अथर्ववेद - काण्ड 13/ सूक्त 1/ मन्त्र 15
सूक्त - ब्रह्मा
देवता - अध्यात्मम्, रोहितः, आदित्यः
छन्दः - अतिजागतगर्भा जगती
सूक्तम् - अध्यात्म प्रकरण सूक्त
आ त्वा॑ रुरोह बृह॒त्यु॒त प॒ङ्क्तिरा क॒कुब्वर्च॑सा जातवेदः। आ त्वा॑ रुरोहोष्णिहाक्ष॒रो व॑षट्का॒र आ त्वा॑ रुरोह॒ रोहि॑तो॒ रेत॑सा स॒ह ॥
स्वर सहित पद पाठआ । त्वा॒ । रु॒रो॒ह॒ । बृ॒ह॒ती । उ॒त । प॒ङ्क्ति: । आ । क॒कुप् । वर्च॑सा । जा॒त॒ऽवे॒द॒: । आ । त्वा॒ । रु॒रो॒ह॒ । उ॒ष्णि॒हा॒ऽअ॒क्ष॒र: । व॒ष॒ट्ऽका॒र: । आ । त्वा॒ । रु॒रो॒ह॒ । रोहि॑त: । रेत॑सा । स॒ह ॥१.१५।
स्वर रहित मन्त्र
आ त्वा रुरोह बृहत्युत पङ्क्तिरा ककुब्वर्चसा जातवेदः। आ त्वा रुरोहोष्णिहाक्षरो वषट्कार आ त्वा रुरोह रोहितो रेतसा सह ॥
स्वर रहित पद पाठआ । त्वा । रुरोह । बृहती । उत । पङ्क्ति: । आ । ककुप् । वर्चसा । जातऽवेद: । आ । त्वा । रुरोह । उष्णिहाऽअक्षर: । वषट्ऽकार: । आ । त्वा । रुरोह । रोहित: । रेतसा । सह ॥१.१५।
अथर्ववेद - काण्ड » 13; सूक्त » 1; मन्त्र » 15
विषय - ‘रोहित’ रूप से परमात्मा और राजा का वर्णन।
भावार्थ -
हे (जातवेदः) जातवेदः, जातप्रज्ञ ! सर्वज्ञ ज्ञानमय परमेश्वर। (बृहती) बृहती, महान् लोकों का पालन करनेहारी शक्ति ३६ अक्षर की बृहती छन्द, गौ अश्वादि पशु सम्पत्ति, श्री, मन, प्राण, आत्मा ये सब (त्वा आरुरोह) तुझ पर आश्रित हैं। (उत) और (पंक्तिः) पंक्तिछन्द, ऊर्ध्वा दिशा, अन्न, प्रतिष्ठा आदि और (ककुब्) ककुप्छन्द, यह पुरुष और समस्त दिशाएं भी (वर्चसा) तेरे तेज की अधिकता के कारण (त्वा आरुरोह) तेरे ही आश्रय हैं। (उष्णिहाक्षरः) अठ्ठाईस अक्षरों वाले उष्णिक् छन्द के अक्षर, आयु, ग्रीवा, चक्षु, बकरी और भेड़ों की सम्पत्ति आदि (त्वा) तुझ पर (आरुरोह) आश्रित हैं। (वषट्कारः) समस्त वाणी, ६ हों ऋतुओं का संचालक सूर्य, वाणी और प्राणापान, वज्र, ओज और बल, वायु विद्युत्, मेघ और उसका गर्जन आदि सभी (त्वा आरुरोह) तेरे ही आश्रय पर होता है। और (रोहितः) ‘रोहित’ सबका आश्रय, सर्वोत्पादक (रेतसा सह) सब के बीजमय उत्पादक सामर्थ्य से युक्त सूर्य भी तेरे पर ही आश्रित है।
टिप्पणी -
(प्र०) ‘बृहत्यत’, (द्वि०) ‘विश्ववेदाः’ इति पैप्प० सं०।
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर - ब्रह्मा ऋषिः। रोहित आदित्यो देवता। अध्यात्मं सूक्तम्। ३ मरुतः, २८, ३१ अग्निः, ३१ बहुदेवता। ३-५, ९, १२ जगत्यः, १५ अतिजागतगर्भा जगती, ८ भुरिक्, १६, १७ पञ्चपदा ककुम्मती जगती, १३ अति शाक्वरगर्भातिजगती, १४ त्रिपदा पुरः परशाक्वरा विपरीतपादलक्ष्म्या पंक्तिः, १८, १९ ककुम्मत्यतिजगत्यौ, १८ पर शाक्वरा भुरिक्, १९ परातिजगती, २१ आर्षी निचृद् गायत्री, २२, २३, २७ प्रकृता विराट परोष्णिक्, २८-३०, ५५ ककुम्मती बृहतीगर्भा, ५७ ककुम्मती, ३१ पञ्चपदा ककुम्मती शाक्वरगर्भा जगती, ३५ उपरिष्टाद् बृहती, ३६ निचृन्महा बृहती, ३७ परशाक्वरा विराड् अतिजगती, ४२ विराड् जगती, ४३ विराड् महाबृहती, ४४ परोष्णिक्, ५९, ६० गायत्र्यौ, १, २, ६, ७, १०, ११, २०, २४, २५, ३२-३४, ३८-४१, ४२-५४, ५६, ५८ त्रिष्टुभः। षष्ट्यचं सूक्तम्॥
इस भाष्य को एडिट करें