यजुर्वेद - अध्याय 3/ मन्त्र 34
ऋषिः - मधुच्छन्दा ऋषिः
देवता - इन्द्रो देवता
छन्दः - पथ्या बृहती,
स्वरः - मध्यमः
74
क॒दा च॒न स्त॒रीर॑सि॒ नेन्द्र॑ सश्चसि दा॒शुषे॑। उपो॒पेन्नु म॑घव॒न् भूय॒ऽइन्नु ते॒ दानं॑ दे॒वस्य॑ पृच्यते॥३४॥
स्वर सहित पद पाठक॒दा। च॒न। स्त॒रीः। अ॒सि॒। न। इ॒न्द्र॒। स॒श्च॒सि॒। दा॒शुषे॑। उपो॒पेत्युप॑ऽउप। इत्। नु। म॒घ॒व॒न्निति॑ मघऽवन्। भूयः॑। इत्। नु। ते॒। दान॑म्। दे॒वस्य॑। पृ॒च्य॒ते॒ ॥३४॥
स्वर रहित मन्त्र
कदा चन स्तरीरसि नेन्द्र सश्चसि दाशुषे । उपोपेन्नु मघवन्भूय इन्नु ते दानं देवस्य पृच्यते ॥
स्वर रहित पद पाठ
कदा। चन। स्तरीः। असि। न। इन्द्र। सश्चसि। दाशुषे। उपोपेत्युपऽउप। इत्। नु। मघवन्निति मघऽवन्। भूयः। इत्। नु। ते। दानम्। देवस्य। पृच्यते॥३४॥
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
विषयः
स इन्द्रः कीदृश इत्युपदिश्यते॥
अन्वयः
हे इन्द्र! यदा त्वं स्तरीरसि तदा दाशुषे कदाचनेन्नु न सश्चसि तदा हे मघवन्! देवस्य ते तव दानं तस्मै दाशुषे भूयः कदा चनेन्नु नोपोपपृच्यते॥३४॥
पदार्थः
(कदा) कस्मिन् काले (चन) आकांक्षायाम् (स्तरीः) यः सुखैः स्तृणात्याच्छादयति सः। अत्र अवितॄ॰ (उणा॰३.१५८) इति ईः प्रत्ययः। (असि) भवसि (न) निषेधार्थे (इन्द्र) सुखप्रदेश्वर (सश्चसि) जानासि प्रापयसि वा। सश्चतीति गतिकर्मसु पठितम्। (निघं॰२.१४) (दाशुषे) विद्यादिदानकर्त्रे (उपोप) सामीप्ये (इत्) एति जानात्यनेन तद्विज्ञानम् (नु) क्षिप्रम्। न्विति क्षिप्रनामसु पठितम्। (निघं॰२.१५) (मघवन्) परमधनवन् (भूयः) पुनः (इत्) एव (नु) क्षिप्रे (ते) तव (दानम्) दीयमानम् (देवस्य) कर्मफलप्रदातुः (पृच्यते) संबध्यते। अयं मन्त्रः (शत॰२.३.४.३८) व्याख्यातः॥३४॥
भावार्थः
यदीश्वरः कर्मफलप्रदाता न स्यात्, तर्हि न कश्चिदपि जीवो व्यवस्थया कर्मफलं प्राप्नुयादिति॥३४॥
हिन्दी (2)
विषय
वह इन्द्र कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥
पदार्थ
हे (इन्द्र) सुख देने वाले ईश्वर! जो आप (स्तरीः) सुखों से आच्छादन करने वाले (असि) हैं और (दाशुषे) विद्या आदि दान करने वाले मनुष्य के लिये (कदाचन) कभी (इत्) ज्ञान को (नु) शीघ्र (सश्चसि) प्राप्त (न) नहीं करते तो उस काल में हे (मघवन्) विद्यादि धन वाले जगदीश्वर! (देवस्य) कर्म फल के देने वाले (ते) आपके (दानम्) दिये हुए (इत्) ही ज्ञान को (दाशुषे) विद्यादि देने वाले के लिये (भूयः) फिर (नु) शीघ्र (उपोपपृच्यते) प्राप्त (कदाचन) कभी (न) नहीं होता॥३४॥
भावार्थ
जो जगदीश्वर कर्म के फल को देने वाला नहीं होता तो कोई भी प्राणी व्यवस्था के साथ किसी कर्म के फल को प्राप्त नहीं हो सकता॥३४॥
विषय
मधुच्छन्दा वैश्वामित्र
पदार्थ
१. गत मन्त्र के अदिति-पुत्रों से निरन्तर ज्ञानज्योति प्राप्त करके हम प्रभु के अधिकाधिक समीप पहुँचते हैं। प्रस्तुत मन्त्र का ऋषि ज्ञानज्योति से पवित्र होकर मधुर इच्छाओंवाला बनता है, अतः ‘मधुच्छन्दाः’ कहलाता है और यह सबके साथ स्नेह करके ‘वैश्वामित्र’ नामवाला होता है।
२. यह प्रभु से कहता है कि हे ( इन्द्र ) = परमैश्वर्यशाली प्रभो! आप ( कदाचन ) = कभी भी ( स्तरीः ) = हिंसा करनेवाले ( न असि ) = नहीं हैं। जो भी व्यक्ति प्रभु का मित्र बनता है प्रभु उसकी हिंसा नहीं होने देते। हम प्रभु से दूर होते हैं और प्राकृतिक शक्तियों से हिंसित होने लगते हैं। प्रभु से दूर हुए और विषयों का शिकार हुए।
३. हे इन्द्र! आप ( दाशुषे ) = दाश्वान् के लिए, आपके प्रति अपना समर्पण करनेवाले के लिए ( सश्चसि ) = प्राप्त होते हो, आप उसे अपना ऐश्वर्य प्राप्त कराते हो। हे ( मघवन् ) = पापशून्य ऐश्वर्यवाले प्रभो! ( देवस्य ) = दिव्य गुणयुक्त ( ते ) = आपका ( दानम् ) = दान ( भूय इत् नु ) = अब निश्चय से उतना ही अधिक ( पृच्यते ) = मेरे साथ संपृक्त होता है जितना-जितना ( उप उप इत् नु ) = मैं आपके समीप प्राप्त होता हूँ। हम जितना-जितना प्रभु के समीप पहुँचते हैं उतना-उतना प्रभु के दान के पात्र बनते हैं। प्रभु से दूर और प्रभु के दान से दूर।
५. ‘मैं प्रभु के समीप पहुँचूँगा। प्रभु के प्रति अपना अर्पण करके हिंसा से बचूँगा। प्रभु के दान का पात्र बनूँगा’ इन उत्तम इच्छाओं का करनेवाला यह जीव सचमुच ‘मधुच्छन्दाः’ हो जाता है।
भावार्थ
भावार्थ — प्रभु हमें हिंसा से बचाते हैं, उत्तम दान प्राप्त कराते हैं यदि हम उनके समीप पहुँचते हैं।
मराठी (1)
भावार्थ
जर परमेश्वर कर्माचे फळ देणारा नसता, तर कोणत्याही प्राण्याला कर्माचे फळ यथायोग्यरीत्या मिळाले नसते.
इंग्लिश (2)
Meaning
O God, Thou art the giver of happiness. If Thou dost not bestow knowledge promptly on a charitable person, he again, O Liberal Lord, does not attain to Thy bounty.
Meaning
Indra, lord of generosity and well-being, when is it that you don’t wholly favour the man of charity, overwhelming him with gifts of knowledge and joy? Lord giver of power and prosperity, your gifts of reward for karma (action), again and again, constantly, follow upon the philanthropists’ acts of charity.
बंगाली (1)
विषय
স ইন্দ্রঃ কীদৃশ ইত্যুপদিশ্যতে ॥
সেই ইন্দ্র কেমন, এই বিষয়ের উপদেশ পরবর্ত্তী মন্ত্রে করা হইয়াছে ॥
पदार्थ
পদার্থঃ- হে (ইন্দ্র) সুখদাতা ঈশ্বর ! আপনি (স্তরীঃ) সুখ দ্বারা আচ্ছাদনকারী (অসি) হন এবং (দাশুষে) বিদ্যাদি দানকারী মনুষ্যের জন্য (কদাচন) কখনও (ইৎ) জ্ঞানকে (নু) শীঘ্র (সশ্চসি) প্রাপ্ত (ন) করেন না তাহা হইলে সেই কালে হে (মঘবন্) বিদ্যাদি ধনদাতা জগদীশ্বর ! (দেবস্য) কর্ম ফলদাতা (তে) আপনার (দানম্) প্রদত্ত (ইৎ) জ্ঞানকে (দাশুষে) বিদ্যাদি দাতাদিগের জন্য (ভূয়ঃ) পুনরায় (নু) শীঘ্র (উপোপৃচ্যতে) প্রাপ্ত (কদাচন) কখনও হয় (ন) না ॥ ৩৪ ॥
भावार्थ
ভাবার্থঃ- যদি জগদীশ্বর কর্মের ফলদাতা না হইতেন তাহা হইলে কোনও প্রাণী ব্যবস্থা সহ কোনও কর্মের ফল প্রাপ্ত করিতে পারিত না ॥ ৩৪ ॥
मन्त्र (बांग्ला)
ক॒দা চ॒ন স্ত॒রীর॑সি॒ নেন্দ্র॑ সশ্চসি দা॒শুষে॑ ।
উপো॒পেন্নু ম॑ঘব॒ন্ ভূয়॒ऽইন্নু তে॒ দানং॑ দে॒বস্য॑ পৃচ্যতে ॥ ৩৪ ॥
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
কদা চনেত্যস্য মধুচ্ছন্দা ঋষিঃ । ইন্দ্রো দেবতা । পথ্যা বৃহতী ছন্দঃ ।
মধ্যমঃ স্বরঃ ॥
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Dhiman
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal