यजुर्वेद - अध्याय 7/ मन्त्र 12
ऋषिः - काश्यप ऋषिः
देवता - विश्वेदेवा देवताः
छन्दः - निचृत् आर्षी जगती,निचृत् आर्षी पङ्क्ति,
स्वरः - निषादः, पञ्चमः
111
तं प्र॒त्नथा॑ पू॒र्वथा॑ वि॒श्वथे॒मथा॑ ज्ये॒ष्ठता॑तिं बर्हि॒षद॑ꣳ स्व॒र्विद॑म्। प्र॒ती॒ची॒नं वृ॒जनं॑ दोहसे॒ धुनि॑मा॒शुं जय॑न्त॒मनु॒ यासु॒ वर्ध॑से। उ॒प॒या॒मगृ॑हीतोऽसि॒ शण्डा॑य त्वै॒ष ते॒ योनि॑र्वी॒रतां॑ पा॒ह्यप॑मृष्टः॒। शण्डो॑ दे॒वास्त्वा॑ शुक्र॒पाः प्रण॑य॒न्त्वना॑धृष्टासि॥१२॥
स्वर सहित पद पाठतम्। प्र॒त्नथेति॑ प्र॒त्नऽथा॑। पू॒र्वथेति॑ पूर्वऽथा॑। वि॒श्वथेति॑ विश्वऽथा॑। इ॒मथेती॒मऽथा॑। ज्ये॒ष्ठता॑ति॒मिति॑ ज्ये॒ष्ठऽताति॑म्। ब॒र्हि॒षद॑म्। ब॒र्हि॒सद॒मिति॑ बर्हिः॒ऽसद॑म्। स्व॒र्विद॒मिति॑ स्वः॒ऽविद॑म्। प्र॒ती॒ची॒नम्। वृ॒जन॑म्। दो॒ह॒से॒। धुनि॑म्। आ॒शुम्। जय॑न्तम्। अनु॑। यासु॑। वर्द्ध॑से॒। उ॒प॒या॒मगृ॑हीत॒ इ॑त्युपया॒मऽगृ॑हीतः। अ॒सि॒। शण्डा॑य। त्वा॒। ए॒षः। ते॒। योनिः॑। वी॒रता॑म्। पा॒हि॒। अप॑मृष्ट॒ इत्यप॑ऽमृष्टः। शण्डः॑। दे॒वाः। त्वा॒। शु॒क्र॒पा इति॑ शुक्र॒ऽपाः। प्र। न॒य॒न्तु॒। अना॑धृष्टा अ॒सि॒ ॥१२॥
स्वर रहित मन्त्र
तम्प्रत्नथा पूर्वथा विश्वथेमथा ज्येष्ठतातिम्बर्हिषदँ स्वर्विदम् । प्रतीचीनँ वृजनन्दोहसे धुनिमाशुञ्जयन्तमनु यासु वर्धसे । उपयामगृहीतोसि शण्डाय त्वैष ते योनिर्वीरताम्पाह्यपमृष्टः शण्डो देवास्त्वा शुक्रपाः पणयन्त्वनाधृष्टासि ॥
स्वर रहित पद पाठ
तम्। प्रत्नथेति प्रत्नऽथा। पूर्वथेति पूर्वऽथा। विश्वथेति विश्वऽथा। इमथेतीमऽथा। ज्येष्ठतातिमिति ज्येष्ठऽतातिम्। बर्हिषदम्। बर्हिसदमिति बर्हिःऽसदम्। स्वर्विदमिति स्वःऽविदम्। प्रतीचीनम्। वृजनम्। दोहसे। धुनिम्। आशुम्। जयन्तम्। अनु। यासु। वर्द्धसे। उपयामगृहीत इत्युपयामऽगृहीतः। असि। शण्डाय। त्वा। एषः। ते। योनिः। वीरताम्। पाहि। अपमृष्ट इत्यपऽमृष्टः। शण्डः। देवाः। त्वा। शुक्रपा इति शुक्रऽपाः। प्र। नयन्तु। अनाधृष्टा असि॥१२॥
भाष्य भाग
संस्कृत (2)
विषयः
पुनर्योगिगुणा उपदिश्यन्ते॥
अन्वयः
हे योगिन् त्वमुपयामगृहीतोऽसि ते तवैष योगस्वभावो योनिः सुखहेतुरस्ति। येन योगेन त्वमपमृष्टः शण्डोऽसि, यासु योगक्रियासु त्वं वर्द्धसे, विश्वथा प्रत्नथा पूर्वथेमथा ज्येष्ठतातिं बर्हिषदं स्वर्विदं प्रतीचीनमाशुं जयन्तं धुनिं वृजनं दोहसे च, तं योगबलं शुक्रपा देवास्त्वां प्रणयन्तु, तस्मै शण्डाय तुभ्यमस्य योगस्यानाधृष्टा वीरतास्तु त्वमिमां वीरतां पाहि, तदनु त्वामियं वीरता पातु॥१२॥
पदार्थः
(तम्) योगम् (प्रत्नथा) प्राक्तनानां योगिनामिव (पूर्वथा) पूर्वेषां योगिनामिव (विश्वथा) सर्वेषामिव (इमथा) इदानीन्तनानामिव (ज्येष्ठतातिम्) प्रशस्तं ज्येष्ठम् (बर्हिषदम्) यो बर्हिरन्तरिक्षे सीदति तम् (स्वर्विदम्) स्वः सुखं वेदयति तम् (प्रतीचीनम्) अविद्यादिदोषेभ्यः प्रतिकूलम् (वृजनम्) योगबलम् (दोहसे) प्रपिपर्षि (धुनिम्) इन्द्रियकम्पकम् (आशुम्) शीघ्रं सिद्धप्रदम् (जयन्तम्) उत्कर्षप्रापकम् (अनु) क्रियायोगे (यासु) कुशलासु (वर्द्धसे) शमादिषु स्वात्मानमुन्नयसि (उपयामगृहीतः) उपयामाः शौचादयो नियमा गृहीता येन सः (असि) वर्त्तसे (शण्डाय) (त्वा) त्वाम् (एषः) योगयुक्तः स्वभावः (ते) योगविद्याध्यापकस्य तव (योनिः) सुखहेतुः (वीरताम्) वीरस्य भावम् (पाहि) रक्ष (अपमृष्टः) अपमृज्यते दूरीक्रियतेऽविद्यादिक्लेशैर्यः सः शुद्धः (शण्डः) शमान्वितः (देवाः) देदीप्यमाना योगिनः (त्वा) त्वाम् (शुक्रपाः) शुक्रं योगवीर्य्यं योगबलं वा पान्ति ते (प्र) (नयन्तु) (अनाधृष्टा) समन्ताद्धर्षितुमनर्हा (असि) अस्तु॥ अयं मन्त्रः (शत॰४। १। ६। ९-१५॥१२॥
भावार्थः
अत्रोपमालङ्कारः। हे योगिन्! त्वं यथा शमादिगुणप्रसक्तः पुरुषो योगबलेन विद्याबलमुन्नेतुं शक्नोति, सा चाविद्याध्वान्तौघविध्वंसिनी योगविद्या पुरुषानभ्येत्य यथार्थं सुखयति, तथा त्वामपि सुखयतु॥१२॥
विषयः
पुनर्योगिगुणाः उपदिश्यन्ते॥
सपदार्थान्वयः
हे योगिन् !त्वमुपयामयामगृहीतः उपयामाः=शौचादयो नियमा गृहीता येन स असि वर्त्तसे, ते=तव योगविद्याध्यापकस्य तव एष=योगस्वभावः योगयुक्तः स्वभावः योनिः=सुखहेतुरस्ति। येन योगेन त्वमपमृष्ट: अपमृज्यते=दूरीक्रियतेऽविद्यादिक्लेशैर्यः स शुद्ध: शण्ड: शमान्वितः असि वर्त्तसे, यासु कुशलासु योगक्रियासु त्वं वर्द्धसे शमादिषु स्वात्मानमुन्नयसि, विश्वथा सर्वेषामिव प्रत्नथा प्राक्तनानां योगिनामिव पूर्वथा पूर्वेषां योगिनामिव इमथा इदानीन्तनानामिव ज्येष्ठतातिं प्रशस्तं ज्येष्ठं बर्हिषदं यो बर्हिरन्तरिक्षे सीदति तं स्वर्विदं स्वः=सुखं वेदयति तं प्रतीचीनम् अविद्यादिदोषेभ्यः प्रतिकूलम् आशुं शीघ्रं सिद्धिप्रदं जयन्तम् उत्कर्षप्रापकं धुनिम् इन्द्रियकम्पकं वृजनं योगबलं दोहसे प्रपियर्सिच, तं योगबलंशुक्रपाः शुक्रं=योगवीर्यं योगबलं वा पान्ति ते देवाः देदीप्यमाना योगिन: [त्वा]=त्वां प्रणयन्तु, तस्मै शण्डाय तुभ्यमस्य योगस्यानाधृष्टा समन्ताद्धर्षितुमनर्हा वीरता [असि] अस्तु, त्वमिमां वीरतां वीरस्य भावं पाहि रक्ष तदनु त्वामियं वीरता पातु ।। ७ । १२ ।। [हे योगिन्!.....ते=तवैष योगस्वभावो योनिः=सुखहेतुरस्ति, येन योगेन त्वमपमृष्ट: शण्डोऽसि, यासु योगक्रियासु त्वं वर्द्धसे......प्रतीचीनं......वृजनं दोहसे, तं योगबलं शुक्रपा देवा: [त्वा]=त्वां प्रणयन्तु]
पदार्थः
(तम्) योगम् (प्रत्नथा) प्राक्तनानां योगिनामिव (पूर्वथा) पूर्वेषां योगिनामिव (विश्वथा) सर्वेषामिव (इमथा) इदानीन्तनानामिव (ज्येष्ठतातिम्) प्रशस्तं ज्येष्ठम् (बर्हिषदम्) यो बर्हिरन्तरिक्षे सीदति तम् (स्वर्विदम्) स्वः=सुखं वेदयति तम् (प्रतीचीनम्) अविद्यादिदोषेभ्यः प्रतिकूलम् (वृजनम्) योगबलम् (दोहसे) प्रपियर्सि (धुनिम्) इन्द्रियकम्पकम् (आशुम्) शीघ्रं सिद्धिप्रदम् (जयन्तम्) उत्कर्षप्रापकम् (अनु) क्रियायोगे (यासु) कुशलासु (वर्द्धसे) शमादिषु स्वात्मानमुन्नयसि (उपयामगृहीतः) उपयामाः=शौचादयो नियमा गृहीता येन सः (असि) वर्त्तसे (शण्डाय) (त्वा) त्वाम् (एषः) योगयुक्तः स्वभावः (ते) योगविद्याध्यापकस्य तव (योनिः) सुखहेतुः (वीरताम्) वीरस्य भावम् (पाहि) रक्ष (अपमृष्टः) अपमृज्यते= दूरीक्रियतेऽविद्यादिक्लेशैर्यः सः, शुद्धः (शण्डः) शमान्वितः (देवा:) देदीप्यमाना योगिनः (त्वा) त्वाम् (शुक्रपाः) शुक्रं=योगवीर्य्यं योगबलं वा पान्ति ते (प्र) (नयन्तु) (अनाधृष्टा) समन्ताद्धर्षितुमनर्हा (असि) अस्तु॥ अयं मंत्रः शत० ४।१।६।९-१५ व्याख्यातः ॥ १२ ॥
भावार्थः
अत्रोपमालङ्कारः॥ हे योगिन्!यथा शमादिगुणप्रसक्तः पुरुषो योगबलेनबलमुन्नेतुंशक्नोति, सा चाविद्याध्वान्तौघविध्वं- सिनी योगविद्या पुरुषानभ्येत्ययथार्थं सुखयति, तथा त्वामपि सुखयतु ।। ७ । १२ ।।
भावार्थ पदार्थः
शण्ड:=शमादिगुणप्रसक्तः पुरुषः। वर्द्धसे=विद्याबलमुन्नेतुं शक्नोषि। प्रतीचीनम्=अविद्याध्वान्तौघविध्वंसनम् ॥
विशेषः
वत्सारः काश्यपः। विश्वेदेवाः=विद्वांसः।निचृदार्षी जगती छन्दः । निषादः स्वरः । उपयामगृहीत इत्यस्य पङ्क्तिश्छन्दः । पंचमः स्वरः ॥
हिन्दी (4)
विषय
फिर भी अगले मन्त्र में योगी के गुणों का उपदेश किया है॥
पदार्थ
हे योगिन्! आप (उपयामगृहीतः) योग के अङ्गों अर्थात् शौच आदि नियमों के ग्रहण करने वाले (असि) हैं, (ते) आपका (एषः) यह योगयुक्त स्वभाव (योनिः) सुख का हेतु है। जिस योग से आप (अपमृष्टः) अविद्यादि दोषों से अलग हुए (शण्डः) शमादि गुणयुक्त (असि) हैं, (यासु) जिन योगक्रियाओं में आप (वर्द्धसे) वृद्धि को प्राप्त होते हैं और (विश्वथा) समस्त (प्रत्नथा) प्राचीन महर्षि (पूर्वथा) पूर्वकाल के योगी और (इमथा) वर्त्तमान योगियों के समान (ज्येष्ठतातिम्) अत्यन्त प्रशंसनीय (बर्हिषदम्) हृदयाकाश में स्थिर (स्वर्विदम्) सुख लाभ करने (प्रतीचीनम्) अविद्यादि दोषों से प्रतिकूल होने (आशुम्) शीघ्र सिद्धि देने (जयन्तम्) उत्कर्ष पहुंचाने और (धुनिम्) इन्द्रियों को कंपाने वाले (वृजनम्) योगबल को (दोहसे) परिपूर्ण करते हैं, (तम्) उस योगबल को (शुक्रपाः) जो कि योगबल से रक्षा करने हारे (देवाः) योगबल के प्रकाश से प्रकाशित योगी लोग हैं, वे (त्वा) आप को (प्रणयन्तु) अच्छे प्रकार पहुंचावें। उस योगबल को प्राप्त हुए (शण्डाय) शमदमादिगुणयुक्त आप के लिये उसी योग की (अनाधृष्टा) दृढ़ वीरता (असि) हो, आप उस (वीरताम्) वीरता की (पाहि) रक्षा कीजिये (अनु) वह रक्षा को प्राप्त हुई वीरता (त्वा) आप को पाले॥१२॥
भावार्थ
इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। हे योगविद्या की इच्छा करने वाले! जैसे शमदमादि गुणयुक्त पुरुष योगबल से विद्याबल की उन्नति कर सकता है, वही अविद्यारूपी अन्धकार का विध्वंस करने वाली योगविद्या सज्जनों को प्राप्त होकर जैसे यथोचित सुख देती है, वैसे आप को दे॥१२॥
विषय
दोहन या वीरता [ वीरता-दोहन ]
पदार्थ
१. गत मन्त्र की भावना के अनुसार पूर्ण मधुर जीवन बनाने के लिए कहते हैं कि ( तम् ) = उस प्रभु को जोकि ( ज्येष्ठतातिम् ) = ज्येष्ठता का विस्तार करनेवाले हैं, उपासक के जीवन को अधिकाधिक प्रशस्त बनानेवाले हैं, ( बर्हिषदम् ) = वासनाशून्य हृदयाकाश में विराजनेवाले हैं, ( स्वर्विदम् ) = सुख व प्रकाश को प्राप्त करानेवाले हैं, ( प्रतीचीनम् ) = अविद्यादि दोषों के प्रतिकूल हैं, अर्थात् अविद्यादि से हमें दूर ले-जानेवाले हैं ( वृजनम् ) = जो बलरूप हैं, अर्थात् जिसकी उपासना से उपासक शक्ति का अनुभव करता है ( धुनिम् ) = सब दोषों को कम्पित करके दूर करनेवाले हैं ( आशुम् ) = शीघ्रता से कार्यसिद्धि देनेवाले हैं ( जयन्तम् ) = सदा विजयी हैं, अर्थात् हमारे कामादि शत्रुओं का पराभव करनेवाले हैं, उस प्रभु को ( प्रःथा ) = प्राचीनकाल की भाँति ( पूर्वथा ) = अपने से पहले होनेवाले योगियों की भाँति ( विश्वथा ) = अन्य सब देवों की भाँति ( ईमथा ) = वर्त्तमान काल के योगियों की भाँति ( दोहसे ) = तू अपने अन्दर दोहन करता है, अर्थात् उस प्रभु की भावना को अपने अन्दर भरता है। ( अनुयासु ) = इन दोहन-क्रियाओं के अनुसार ही ( वर्धसे ) = तू बढ़ता है, जितना-जितना तू अपने में प्रभु का दोहन करता है उतना- उतना तेरा वर्धन होता है, उतना-उतना ही तू वासनाओं को जीतकर आगे बढ़ता चलता है।
२. उपासक के हृदयाकाश में आसीन प्रभु शरीर में उत्पादित सोमशक्ति से कहते हैं कि ( उपयामगृहीतः असि ) = तू उपासना के द्वारा धारण किये गये यम-नियमों से गृहीत होता है। ( शण्डाय त्वा ) = शमादि गुणयुक्त पुरुष के लिए मैं तुझे शरीर में उत्पन्न करता हूँ। ( एषः ते योनिः ) = यह शरीर ही तेरा निवासस्थान है, तूने शरीर में ही रहना है, शरीर में व्याप्त होकर तू उस पुरुष को शमादि गुणयुक्त करता है।
३. ( वीरतां पाहि ) = तू इस शान्त पुरुष की वीरता की रक्षा कर। ( शण्डः ) = यह शमादि गुणयुक्त पुरुष ( अपमृष्टः ) = सब मलों के दूरीकरण से शुद्ध कर दिया जाए। ( शुक्रपाः ) = वीर्य की रक्षा करनेवाले ( देवाः ) = विद्वान् लोग ( त्वाम् ) = तुझ वीरता को ( प्रणयन्तु ) = प्रकर्षेण अपने में प्राप्त कराएँ। ( अनाधृष्टा असि ) = तू वासनाओं से धर्षित नहीं होती। वीरता के साथ सब सद्गुणों का वास है, वीरता ही virtue है। अवीरता के साथ evil आती है। वीर पुरुष कामादि से धर्षित नहीं होता।
भावार्थ
भावार्थ — हम योगक्रियाओं द्वारा सोम की रक्षा करें। सुरक्षित सोम से हमारी वीरता बढ़े और हम वासनाओं से धर्षित न हों।
विषय
मदमत्त पुरुष के दमन के लिये योग्य अधिकारी की नियुक्ति । पक्षान्तर में योगी का वर्णन ।
भावार्थ
हे राजन् ! तू ( प्रत्नथा ) अपने से पूर्वकाल के, ( पूर्वथा ) अपने से पूर्व या अधिक बलशाली राजाओं के, ( विश्वथा ) समस्त देशों के और ( इमथा ) इन प्रत्यक्ष वीर पुरुषों के समान ( ज्यष्ठेतातिम् ) सब से ज्येष्ठ, उत्तम गुणशाली, ( वर्हिषदम् ) उच्च आसन पर विराजमान, (स्व- र्विदम् ) तापकारी बल और तेज के धारण करनेवाले ( प्रतीचीनम् ) शत्रु के प्रति चढ़ाई करनेवाले, ( वृजनम् ) शत्रुओं को वारण करनेवाले, (धुनिम् ) शत्रुओं के कंपा देनेवाले, उनको धुन डालनेवाले ( आशुम् ) अति शीघ्रकारी सिद्धहस्त ( तम् ) उस प्रसिद्ध विख्यात पुरुष को ( यासु ) जिन जिन दिशाओं और प्रजाओं में ( दोहसे ) पूर्ण करता है उनमें ही तू उसके अनुकूल होकर ( अनुवर्धसे ) स्वयं वृद्धि को प्राप्त होता है । अथवा ऐसे बलवान् पुरुष को साथ लेकर जिन प्रजाओं में तू स्वयं बढ़ता है उनके तू ( प्रतीचीनं वृजन दोहसे ) शत्रु के प्रतिगामी बलको प्राप्त करता है। हे वीर पुरुष ! राजन् ! ( उपयामगृहीतः असि ) तुझे उपयाम, अर्थात् पृथिवी निवासी प्रजातन्त्र ने स्वीकार किया है। ( शराडाय त्वा) बलके कारगा पदयुक्त पुरुष के कम्पन के निमित्त (वा) तुझको इस पद पर नियुक्त करते हैं । ( एपः ते योनिः ) तेरे लिये यही पद है। तू ( वीरताम् ) अपने वीर्य, वीरस्वभाव या वीर जनों की ( पाहि ) रचाकर । ( शण्डः ) बलके मद में मत्त पुरुष भी ( अपमृष्टः ) प्रजा से पृथक कर दिया जाय । और ( शुक्रपाः ) वीर्य के पालन करनेवाले, बलवान् ( देवाः ) युद्ध विजयी पुरुष भी तुझसे स्नेह करें। या तेरे लिये कार्य करें। और हे प्रजे ! या हे राजशत्के ! इस प्रकार तू ( अनाघृष्टः असि कभी शत्रुओं द्वारा दबाई, या पीड़ित नहीं हो सकती । शत० ४ । २ । १ । ६ ॥
योगी के पक्ष में- हे योगिन् ! तू ( उपयामगृहीतोऽसि ) योग के यमादि अंगों में अभ्यस्त हो । यही तेरा आश्रय है। इनसे ( अपमृष्टः ) शुद्ध होकर (शण्डः = शं-ड :) शान्त स्वभाव होकर (यासु) जिन योग क्रियाओं में (वर्धसे ) तू वृद्धि को प्राप्त हो और पूर्व के अभ्यासी लोगों के समान, ( ज्येष्ठतातिं बर्हिषदं स्वर्विदं प्रतीचीनमाशुं जयन्तं धुनिं वृजनं च दोहसे ) सब से उत्तम, आत्मस्थ सुखकारी, विषयों के विरोधी, जयप्रद योगबलको प्राप्त करता है ( तं ) उसको ( शुक्रपाः देवाः ) वीर्यपालक, ब्रह्मचारी विद्वान् प्राप्त करावें । तू अपनी वीरता या बल वीर्य की रक्षा कर । तेरा वीर्यं कभी खण्डित न हो। यह मन्त्र पुत्रप्रजनन पर भी लगता है। इस प्रकरण में सृष्टि उत्पत्ति का रूप भी कहा है ।
टिप्पणी
१२ – ' दोहसे गिराशु ' इति ऋ० ॥
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
काश्यपो वत्सार ऋषिः। विश्वेदेवा देवताः । ( १ ) निचृदार्षी जगती । निषादः । (२) पंक्तिः । पञ्चमः ॥
विषय
फिर भी योगी के गुणों का उपदेश किया है।।
भाषार्थ
हे योगिन् ! आप (उपयामगृहीतः) शौच, सन्तोष आदि योग-नियमों से युक्त (असि) हो, और जो (ते) योग विद्या के अध्यापक आपका (एषः) यह योगयुक्त स्वभाव है वह (योनिः) सुख का हेतु है। और जिस योग से (अपमृष्टः) विद्या आदि क्लेशों से दूर होकर शुद्ध तथा (शण्ड:) शान्ति से युक्त (असि) हो, और (यासु) जिन कुशल योग-क्रियाओं में आप (वर्द्धसे) शम आदि गुणों में अपने आत्मा को उन्नत करते हो, और जिसे (विश्वथा) सब (प्रत्नथा) प्राचीन (पूर्वथा) हम से पूर्ववर्ती और (इमथा) वर्तमान काल के योगियों के समान (ज्येष्ठतातिम्) अत्यन्त श्रेष्ठ (बर्हिषदम्) हृदयाकाश में स्थित (स्वर्विदम्) सुखदायक (प्रतीचीनम्) अविद्या आदि दोषों से प्रतिकूल (आशुम्) शीघ्र सिद्धि देने वाले (जयन्तम्) उत्कर्ष पर पहुँचाने वाले (धुनिम्) इन्द्रियों को कंपाने वाले (वृजनम् ) योग बल को (दोहसे) प्रपूर्ण करते हो, उस योग बल को (शुक्रपाः) योगबल की रक्षा करने वाले (देवाः) योगविद्या से देदीप्यमान योगी लोग [त्वा] तुझे (प्रणयन्तु) प्रदान करें, और (शण्डाय) शम आदि से युक्त तेरे लिये इस योग की (अनाधृष्टाः) अदम्य वीरता [असि] हो और आप इस [वीरताम्] वीरता की रक्षा करें । तत्पश्चात् यह वीरता आपकी रक्षा करे ।। ७ । १२ ।।
भावार्थ
इस मन्त्र में उपमा अलङ्कार है।। हे योगी ! जैसे शम आदि गुणों से युक्त पुरुषयोगबल से विद्याबल को उन्नत कर सकता है और अविद्या अन्धकार के दल को नष्ट करने वाली योगविद्या पुरुषों को प्राप्त होकर यथार्थ सुख देती है, वैसे तुझे भी सुख प्रदान करे ।। ७ । १२ ।।
प्रमाणार्थ
इस मन्त्र की व्याख्या शत० (४।१।६।९-१५) में की गई है ।। ७ । १२ ।।
भाष्यसार
१. योगी के गुण--योगी, शौच, सन्तोष आदि नियमों से युक्त होता है। योग विद्या के अध्यापक योगी का योगयुक्त स्वभाव सुख का हेतु होता है। योगी अविद्या आदि क्लेशों से दूर होने से शुद्ध और शम आदि गुणों से युक्त होता है। योग-क्रियाओं में कुशल होकर वह शम आदि गुणों से अपनी आत्मा को उन्नत करता है । योगी सब प्राचीन, पूर्ववर्ती और अर्वाचीन योगियों के समान योग-बल का दोहन करता है। जो योगबल अत्यन्त श्रेष्ठ, हृदय रूप आकाश में विराजमान, सुखदायक, अविद्यान्धकार का विनाशक, प्रत्येक कार्य में शीघ्र सिद्धि प्रदान करने वाला, उत्कर्ष पर पहुँचाने वाला और इन्द्रिय-दोषों का शोधक है। इस योगबल की रक्षा करने वाले योग विद्या से देदीप्यमान योगी लोग इस योग बल को योग जिज्ञासुओं को प्रदान करते हैं। जो शमादि गुणों से युक्त योगी है, उसके योग बल से अदम्य वीरता उत्पन्न होती है। योगी उस वीरता की रक्षा करता है और वीरता उसकी रक्षा करती है। २. अलंकार -- इस मन्त्र में उपमा अलङ्कार है । उपमा यह है कि योगविद्या योगी पुरुष के समान अन्य पुरुषों को भी प्राप्त होकर सुख-प्रदान करे ॥ ३. नियम--शौच, सन्तोष, तप, स्वाध्याय, ईश्वरप्रणिधान॥ ४. क्लेश-- अविद्या, अस्मिता, राग, द्वेष अभिनिवेश॥ ५. शम आदि--शम, दम, उपरति, तितिक्षा, श्रद्धा, समाधान। इस शम आदि षट्क सम्पत्ति की व्याख्या सत्यार्थप्रकाश नवमसमुल्लास में देख लेवें ॥
मराठी (2)
भावार्थ
या मंत्रात उपमालंकार आहे. हे योगविद्या जगण्याची इच्छा बाळगणाऱ्यांनो ! शमदम इत्यादी गुणांनी युक्त पुरुष जसा योगबलाने विद्याबल वाढवितो, ती योगविद्या अविद्यारूपी अंधकार नष्ट करते व सज्जनांना प्राप्त होते आणि त्यांना सुख देते तशी ती तुम्हालाही सुख देवो.
विषय
पुढील मंत्रात योगी मनुष्याच्या गुणांचे वर्णन केले आहे -
शब्दार्थ
शब्दार्थ - हे योगिन्, आपण (उपयामगृहीत:) योगाच्या अंगांचे अर्थात शौच आदी नियमांचे पालन करणारे (असि) आहात. (ते) आपला (एष:) हा योगयुक्त स्वभाव (योनि:) सुखाचा हेतू आहे. योगामुळे आपण (अपमृष्ट:) अविद्या आदी दोषांपासून रहित आणि (शण्ड:) शम दम आदी गुणांनी युक्त (असि) आहात. (यासु) ज्या यौगिकक्रियांमध्ये आपण (वर्दरी) विशेषवृद्धी प्राप्त केली आहे, त्या सिद्धी (विश्वथा) समस्त (प्रतथा) प्राचीन काळातील महर्षी (पूर्वथा) पूर्वकाळातील योगी आणि (इमथा) वर्तमानकाळातील योगीजनांप्रमाणे (ज्येष्ठतातिम्) अत्यंत प्रशंसनीय आहेत. (बर्हिषदम्) त्या योगसिद्धी हृदयाकाशामध्ये स्थिर राहणार्या आणि (स्वर्वियम्) सुखकारक आहेत. (प्रतीचीनम्) अविद्या आदी दोषांपासून दरू वा विरूद्ध आहेत (आशुम्) शीघ्रसिद्धी दायक तसेच (उदयन्तम्) सर्वांची उन्नती करणार्या आणि (धुनिम्) इंद्रियांच्या (दोहसे) परिपूर्ण करणार्या आहेत. आपण प्राप्त केलेल्या त्या सिद्धी (शुक्रया:) योगबलाचे रक्षण करणार्या आहेत. (आमची इच्छा आहे की) (देवा:) योगबलाने परिपूर्ण अ्रनेक दिव्य योगी (त्वा) आपणास (प्रणयन्तु) अनुकूल व्हावेत. आपण त्या योगशक्ती संपादून (शंडाव) शम, दम, आदी गुणामुळे (अनाधृष्टा) दृढ आणि वीर झाला (असि) आहात. आपण त्या (विरताम्) वीरतेचे (पाहि) रक्षण करा. तसेच ती शक्तीही (अनु) रक्षण करून (त्या) आपले पालन करील ॥12॥
भावार्थ
भावार्थ - या मंत्रात उपमा अलंकार आहेत. हे योगविद्या शिकण्याची इच्छा असणार्या हे जिज्ञासू मनुष्या, ज्याप्रमाणे शमदम आदी गुणांनी युक्त पुरुष ज्याप्रमाणे आपल्या योगशक्तीद्वारे विद्याशास्त्र उन्नती करतो आणि अविद्यामधकसत्राचा विध्वंस करतो, त्याप्रमाणे तुही ती योगविद्या शिक त्यामुळे पूर्ववर्ती योगीजणांप्रमाणे ती योगविद्या तुझ्यासाठी देखील यथोचि सुखकारी होईल ॥12॥
इंग्लिश (3)
Meaning
O yogi, thou art the master of all the branches of yoga. This yogic propensity of thine conduces to thy happiness. Through yoga, freed from the shackles of ignorance, thou art full of peace. Thou elevates thy soul through various yogic practices. Like all the ancient sages and yogis and modern yogis, thou perfectest the yoga, which is highly commendable, deeply seated in the soul, pleasure-giving, inimical to nescience, quick at success, elevating, victory-giving, and quiverer of bodily organs. Let the guardians of yogic force, and yogis resplendent with the power of yoga, instruct thee in yoga. Mayest thou be invincible through that yoga. Protect thou the manly power, which in turn will protect thee.
Meaning
Yogi, established you are in the rules of yams and niyamas, the discipline of social and personal purity. This is your natural element, a very home and blessed state of being. Cleansed of ignorance and suffering, peaceful at heart, you explore, follow and advance in that state of yoga which, like that of the ancient Rishis and yogis old and new, is supreme, powerful, instant and victorious, remover of negativities, shaker of sin and giver of strength, and which is the light residing in the deepest cave of the heart. Man of love and peace, protect this state of strength and purity invincible for yourself. And may the powers of the divine, saviours and protectors of life and energy, be with you and lead you on.
Translation
O resplendent Lord, you bestow strength on these sacrificial activities, through which you flourish, in the same way as you gave strength to those of ancient times, to those of the recent past, to those of all the times, to those of the present as well. We praise you, the best among the eldest, present at the sacrifices, knower of heaven, facing ourselves, terrorising the enemies, and swift and victorious. (1) You have been duly accepted. You to the evils. (2) This is your abode. Protect heroism. (3) The evil has been cleaned. (4) May Nature's bounties, who relish pure oblations, lead you forward. (5) You are never conquered. (6)
Notes
Pratnaths, in the ancient times. Pürvath&, in the recent past Visvatha, in al! the times. Imatha, ‘of the present time. Jyesthatatim, ज्येष्ठेषु प्रशस्यम्, the best among the eldest. Barhisadam, barhi 15 the sacrifice; one who sits at or participates in it is barhisad. Praficinam, आत्मनोऽभिमुखम्, facing us; also, one, who is opposed to the evils, such as ignorance etc. (Day2. ). Dhunim, from धूञ् कम्पने, to shake, to make tremble. To him who makes our enemies tremble. Sandáya, to the evils. In legend, Sanda is the name of an asura, son of Sukracarya, the priest of the asuras, Pranayantu, may be pleased.
बंगाली (1)
विषय
পুনর্য়োগিগুণা উপদিশ্যন্তে ॥
পুনরায় পরবর্ত্তী মন্ত্রে যোগীর গুণগুলির উপদেশ করা হইয়াছে ॥
पदार्थ
পদার্থঃ- হে যোগিন্ ! (উপয়ামগৃহীতঃ) যোগের অঙ্গগুলি অর্থাৎ শৌচাদি নিয়ম সকল গ্রহণকারী (অসি) হন । (তে) আপনার (এষঃ) এই যোগযুক্ত স্বভাব (য়োণিঃ) সুখের হেতু । যোগ দ্বারা আপনি (অপমৃষ্টঃ) অবিদ্যাদি দোষ হইতে পৃথক (শন্ডঃ) শমাদি গুণযুক্ত (অসি) আছেন, (য়াসু) যে যোগক্রিয়াসকলের মধ্যে আপনি (বর্দ্ধসে) বৃদ্ধি প্রাপ্ত হইয়া থাকেন এবং (বিশ্বথা) সমস্ত (প্রত্নথা) প্রাচীন মহর্ষি (পূর্বথা) পূর্বকালের যোগী এবং (ইমথা) বর্ত্তমান যোগিদিগের সদৃশ (জেষ্ঠতাতিম্) অত্যন্ত প্রশংসনীয় (বর্হিষদম্) হৃদয়াকাশে স্থির (স্বর্বিদম্) সুখ লাভ করিবার (প্রতীচীনম্) অবিদ্যাদি দোষ হইতে প্রতিকূল হইবার (আশুম্) শীঘ্র সিদ্ধি প্রদান করিবার (উদয়ন্তম্) উৎকর্ষ পৌঁছাইবার এবং (ধুনিম্) ইন্দ্রিয়গুলিকে কম্পমান করিবার (বৃজনম্) যোগবলকে (দোহসে) পরিপূর্ণ করেন । (তম্) সেই যোগবলকে (শুক্রপাঃ) যোগবলের রক্ষাকারী (দেবাঃ) যোগবলের আলোকে আলোকিত যোগী লোকেরা তাঁহারা (ত্বা) আপনাকে (প্রণয়ন্তু) সম্যক্ প্রকারে পৌঁছাইবেন । সেই যোগবল প্রাপ্ত (শংডায়) শমদমাদিগুণযুক্ত আপনার জন্য সেই যোগের (অনাধৃষ্টা) দৃঢ় বীরতা (অসি) হউক, আপনি সেই (বীরতাম্) বীরত্বের (পাহি) রক্ষা করুন, (অনু) সেই রক্ষা প্রাপ্ত বীরত্ব (ত্বা) আপনাকে পালন করুক্ ॥ ১২ ॥
भावार्थ
ভাবার্থঃ- এই মন্ত্রে উপমালঙ্কার আছে । হে যোগবিদ্যার ইচ্ছাকারীগণ । যেমন শমদমাদি গুণযুক্ত পুরুষ যোগবল দ্বারা বিদ্যাবলের উন্নতি করিতে পারে, সেই অবিদ্যারূপী অন্ধকার নাশক যোগবিদ্যা সজ্জনদিগকে প্রাপ্ত হইয়া যেমন যথোচিত সুখ প্রদান করে সেইরূপ আপনাকে দিক্ ॥ ১২ ॥
मन्त्र (बांग्ला)
তং প্র॒ত্নথা॑ পূ॒র্বথা॑ বি॒শ্বথে॒মথা॑ জ্যে॒ষ্ঠতা॑তিং বর্হি॒ষদ॑ꣳ স্ব॒র্বিদ॑ম্ ।
প্র॒তী॒চী॒নং বৃ॒জনং॑ দোহসে॒ ধুনি॑মা॒শুং জয়॑ন্ত॒মনু॒ য়াসু॒ বর্ধ॑সে ।
উ॒প॒য়া॒মগৃ॑হীতোऽসি॒ শণ্ডা॑য় ত্বৈ॒ষ তে॒ য়োনি॑র্বী॒রতাং॑ পা॒হ্যপ॑মৃষ্টঃ॒ ।
শণ্ডো॑ দে॒বাস্ত্বা॑ শুক্র॒পাঃ প্র ণ॑য়॒ন্ত্বনা॑ধৃষ্টাসি ॥ ১২ ॥
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
তং প্রত্নথেত্যস্য বৎসারঃ কাশ্যপ ঋষিঃ । বিশ্বেদেবা দেবতাঃ । নিচৃদার্ষী জগতী ছন্দঃ । নিষাদঃ স্বরঃ । উপয়ামগৃহীত ইত্যস্য পংক্তিশ্ছন্দঃ ।
পঞ্চমঃ স্বরঃ ॥
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal