यजुर्वेद - अध्याय 8/ मन्त्र 45
ऋषिः - शास ऋषिः
देवता - ईश्वरसभेशौ राजानौ देवते
छन्दः - भूरिक् आर्षी त्रिष्टुप्,विराट आर्षी अनुष्टुप्,
स्वरः - धैवतः, गान्धारः
0
वा॒चस्पतिं॑ वि॒श्वक॑र्माणमू॒तये॑ मनो॒जुवं॒ वाजे॑ऽअ॒द्या हु॑वेम। स नो॒ विश्वा॑नि॒ हव॑नानि जोषद् वि॒श्वश॑म्भू॒रव॑से सा॒धुक॑र्म्मा। उ॒प॒या॒मगृ॑हीतो॒ऽसीन्द्रा॑य त्वा वि॒श्वक॑र्मणऽए॒ष ते॒ योनि॒रिन्द्रा॑य त्वा वि॒श्वक॑र्मणे॥४५॥
स्वर सहित पद पाठवा॒चः। पति॑म्। वि॒श्वक॑र्म्माण॒मिति॑ वि॒श्वऽक॑र्म्माणम्। ऊ॒तये॑। म॒नो॒जुव॒मिति॑ मनः॒ऽजुव॑म्। वाजे॑। अ॒द्य। हु॒वे॒म॒। सः। नः॒। विश्वा॑नि। हव॑नानि। जो॒ष॒त्। वि॒श्वश॑म्भू॒रिति॑ वि॒श्वऽश॑म्भूः। अव॑से। सा॒धुक॒र्म्मेति॑ सा॒धुऽक॑र्म्मा। उ॒प॒या॒मगृ॑हीत॒ इत्यु॑पया॒मऽगृ॑हीतः। अ॒सि॒। इन्द्रा॑य। त्वा॒। वि॒श्वक॑र्म्मण॒ इति॑ वि॒श्वऽक॑र्म्मणे। ए॒षः। ते॒। योनिः॑। इन्द्रा॑य। त्वा॒। वि॒श्वक॑र्म्मण॒ इति॑ वि॒श्वऽक॑र्म्मणे ॥४५॥
स्वर रहित मन्त्र
वाचस्पतिँविश्वकर्माणमूतये मनोजुवँ वाजे ऽअद्या हुवेम । स नो विश्वानि हवनानि जोषद्विश्वशम्भूरवसे साधुकर्मा । उपयामगृहीतो सीन्द्राय त्वा विश्वकर्मणे ऽएष ते योनिरिन्द्राय त्वा विश्वकर्मणे ॥
स्वर रहित पद पाठ
वाचः। पतिम्। विश्वकर्म्माणमिति विश्वऽकर्म्माणम्। ऊतये। मनोजुवमिति मनःऽजुवम्। वाजे। अद्य। हुवेम। सः। नः। विश्वानि। हवनानि। जोषत्। विश्वशम्भूरिति विश्वऽशम्भूः। अवसे। साधुकर्म्मेति साधुऽकर्म्मा। उपयामगृहीत इत्युपयामऽगृहीतः। असि। इन्द्राय। त्वा। विश्वकर्म्मण इति विश्वऽकर्म्मणे। एषः। ते। योनिः। इन्द्राय। त्वा। विश्वकर्म्मण इति विश्वऽकर्म्मणे॥४५॥
विषय - शत्रुमर्दक इन्द्र का वर्णन, विश्वकर्मा इन्द्र का वर्णन।
भावार्थ -
( वाचः पतिम् ) वाणी के स्वामी, सब आज्ञाओं के स्वामी,(विश्वकर्माणम् ) समस्त कर्मों और धर्मो के व्यवस्थापक उनके सम्पादन करने कराने में समर्थ, ( मनोजवम् ) मनके समान वेगवान् पुरुष को हम ( अद्या ) आज नित्य ( वाजे ) संग्राम कार्य में ( हुवेम ) बुलाते हैं, चाहते हैं | ( सः ) वह ( साधुकर्मा ) उत्तम श्रेष्ठ कर्म करने द्वारा सदाचारी, अथवा सब कामों के करने में कुशल ( विश्वशम्भूः ) सबका कल्याणकारी होकर ( नः ) हमारे ( विश्वानि ) समस्त ( हवनानि ) प्रार्थनाओं की अभिलाषाओं को ( जोषत् ) स्वीकार करे और पूर्ण करे | हे योग्य पुरुष ! तू ( उपयामगृहीतः असि ) राष्ट्रव्यवस्था द्वारा स्वीकृत है । ( त्वा इन्द्राय विश्वकर्मणे ) तुझको 'विश्वकर्मा इन्द्र' के पद पर नियुक्त करता हूं । एषः ते योनिः ) यह तेरा पद और स्थान है ( वा इन्द्राय विश्वकर्मणे ) तुमको इन्द्र विश्वकर्मा पद पर स्थापित करता हूं ॥ शत० ४ । ६ । ४ । ५ ॥
टिप्पणी -
१ वा॒चस्पति॑ २ उपमगृहीतोऽसीन्द्रा॑य॒।
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर -
शासो भारद्वाज ऋषिः । वाचस्पतिर्विश्वकर्मा इन्द्रो देवता । (१) भुरिगार्षी
त्रिष्टुप् धैवतः ( २ ) स्वराडार्ष्यनुष्टुप् । गांधारः ॥
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal