ग्रहण करणाऱ्या अशा विद्वज्जनांच्या (पार्श्वतः) जवळ राहून (श्रोणितः) त्यांच्याकडून (मानवी शरीरातील) कटिप्रदेशापासून होणाऱ्या (मल, मूत्र आदी त्यागा विषयीच्या रोगनिवारणाबाबत) अथवा शरीराच्या (अङ्गादङ्गात्‌) अंगा अंगा विषयी (अवत्तानाम्) प्राप्त केलेल्या अनुभवातून (त्या विदुषी स्त्रीने) ती विद्या (आयुर्वेद) (करत्) ग्रहण करावी. (एवम्) अशाप्रकारे ती (सरस्वती) पण्डिता स्त्री ज्याप्रमाणे वरील सर्व पदार्थांचे सेवन व ज्ञानाचे (जुषताम्) ग्रहण करते, त्याप्रमाणे (हे होतः) ग्रहण करण्याची इच्छा असणाऱ्या मनुष्या) तू देखील त्या (हविः) ग्रहणीय अशा ज्ञान आणि व्यवहार (यज) त्यांच्या संगतीत राहून शिकत जा. ॥44॥
भावार्थ - भावार्थ - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमा अलंकार आहे. जो माणूस सज्जनांच्या साहाय्याने दुर्जनांचा नाश वा निवारण करीत योग्य आहार विहाराद्वारे आपले आरोग्य जपतो आणि धर्माप्रमाणे आचरण ठेवतो, तो कृतकृत्य होतो. (जीवनात यशस्वी होतो) ॥44॥
इस भाष्य को एडिट करेंAcknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
N/A
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal