Loading...
यजुर्वेद अध्याय - 7

मन्त्र चुनें

  • यजुर्वेद का मुख्य पृष्ठ
  • यजुर्वेद - अध्याय 7/ मन्त्र 42
    ऋषिः - कुत्स ऋषिः देवता - सूर्य्यो देवता छन्दः - भूरिक् आर्षी त्रिष्टुप्, स्वरः - धैवतः
    188

    चि॒त्रं दे॒वाना॒मुद॑गा॒दनी॑कं॒ चक्षु॑र्मि॒त्रस्य॒ वरु॑णस्या॒ग्नेः। आप्रा॒ द्यावा॑पृथि॒वीऽअ॒न्तरि॑क्ष॒ꣳ सूर्य॑ऽआ॒त्मा जग॑तस्त॒स्थुष॑श्च॒ स्वाहा॑॥४२॥

    स्वर सहित पद पाठ

    चित्र॒म्। दे॒वाना॑म्। उत्। अ॒गा॒त्। अनी॑कम्। चक्षुः॑। मि॒त्रस्य॑। वरु॑णस्य। अ॒ग्नेः। आ। अ॒प्राः॒। द्यावा॑पृथि॒वीऽइति॒ द्यावा॑पृथि॒वी। अ॒न्तरि॑क्षम्। सूर्य्यः॑। आ॒त्मा। जग॑तः। त॒स्थुषः॑। च॒। स्वाहा॑ ॥४२॥


    स्वर रहित मन्त्र

    चित्रन्देवानामुदगादनीकञ्चक्षुर्मित्रस्य वरुणस्याग्नेः । आप्रा द्यावापृथिवी अन्तरिक्षँ सूर्य ऽआत्मा जगतस्तस्थुषश्च स्वाहा ॥


    स्वर रहित पद पाठ

    चित्रम्। देवानाम्। उत्। अगात्। अनीकम्। चक्षुः। मित्रस्य। वरुणस्य। अग्नेः। आ। अप्राः। द्यावापृथिवीऽइति द्यावापृथिवी। अन्तरिक्षम्। सूर्य्यः। आत्मा। जगतः। तस्थुषः। च। स्वाहा॥४२॥

    यजुर्वेद - अध्याय » 7; मन्त्र » 42
    Acknowledgment

    संस्कृत (2)

    विषयः

    पुनरित्थमेवेश्वरस्य गुणा उपदिश्यन्ते॥

    अन्वयः

    हे मनुष्या! युष्माभिः सूर्य्यः स्वाहा देवानां मित्रस्य वरुणस्याग्नेश्चित्रमनीकं चक्षुरुदगात् जगतस्तस्थुषश्चात्मा सन् द्यावापृथिवी अन्तरिक्षमाप्रा इव यो जगदीश्वरोऽस्ति, स एव सततमुपासनीयः॥४२॥

    पदार्थः

    (चित्रम्) अद्भुतम् (देवानाम्) चक्षुरादीनामिव विदुषाम् (उत्) उद्गमने (अगात्) प्राप्नोति (अनीकम्) बलवत्तरं सैन्यमिव प्रसिद्धम्। अनिति जीवयति सर्वान् प्राणिनः सः। अनिहृषिभ्यां किच्च। (उणा॰४।१७) अनेन ईकन् प्रत्ययः। (चक्षुः) दर्शकम् (मित्रस्य) सख्युः प्राणस्य वा (वरुणस्य) श्रेष्ठस्योदानस्य वा (अग्नेः) विद्युतः (आ) समन्तात् (अप्राः) यः प्राति पिपर्त्ति, अत्र लडर्थे लुङ्। (द्यावापृथिवी) भूमिवियतौ (अन्तरिक्षम्) सर्वान्तर्गतमनन्तमाकाशम् (सूर्य्यः) स्वयंप्रकाशः (आत्मा) अतति सर्वत्र व्याप्नोति (जगतः) जङ्गमस्य (तस्थुषः) स्थावरस्य (च) जीवानां समुच्चये (स्वाहा) सत्यया क्रियया॥ इमं मन्त्रं यास्कमुनिरेवं समाचष्टे-चायनीयं देवानामुदगमदनीकं ख्यानं मित्रस्य वरुणस्याग्नेश्चापूपुरद् द्यावापृथिव्यौ चान्तरिक्षं च महत्त्वेन तेन सूर्य आत्मा जङ्गमस्य च स्थावरस्य च। (निरु॰१२।१६)। अयं मन्त्रः (शत॰४। ३। ४। १०) व्याख्यातः॥४२॥

    भावार्थः

    यतः परमेश्वरः आकाश इव सर्वत्र व्याप्तः, सवितेव स्वयम्प्रकाशः, प्राण इव सर्वान्तर्य्याम्यस्त्यतः सर्वेभ्यो जीवेभ्यः सत्यासत्यविज्ञापकोऽस्ति। यस्य परमेश्वरस्य ज्ञाीप्सा भवेत्, स योगमभ्यस्य स्वात्मन्येव तं द्रष्टुं शक्नोति, नान्यत्रेति॥४२॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषयः

    पुनरित्यमेवेश्वरस्य गुणा उपदिश्यन्ते॥

    सपदार्थान्वयः

    हे मनुष्याः ! युष्माभिः--सूर्य्यः स्वयंप्रकाश: स्वाहा सत्यया क्रियया देवानां चक्षुरादीनामिव विदुषां मित्रस्य सख्युः प्राणस्य वा वरुणस्य श्रेष्ठस्योदानस्य वा अग्ने: विद्युतः चित्रम् अद्भुतम् अनीकं बलवत्तरं सैन्यमिव प्रसिद्धम् अनिति= जीवयति सर्वान् प्राणिनः सः चक्षुः दर्शकम् उद्-अगात् उदगस्य प्राप्नोति, जगतः जङ्गमस्य तस्थुषः स्थावरस्य च जीवानां आत्मा अतति=सर्वत्र व्याप्नोति सन् द्यावापृथिवी भूमिवियतौ अन्तरिक्षं सर्वन्निर्गतमनन्तमाकाशम् आ+अप्राः समन्ताद् यः प्राति=पिपर्त्तिइव यो जगदीश्वरोऽस्ति, स एव सततमुपासनीयः ॥ ७ । ४२ ॥ [हे मनुष्याः! युष्माभिः—सूर्यः......'मित्रस्य......चक्षुरुदगात्। जगतस्तस्थुषश्चात्मा सन् द्यावापृथिव्यन्तरिक्षमाप्रा इव यो जगदीश्वरोऽस्ति, स एव सततमुपासनीयः]

    पदार्थः

    (चित्रम्) अद्भुतम् (देवानाम्) चक्षुरादीनामिव विदुषाम् (उत्) उद्गमने (अगात्) प्राप्नोति (अनीकम्) बलवत्तरं सैन्यमिव प्रसिद्धम्, अनिति=जीवयति सर्वान् प्राणिनः सः । अनिहृषिभ्यां किच्च ॥ उ० ४ । १७ ॥ अनेन ईकन् प्रत्ययः (चक्षुः) दर्शकम् (मित्रस्य) सख्युः प्राणस्य वा (वरुणस्य) श्रेष्ठस्योदानस्य वा (अग्नेः) विद्युतः (आ) समन्तात् (अप्राः) यः प्राति=पिपर्त्ति। अत्र लडर्थे लुङ् (द्यावापृथिवी) भूमिवियतौ (अन्तरिक्षम्) सर्वन्निर्गतमनन्तमाकाशम् (सूर्य्य:) स्वयंप्रकाशः (आत्मा) अतति=सर्वत्र व्याप्नोति (जगतः) जङ्गमस्य (तस्थुषः) स्थावरस्य (च) जीवानां समुच्चये (स्वाहा) सत्यया क्रियया॥इमं मन्त्रं यास्कमुनिरेवं समाचष्टे--चायनीयं देवानामुदगमदनीकं ख्यानं मित्रस्य वरुणस्याग्नेश्चापृपुरद् द्यावापृथिव्यौ चान्तरिक्षं च महत्त्वेन तेन सूर्य आत्मा जङ्गमस्य च स्थावरस्य च ॥ निरु० १२ । १६ ॥ अयं मंत्रः शत ४ । ३।४ । १० व्याख्यातः॥ ४२॥

    भावार्थः

    यतः परमेश्वर आकाश इव सर्वत्र व्याप्तः, सवितेव स्वयम्प्रकाशः, प्राण इव सर्वान्तर्याम्यस्त्यतः सर्वेभ्यो जीवेभ्यः सत्यासत्यविज्ञापकोऽस्ति। यस्य परमेश्वरस्य ज्ञीप्सा भवेत् स योगमभ्यस्य स्वात्मन्येव तं द्रष्टुं शक्नोति; नान्यत्रेति ॥ ७ । ४२।।

    विशेषः

    कुत्सः।सूर्य्य:=आदित्यः, ईश्वरश्च । भुरिगार्षी त्रिष्टुप्। धैवतः॥ अन्यत्र व्याख्यातः-- भाष्यम्--स एव देव: सूर्यः (जगतः) जङ्गमस्य (तस्थुषः) स्थावरस्य च (अस्य) अतति=नैरन्तर्येण सर्वत्र व्याप्नोतीत्यात्मा तथा (आप्रा०) द्यौः पृथिवी अन्तरिक्षं चैतदादि सर्वं जगद् रचयित्वा आसमन्ताद् धारयन् सन् रक्षति (चक्षुः) एष एवैतेषां प्रकाशकत्वाद् बाह्याभ्यन्तरयोश्चक्षुः प्रकाशको विज्ञानमयो विज्ञापकश्चास्ति। अतएव (मित्रस्य) सर्वेषु द्रोहरहितस्य मनुष्यस्य सूर्यलोकस्य प्राणस्य वा (वरुणस्य) वरेषु=श्रेष्ठेषु कर्मसु गुणेषु वर्त्तमानस्य च (अग्नेः) शिल्पविद्याहेतो रूपगुणदाहप्रकाशकस्य विद्युतो भ्राजमानस्यापि चक्षुः सर्वसत्योपदेष्टा प्रकाशकश्च (देवानाम्) स दिव्यगुणवतां विदुषामेव हृदये (उदगात्) उत्कृष्टतया प्राप्तोऽस्ति प्रकाशको वा तदेव ब्रह्म (चित्रम्) अद्भुतस्वरूपम्। अत्र प्रमाणम्--"आश्चर्यो वक्ता कुशलोऽस्य लब्धाऽऽश्चयों ज्ञाता कुशलानुशिष्ट:" (कठोपनि० वल्ली-२) ॥" आश्चर्यस्वरूपत्वाद् ब्राह्मणः। तदेव ब्रह्म सर्वेषां चास्माकं (अनीकम्) सर्वदुःखनाशार्थं कामक्रोधादिशत्रुविनाशार्थं बलमस्ति। तद्विहाय मनुष्याणां सर्वसुखकरं शरणमन्यन्नास्त्येवेति वेद्यम्। (स्वाहा) अथात्र स्वाहाशब्दार्थे प्रमाणम्। निरुक्तकारा आहुः--"स्वाहाकृतयः स्वाहेत्येत्, सु आहेति वा, स्वां वागाहेति वा, स्वं प्राहेति वा, स्वाहुतं हविर्जुहोतीति वा" (निरु० अ० ८ ।खं० २) ॥ स्वाहाशब्दस्यमर्थ:--(सु आहेत वा) सु=सुष्ठु कोमलं मधुरं कल्याणकरं प्रियं वचनं सर्वैर्मनुष्यैः सदा वक्तव्यम् । (स्वा वागहेति वा) या स्वकीया वाग् ज्ञानमध्ये वर्त्तते, सा यदाह तदेव वागिन्द्रियेण सर्वदा वाच्यम्। (स्वं प्राहेति वा) स्वं स्वकीयपदार्थं प्रत्येव स्वत्वं वाच्यम्, न परपदार्थं प्रति चेति। (स्वाहुतं ह०) सुष्ठुरीत्या संस्कृत्य संस्कृत्य हविः सदा होतव्यमिति स्वाहाशब्दपर्यायार्थाः। स्वमेव पदार्थं प्रति वयं सर्वदा सत्यं वदाम इति, न कदाचित् परपदार्थं प्रति मिथ्या वदेमेति ॥ ३॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    हिन्दी (4)

    विषय

    फिर भी वैसे ही ईश्वर के गुणों का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥

    पदार्थ

    हे मनुष्यो! तुम को अति उचित है कि जो (सूर्य्यः) सविता (स्वाहा) सत्य क्रिया से (देवानाम्) नेत्र आदि के समान विद्वानों (मित्रस्य) मित्र वा प्राण (वरुणस्य) श्रेष्ठ पुरुष वा उदान और (अग्नेः) अग्नि के (चित्रम्) अद्भुत (अनीकम्) बलवत्तर सेना के तुल्य प्रसिद्ध (चक्षुः) प्रभाव के दिखलाने वाले गुणों को (उत्) (अगात्) अच्छे प्रकार प्राप्त होता और (जगतः) जङ्गम प्राणी और (तस्थुषः) स्थावर संसारी पदार्थों का (आत्मा) आत्मा के तुल्य होकर (द्यावापृथिवी) आकाश तथा भूमि और (अन्तरिक्षम्) अन्तरिक्ष को (आ) सब प्रकार से (अप्राः) व्याप्त होने के समान परमात्मा है, उसी की उपासना निरन्तर किया करो॥४२॥

    भावार्थ

    जिस कारण परमेश्वर आकाश के समान सब जगह व्याप्त, सूर्य्य के तुल्य स्वयं प्रकाशमान और सूत्रात्मा वायु के सदृश सब का अन्तर्यामी है, इससे सब जीवों के लिये सत्य और असत्य को बोध कराने वाला है। जिस किसी पुरुष को परमेश्वर को जानने की इच्छा हो, वह योगाभ्यास करके अपने आत्मा में उसे देख सकता है, अन्यत्र नहीं॥४२॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    कुत्स

    पदार्थ

    गत मन्त्र के अनुसार प्रभु का दर्शन करनेवाला ‘प्रस्कण्व’ = मेधावी पुरुष सब बुराइयों का संहार करनेवाला होता है। बुराइयों का संहार करने के कारण ही वह ‘कुत्स’ [ कुथ हिंसायाम् ] (  ) = आदरणीय हिंसक बनता है। यह कह उठता है कि यह प्रभु ( उदगात् ) = उदित हो गया, जोकि १. ( चित्रम् ) = [ चित्+र ] सम्पूर्ण ज्ञान को देनेवाला है। 

    २. ( देवानां अनीकम् ) = सब देवों का बल है। वस्तुतः देवों को देवत्व प्राप्त करानेवाला यही है। यही ( मित्रस्य ) = अहरभिमानी देवता सूर्य का [ दिन के देवता ‘दिवा-कर’ का ] ( वरुणस्य ) = रात्रि के अभिमानी देवता चन्द्र का तथा ( अग्नेः ) = इस पृथिवीस्थ देवों के मुखिया अग्नि का ( चक्षुः ) = प्रकाशक है। 

    ३. इस प्रभु ने ही ( द्यावापृथिवी अन्तरिक्षम् ) = द्युलोक, पृथिवीलोक तथा अन्तरिक्षलोक को ( आप्राः ) = व्याप्त किया हुआ है, पूरण किया हुआ है। 

    ४. ( सूर्यः ) = यही स्वयं प्रकाश है, अन्यों को प्रकाश देनेवाला है ५. ( आत्मा ) = [ अतति सर्वत्र व्याप्नोति ] सर्वत्र व्याप्त है। 

    ६. ( जगतः तस्थुषः च ) =  जङ्गम व स्थावर—सम्पूर्ण जगत् का यह ( स्वाहा ) = [ सु आह ] उत्तमता से उपदेश देनेवाला है।

    भावार्थ

    भावार्थ — कुत्स वही बनता है जो सर्वत्र प्रभु की व्याप्ति को देखने का प्रयत्न करता है। उसी की शक्ति को सर्वत्र कार्य करता हुआ देखने पर मनुष्य निरभिमान हो जाता है।

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    जातवेदा, राजा और परमेश्वर और सूर्य ।

    भावार्थ

    ( देवानाम् ) समस्त देवों, विद्वानों और राज्य के पदाधिकारियों में से यह राजा ( चित्रम् ) अति पूजन ( अनीकम् ) सर्वशिरोमणि, सब से 
    मुख्य होकर ( उद् अगात् ) उदय को प्राप्त होता है। वह (मित्रस्य वरुणस्य अग्नेः ) मित्र, वरुण और इन पदाधिकारियों का भी ( चक्षुः ) आंख के समान मार्ग दिखाने वाला या उन पर निरीक्षक रूप से नियुक्त है । वह ( द्यावापृथिवी अन्तरिक्षम् ) द्यौ, पृथिवी और अन्तरिक्ष, राजा, प्रजा और 
    बीच के शासक सबको( आ प्रा ) पूर्ण करता है वह ( सूर्यः )समान सर्वप्रेरक तेजस्वी ( जगतः ) जगत और  ( तस्थुषः च ) स्थावर पशु और जंगल पर्वत,नगर आदि समस्त धनों का ( आत्मा ) आत्मा, अपनाने स्वामी ( स्वाहा ) कहा जाता है । शत० ४ । ३ । ४ । । १० ॥ 
    ईश्वर पक्ष में - इस शरीर में आत्मा और ब्रह्माण्ड शरीर में परमात्मा ( देवानाम् अनीकं ) समस्त देवों, दिव्य शक्तियों में मुख्य ( चित्रम् ) सबका पूजनीय मित्र, वरुण, अग्नि, वायु, जल और आग सबका ( चक्षुः ) द्रष्टा और सबका प्रकाशक है । यह द्यौ, पृथ्वी, अन्तरिक्ष सबका पालक है । स्थावर और जंगम सबका आत्मा, सबका स्वामी, सब में व्यापक है । ( स्वाहा ) उसको स्तुति करो। इस देह में आत्मा ( देवानाम् ) चक्षु आदि इन्द्रियों का ( अनीकं ) नेता । मित्र, वरुण, प्राणापान और जाठर अग्नि का प्रवर्त्तक, शिर, मध्य और चरण भाग तीनों का पालक, पोषक गतिशील, अंग और स्थिर धातु सबका स्वामी है। वह 'आत्मा' कहाता है । उसको उत्तम रीति से ज्ञान करो ॥ 
     

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

    कुत्स ऋषिः । सूर्यो देवता । भुरिगार्षी त्रिष्टुप् । धैवतः ॥ 

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    फिर भी वैसे ही ईश्वर के गुणों का उपदेश किया है।।

    भाषार्थ

    हे मनुष्यो ! तुम--जो (सूर्य:)स्व-प्रकाश वाला, सूर्य (स्वाहा) सत्य क्रिया से (देवानाम्) चक्षु के समान विद्वानों को, (मित्रस्य) सखा वा प्राण को, (वरुणस्य) श्रेष्ठ पुरुष वा उदान को (अग्नेः) विद्युत् को (चित्रम्) अद्भुत (अनीकम्) बलवान् सैन्य के समान प्रसिद्ध एवं सब प्राणियों को जीवन देने वाला (चक्षुः) नेत्र को (उद्+अगात्) उदय होकर प्रदान करता है, और जो (जगतः) चेतन (तस्थुष:) जड़ (च) और सब प्राणियों का (आत्मा) सर्वव्यापक आत्मा होकर (द्यावापृथिवी) पृथिवी, आकाश और (अन्तरिक्षम् ) सर्वत्र व्याप्त अनन्त आकाश को (आ+अप्राः) सब ओर से पूर्ण करता है, उस सूर्य के समान जो जगदीश्वर है, उसकी ही सदा उपासना करो ॥७ । ४२ ।।

    भावार्थ

    जिससे परमेश्वर आकाश के समान सर्वत्र व्याप्त, सूर्य के समान स्वयं प्रकाशमान, प्राण (वायु) के समान सर्वान्तर्यामी है, इसलिये सब जीवों को सत्य और असत्य का बोध कराने वाला है । जिसे परमेश्वर को जानने की इच्छा हो वह योगाभ्यास करके अपने आत्मा में ही उसे देख सकता है; अन्यत्र नहीं ।। ७ । ४२ ।। (चित्रं देवाना०) (सूर्य आत्मा०) प्राणों और जड़ जगत् की जो आत्मा है उसको सूर्य कहते हैं (आ प्रा द्या०) जो सूर्य और अन्य सब लोकों को बना के धारण और रक्षण करने वाला है (चक्षुर्मित्रस्य) जो मित्र अर्थात् रागद्वेष रहित मनुष्य तथा सूर्यलोक और प्राण का चक्षु प्रकाश करने वाला है (वरुणस्या०) सब उत्तम कामों में जो वर्त्तमान मनुष्य प्राण, अपान और अग्नि का प्रकाश करने वाला है। (चित्रं देवानाम्) जो अद्भुत-स्वरूप विद्वानों के हृदय में सदा प्रकाशित रहता है (अनीकम्) जो सकल मनुष्यों के सब दुःख नाश करने के लिये परम उत्तम बल है वह परमेश्वर (उदगात्) हमारे हृदयों में यथावत् प्रकाशित रहे ।। ३ ।। " (पञ्चमहायज्ञविधि) ॥ २. "सूर्य आत्मा जगतस्तस्थुषश्च" इस यजुर्वेद के वचन से जो जगत् नाम प्राणी चेतन और जंगम अर्थात् जो चलते-फिरते हैं 'तस्थुषः' अप्राणी अर्थात् स्थावर जड़ अर्थात् पृथिवी आदि हैं उन सबके आत्मा होने और रूप सबके प्रकाश करने से परमेश्वर का नाम 'सूर्य' है । (सत्यार्थ प्रथम समु०) ।। ७ । ४२ ।।

    प्रमाणार्थ

    (अनीकम्) यहाँ'अहृषिभ्यां किच्च’ उणा० (४ । १७) इस सूत्र से 'अन्' (अप्राः) धातु से 'ईकन्' प्रत्यय और वह कित् है । यहाँ लट् अर्थ में लुङ् लकार है। इस मन्त्र की व्याख्या यास्क मुनि ने निरुक्त में (१२-१६) की है ।

    भाष्यसार

    १. ईश्वर के गुणों का उपदेश--ईश्वर सूर्य के समान स्वप्रकाशस्वरूप है। जैसे चक्षु आदि इन्द्रियाँ अपने अर्थों को प्रत्यक्ष ग्रहण करती हैं, वैसे प्रत्यक्ष द्रष्टा विद्वानों का, मित्र जनों का, श्रेष्ठ जनों का ईश्वर चक्षु के समान मार्गदर्शक है। वायु (प्राण, उदान) के समान अन्तर्यामी है। विद्युत् आदि का दर्शक (कर्ता) वही है। वह अद्भुत है। बलवान् सेना के समान सर्वत्र प्रसिद्ध है, एवं प्राणियों का जीवन वही है। सब का द्रष्टा है। चेतन और जड़ पदार्थों का आत्मा है अर्थात् सब में सर्वत्र व्यापक है। द्युलोक, भूलोक और अन्तरिक्ष में सब ओर परिपूर्ण है। वह आकाश के समान सर्वत्रव्याप्त है। इसलिये सब जीवों को सत्य-असत्य का बोध कराने वाला वही है। जो परमेश्वर को स्वयं जानकर सबको जनाना चाहता है वह योगाभ्यास करके अपने आत्मा में उसके दर्शन करे, उसकी नित्य उपासना करे ।। ७ । ४२ ।।

    अन्यत्र व्याख्यात

    १.अन्यत्र व्याख्यात--महर्षि ने इस मन्त्र का पञ्चमहायज्ञविधि में ब्रह्मयज्ञ (सन्ध्या) में विनियोग किया है और इसका भाष्य इस प्रकार किया है:--

    इस भाष्य को एडिट करें

    मराठी (2)

    भावार्थ

    परमेश्वर हा आकाशाप्रमाणे सर्व जागी व्यापक असून, सूर्यासारखा तेजस्वी व सूत्रात्मा वायूसारखा सर्वान्तर्यामी असून, सर्व जीवांना सत्य व असत्याचा बोध करून देणारा आहे. ज्या माणसाला परमेश्वराला जाणण्याची इच्छा असेल तो योगाभ्यास करून आपल्या आत्म्यामध्ये परमेश्वराला पाहू शकतो; अन्यत्र कुठेही त्याला पाहता येणार नाही.

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    पुनश्च, पुढील मंत्रात त्याच ईश्वराच्या गुणांचे वर्णन केले आहे -

    शब्दार्थ

    शब्दार्थ - हे मनुष्यानों, तुम्हांसाठी हे उचित आणि हितकर कर्म आहे की तुम्ही (सूर्य्य:) सूर्य जो (स्वाहा) आपल्या सत्य क्रियां व प्रभावाद्वारे (देवानाम्) विद्वज्जनांच्या नेत्राप्रमाणे आहे (सूर्यामुळे विद्वज्जन अध्ययन दर्शनादी कार्य करू शकतात) तो सूर्य (मित्रस्य) सर्वांचा मित्र अथवा प्राण असून (वरूणस्य)) सर्वाहून श्रेष्ठ वा उदानाप्रमाणे आहे (अग्ने:) अग्नीप्रमाणे (चित्रम्) अद्भुत आहे (अनीकम्) बलवान सैन्याप्रमाणे (चक्षु:) आपले प्रभावशाली गुण दाखवितो आणि (उतत्त) (अगात्) सर्वांना चांगल्याप्रकारे प्राप्त होतो (सूर्य सर्वांना सारखेपणाने मित्रवत लाभ देतो). तो सूर्य (जगत:)च्या गतिमान, जंगम प्राण्याच्या आणि (तस्थुष:) स्थावर सांसारिक पदार्थांच्या (आत्मा) आत्म्याप्रमाणे आहे, तसेच (द्यावापृथिवी) आकाशाला आणि भूमीला व (अन्तरिक्षम्) अंतरिक्षाला (आ) सर्वत: (अपा:) व्याप्त करून असतो. हे मनुष्यांनो, सूर्याप्रमाणे परमात्यादेखील सर्वत: सर्वव्यापी असल्यामुळे त्या (सर्वांचा मित्र, अद्भुत अवर्णनीय, बलवान, जंगम-स्थावरामध्ये व्याप्त अशा) परमात्म्याची उपासना तुम्ही नित्य निरंतर करीत जा. ॥42॥

    भावार्थ

    भावार्थ - परमेश्वर आकाशाप्रमाणे सर्वत्र व्याप्त आहे. सूर्याप्रमाणे स्वयंप्रकाशमान आहे आणि सूत्रात्मा वायूप्रमाणे सर्वांतरयामी आहे. त्यामुळे तोच सर्व प्राण्यांना सत्य आणि असत्याचे ज्ञान करून देणारा आहे. जो कोणी माणसाला परमेश्वराला जाणून घेण्याची इच्छा असेल, तो परमेश्वराला योभाभ्यासाद्वारे आपल्या आत्म्यातच पाहू शकतो, अन्यत्र नव्हे. ॥42॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    इंग्लिश (3)

    Meaning

    God is wonderful, mightier than all the forces of nature and learned persons. He is the Displayer of air, water and fire. He is the protector of the Sun, Earth and Atmosphere. He is Resplendent, and soul of all that moves and all that moves not. Always worship Him alone.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Meaning

    There arises the sun, wonderful splendour of the gods, the light and eye of Mitra, Varuna and Agni, filling the earth, the sky and the heaven with its glory, and soul of the world moving and unmoving. This is the divine voice. This is the oblation for him. So is the Lord Creator and Supreme Spirit of the universe, the light of lights, life of life and the real power of the gods. That alone is the object of worship.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Translation

    Yonder has arisen with wonderful effulgence the eye of our light, life and energy. He has filled the celestial regions, the earth and the interspace with his glory. This sun is the soul of all that moves or is immovable. (1)

    Notes

    Caksuh, enlightener (दर्शकं ब्रह्म—Daya). Mitra, Varuna and Agni, friend or the sun; giver of joy; the lord of oceans; fire and electricity. Atma jagatah, the soul of the world; pervading and animating all things; or it may mean ‘ofthe moving beings’ and tasthusah will mean ‘of the beings that stand unmoving'.

    इस भाष्य को एडिट करें

    बंगाली (1)

    विषय

    পুনরিত্থমেবেশ্বরস্য গুণা উপদিশ্যন্তে ॥
    পুনরায় সেইরূপই ঈশ্বরের গুণের উপদেশ পরবর্ত্তী মন্ত্রে করা হইয়াছে ॥

    पदार्थ

    পদার্থঃ- হে মনুষ্যগণ! তোমাদিগের উচিত যে, যে (সূর্য়্যঃ) সবিতা (স্বাহা) সত্য ক্রিয়া দ্বারা (দেবানাম্) নেত্রাদির সমান বিদ্বান্দিগের (মিত্রস্য) মিত্র বা প্রাণ (বরুণস্য) শ্রেষ্ঠ পুরুষ বা উদান এবং (অগ্নেঃ) অগ্নির (চিত্রম্) অদ্ভুত (অনীকম্) বলবত্তর সেনাতুল্য বিখ্যাত, (চক্ষুঃ) প্রভাবিত করিবার গুণসকলকে (উৎ) (অগাৎ) ভাল প্রকার প্রাপ্ত হয় এবং (জগতঃ) জঙ্গম প্রাণী এবং (তস্থুষঃ) স্থাবর সংসারী পদার্থ সকলের (আত্মা) আত্মা তুল্য হইয়া (দ্যাবাপৃথিবী) আকাশ ও ভূমি এবং (অন্তরিক্ষম্) অন্তরিক্ষকে (আ) সর্ব প্রকারে (অপ্রাঃ) ব্যাপ্ত হওয়ার সমান পরমাত্মা, তাঁহারই উপাসনা সর্বদা করিতে থাক ॥ ৪২ ॥

    भावार्थ

    ভাবার্থঃ- কোনও পুরুষ পরমাত্মার প্রেমভক্তি ব্যতীত যোগসিদ্ধি প্রাপ্ত হয় না এবং যে প্রেম-ভক্তি যুক্ত হইয়া যোগ বলে পরমেশ্বরের স্মরণ করে তাহাকে সেই দয়ালু পরমাত্মা শীঘ্র যোগসিদ্ধি প্রদান করে ॥ ৪২ ॥

    मन्त्र (बांग्ला)

    চি॒ত্রং দে॒বানা॒মুদ॑গা॒দনী॑কং॒ চক্ষু॑র্মি॒ত্রস্য॒ বরু॑ণস্যা॒গ্নেঃ । আऽপ্রা॒ দ্যাবা॑পৃথি॒বীऽঅ॒ন্তরি॑ক্ষ॒ꣳ সূর্য়॑ऽআ॒ত্মা জগ॑তস্ত॒স্থুষ॑শ্চ॒ স্বাহা॑ ॥ ৪২ ॥

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

    চিত্রং দেবানামিত্যস্য কুৎস ঋষিঃ । সূর্য়্যো দেবতা । ভুরিগার্ষী ত্রিষ্টুপ্ ছন্দঃ । ধৈবতঃ স্বরঃ ॥

    इस भाष्य को एडिट करें
    Top