English
अथर्ववेद - काण्ड 14/ सूक्त 1/ मन्त्र 40
सूक्त - आत्मा
देवता - त्रिष्टुप्
छन्दः - सवित्री, सूर्या
सूक्तम् - विवाह प्रकरण सूक्त
शं ते॒ हिर॑ण्यं॒शमु॑ स॒न्त्वापः॒ शं मे॒थिर्भ॑वतु॒ शं यु॒गस्य॒ तर्द्म॑। शं त॒ आपः॑श॒तप॑वित्रा भवन्तु॒ शमु॒ पत्या॑ त॒न्वं सं स्पृ॑शस्व ॥
स्वर सहित पद पाठशम् । ते॒ । हिर॑ण्यम् । शम् । ऊं॒ इति॑ । स॒न्तु॒ । आप॑: । शम् । मे॒थि: । भ॒व॒तु॒ । शम् । यु॒गस्य॑ । तर्द्म॑ । शम् । ते॒ । आप॑: । श॒तऽप॑वित्रा: । भ॒व॒न्तु॒ । शम् । ऊं॒ इति॑ । पत्या॑ । त॒न्व᳡म् । सम् । स्पृ॒श॒स्व॒ ॥१.४०॥
स्वर रहित मन्त्र
शं ते हिरण्यंशमु सन्त्वापः शं मेथिर्भवतु शं युगस्य तर्द्म। शं त आपःशतपवित्रा भवन्तु शमु पत्या तन्वं सं स्पृशस्व ॥
स्वर रहित पद पाठशम् । ते । हिरण्यम् । शम् । ऊं इति । सन्तु । आप: । शम् । मेथि: । भवतु । शम् । युगस्य । तर्द्म । शम् । ते । आप: । शतऽपवित्रा: । भवन्तु । शम् । ऊं इति । पत्या । तन्वम् । सम् । स्पृशस्व ॥१.४०॥
अथर्ववेद - काण्ड » 14; सूक्त » 1; मन्त्र » 40
भाषार्थ -
(ते) तेरे लिए हे वधु! (हिरण्यम्) गर्भस्थवीर्य (शम्) सुखप्रद हो, (आपः) सप्त प्राण (उ) निश्चय से (शम्) सुखप्रद (सन्तु) हों, (मेथिः) तुम दोनों की प्रज्ञा (शम्) सुखप्रद हो, (युगस्य) तुम दोनों की (तर्द्म) पारस्परिक हिंसा तथा अनादर भाव (शम्) शान्त हो जाए। (ते) तेरे लिए (शतपवित्रा आपः) सैकड़ों प्रकार की ओषधियों द्वारा पवित्र किये गए स्नानार्थ जल (शम्) सुख-शान्ति प्रद (भवन्तु) हों, (उ) तथा (पत्या) पति के साथ (शम्) शान्तिपूर्वक (तन्वम्) निज शरीर का (सं स्पृशस्व) स्पर्श कर।
टिप्पणी -
[हिरण्यम्=शुक्रं हिरण्यम (तै० ब्रा० १।७।६।६)। आपः=सप्तऽऋषयः प्रतिहिताः शरीरे सप्त रक्षन्ति सदमप्रमादम् । सप्तापः स्वपतो लोकमीयुस्तत्र जागृतोऽअस्वप्नजौ सत्रसदौ च देवौ ॥ (यजु० ३४।५५) पर “सप्त आपः" के लिए निरुक्त में कहा है कि “सप्त आपनानि इमानि एव षडिन्द्रियाणि विद्या सप्तमी" (निरु० १२।४।३८)। मेथिः=प्रज्ञा (भ्वादि); मिदृ मेदृ मेधाहिंसनयोः, थान्ताविमाविति स्वामी (भट्टोजी दीक्षित)। उ=अथवा पादपूर्णः। यथा “कम् ईम् इत्, उ,-इति पदपूरणाः" (निरु० १।३।१०)। तर्द्म=तृद् हिंसानादरयोः। पारस्परिक शारीरिक यातनाएं, तथा मानसिक कष्ट देने हिंसारूप हैं, कटुभाषण भी वाचिक हिंसा है,-गृहस्थ-जीवन में ये शान्त हो जाने चाहियें, इसी प्रकार पारस्परिक अनादर की भावनाओं का भी परित्याग कर देना चाहिये]