अथर्ववेद - काण्ड 13/ सूक्त 1/ मन्त्र 10
सूक्त - ब्रह्मा
देवता - अध्यात्मम्, रोहितः, आदित्यः
छन्दः - त्रिष्टुप्
सूक्तम् - अध्यात्म प्रकरण सूक्त
यास्ते॒ विश॒स्तप॑सः संबभू॒वुर्व॒त्सं गा॑य॒त्रीमनु॒ ता इ॒हागुः॑। तास्त्वा॑ विशन्तु॒ मन॑सा शि॒वेन॒ संमा॑ता व॒त्सो अ॒भ्येतु॒ रोहि॑तः ॥
स्वर सहित पद पाठया: । ते॒ । विश॑: । तप॑स: । स॒म्ऽब॒भू॒वु: । व॒त्सम् । गा॒य॒त्रीम् । अनु॑ । ता: । इ॒ह । आ । अ॒गु॒: । ता: । त्वा॒ । आ । वि॒श॒न्तु॒ । मन॑सा । शि॒वेन॑ । सम्ऽमा॑ता । व॒त्स: । अ॒भि । ए॒तु॒ । रोहि॑त: ॥१.१०॥
स्वर रहित मन्त्र
यास्ते विशस्तपसः संबभूवुर्वत्सं गायत्रीमनु ता इहागुः। तास्त्वा विशन्तु मनसा शिवेन संमाता वत्सो अभ्येतु रोहितः ॥
स्वर रहित पद पाठया: । ते । विश: । तपस: । सम्ऽबभूवु: । वत्सम् । गायत्रीम् । अनु । ता: । इह । आ । अगु: । ता: । त्वा । आ । विशन्तु । मनसा । शिवेन । सम्ऽमाता । वत्स: । अभि । एतु । रोहित: ॥१.१०॥
अथर्ववेद - काण्ड » 13; सूक्त » 1; मन्त्र » 10
विषय - ‘रोहित’ रूप से परमात्मा और राजा का वर्णन।
भावार्थ -
हे परमात्मन् ! (याः) जो (ते) तेरी (विशः) तेरे में प्रविष्ट प्रजाएं, (तपसः) तप, सत्य ज्ञान से (सं बभूवुः) विशेष रूप से सामर्थ्यवान् या उत्पन्न हैं और वे (वत्सं) सब में निवास करने हारे तुझे और (गायत्रीम्) प्राणों का त्राण करनेहारी तेरी ही शक्ति के (अनु) पीछे पीछे (ताः) वे प्रजाएं (इह) इस लोक में (अगुः) गमन करती हैं (ताः) वे (शिवेन मनसा) शुभ चित्त से (त्वा) तुझ में ही (विशन्तु) प्रवेश कर जांय। और तू समस्त विश्व का (सम्-माता) एक मात्र बनाने हारा (वत्सः) सब में बसने हारा, अन्तर्यामी (रोहितः) सर्वोत्पादक एवं तेजस्वी रूप में उनके (अभि एतु) साक्षात् हो।
राजपक्ष में—हे राजन् ! (याः ते विशः) जो तेरी प्रजाएं (तपसः सम्बभूवुः) तप से सम्पन्न हो और (गायत्रीम् अनु) गायत्री मन्त्र के विचार द्वारा (वत्सं) हृदय में बसे परमात्मा का साक्षात् करते हैं अथवा (गायत्रीम् अनु वत्सं ता इह अगुः) गायत्री पृथिवी के साथ साथ उसके वत्सरूप राजा या प्रजाजन को भी प्रेम से प्राप्त हैं। (ताः) वे तेरे प्रति (मनसा शिवेन त्वा विशन्तु) शुभ चित्त से तेरे पास आवें और तू (रोहितः) सर्वोपरि आरूढ (संमाता वत्सः) बछड़ा जिस प्रकार माता के पास जाता है उस प्रकार तुझको राजा बनाने वाले वे हैं उनके प्रति तू भी (वत्सः) उनके पोष्य बालक के समान (अभ्येतु) उनको प्राप्त हो।
टिप्पणी -
(प्र०) ‘तपसा’ (द्वि०) ‘गायत्रं वत्समनुतास्त आगुः’ (तृ०) ‘महसा स्वेन’ (च०) ‘पुत्रो अभ्येतु’ इति तै० ब्रा०। ‘वत्सोऽभ्येतु’ इति पैप्प स०।
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर - ब्रह्मा ऋषिः। रोहित आदित्यो देवता। अध्यात्मं सूक्तम्। ३ मरुतः, २८, ३१ अग्निः, ३१ बहुदेवता। ३-५, ९, १२ जगत्यः, १५ अतिजागतगर्भा जगती, ८ भुरिक्, १६, १७ पञ्चपदा ककुम्मती जगती, १३ अति शाक्वरगर्भातिजगती, १४ त्रिपदा पुरः परशाक्वरा विपरीतपादलक्ष्म्या पंक्तिः, १८, १९ ककुम्मत्यतिजगत्यौ, १८ पर शाक्वरा भुरिक्, १९ परातिजगती, २१ आर्षी निचृद् गायत्री, २२, २३, २७ प्रकृता विराट परोष्णिक्, २८-३०, ५५ ककुम्मती बृहतीगर्भा, ५७ ककुम्मती, ३१ पञ्चपदा ककुम्मती शाक्वरगर्भा जगती, ३५ उपरिष्टाद् बृहती, ३६ निचृन्महा बृहती, ३७ परशाक्वरा विराड् अतिजगती, ४२ विराड् जगती, ४३ विराड् महाबृहती, ४४ परोष्णिक्, ५९, ६० गायत्र्यौ, १, २, ६, ७, १०, ११, २०, २४, २५, ३२-३४, ३८-४१, ४२-५४, ५६, ५८ त्रिष्टुभः। षष्ट्यचं सूक्तम्॥
इस भाष्य को एडिट करें