यजुर्वेद - अध्याय 7/ मन्त्र 23
ऋषिः - वत्सार काश्यप ऋषिः
देवता - विश्वेदेवा देवताः
छन्दः - अनुष्टुप्,प्राजापत्या अनुष्टुप्,स्वराट् साम्नी अनुष्टुप्,भूरिक् आर्ची गायत्री,भूरिक् साम्नी अनुष्टुप्
स्वरः - षड्जः, गान्धारः
89
मि॒त्रावरु॑णाभ्यां त्वा देवा॒व्यं य॒ज्ञस्यायु॑षे गृह्णा॒मीन्द्रा॑य त्वा देवा॒व्यं य॒ज्ञस्यायु॑षे गृह्णा॒मीन्द्रा॒ग्निभ्यां॑ त्वा देवा॒व्यं य॒ज्ञस्यायु॑षे गृह्णा॒मीन्द्रा॒वरु॑णाभ्यां त्वा देवा॒व्यं य॒ज्ञस्यायु॑षे गृह्णा॒मीन्द्रा॒बृह॒स्पति॑भ्यां त्वा देवा॒व्यं य॒ज्ञस्यायु॑षे गृह्णा॒मीन्द्रा॒विष्णु॑भ्यां त्वा देवा॒व्यं य॒ज्ञस्यायु॑षे गृह्णामि॥२३॥
स्वर सहित पद पाठमि॒त्रावरु॑णाभ्याम्। त्वा॒। दे॒वा॒व्य᳖मिति॑ देवऽअ॒व्य᳖म्। य॒ज्ञस्य॑। आयु॑षे। गृ॒ह्णा॒मि॒। इन्द्रा॑य। त्वा॒। दे॒वा॒व्य᳖मिति॑ देवऽअ॒व्य᳖म्। य॒ज्ञस्य॑। आयु॑षे। गृ॒ह्णा॒मि॒। इ॒न्द्रा॒ग्निभ्या॒मिती॑न्द्रा॒ग्निऽभ्या॑म्। त्वा॒। दे॒वा॒व्य᳖मिति॑ देवऽअ॒व्य᳖म्। य॒ज्ञस्य॑। आयु॑षे। गृ॒ह्णा॒मि॒। इन्द्रा॒वरु॑णाभ्याम्। त्वा॒। दे॒वा॒व्य᳖मिति॑ देवऽअ॒व्य᳖म्। य॒ज्ञस्य॑। आयु॑षे। गृ॒ह्णा॒मि॒। इन्द्रा॒बृह॒स्पति॑भ्या॒मितीन्द्राबृह॒स्पति॑ऽभ्याम्। त्वा॒। दे॒वा॒व्य᳖मिति॑ देवऽअ॒व्य᳖म्। य॒ज्ञस्य॑। आयु॑षे। गृ॒ह्णा॒मि॒। इन्द्रा॒विष्णु॑भ्या॒मितीन्द्रा॒विष्णुभ्या॒मितीन्द्रा॒विष्णु॑ऽभ्याम्। त्वा॒। दे॒वा॒व्य᳖मिति॑ देवऽअ॒व्य᳖म्। य॒ज्ञस्य॑। आयु॑षे। गृ॒ह्णा॒मि॒ ॥२३॥
स्वर रहित मन्त्र
मित्रावरुणाभ्यान्त्वा देवाव्यं देवाव्यँयज्ञस्यायुषे गृह्णामीन्द्राय त्वा देवाव्यँयज्ञस्यायुषे गृह्णामीन्द्राग्निभ्यान्त्वा देवाव्यँयज्ञस्यायुषे गृह्णामीन्द्रावरुणाभ्यान्त्वा देवाव्यँयज्ञस्यायुषे गृह्णामीन्द्राबृहस्पतिभ्यान्त्वा देवाव्यँयज्ञस्यायुषे गृह्णामीन्द्राविष्णुभ्यान्त्वा देवाव्यँयज्ञस्यायुषे गृह्णामि ॥
स्वर रहित पद पाठ
मित्रावरुणाभ्याम्। त्वा। देवाव्यमिति देवऽअव्यम्। यज्ञस्य। आयुषे। गृह्णामि। इन्द्राय। त्वा। देवाव्यमिति देवऽअव्यम्। यज्ञस्य। आयुषे। गृह्णामि। इन्द्राग्निभ्यामितीन्द्राग्निऽभ्याम्। त्वा। देवाव्यमिति देवऽअव्यम्। यज्ञस्य। आयुषे। गृह्णामि। इन्द्रावरुणाभ्याम्। त्वा। देवाव्यमिति देवऽअव्यम्। यज्ञस्य। आयुषे। गृह्णामि। इन्द्राबृहस्पतिभ्यामितीन्द्रा- बृहस्पतिऽभ्याम्। त्वा। देवाव्यमिति देवऽअव्यम्। यज्ञस्य। आयुषे। गृह्णामि। इन्द्राविष्णुभ्यामितीन्द्राविष्णुभ्यामितीन्द्रा- विष्णुऽभ्याम्। त्वा। देवाव्यमिति देवऽअव्यम्। यज्ञस्य। आयुषे। गृह्णामि॥२३॥
भाष्य भाग
संस्कृत (2)
विषयः
सर्वविद्याप्रवीणं सभापतिं कुर्य्यादित्युपदिश्यते॥
अन्वयः
हे सभापते! धर्मार्थकाममोक्षानिच्छुरहं यज्ञस्यायुषे मित्रावरुणाभ्यां देवाव्यं त्वां गृह्णामि। हे सेनापते विद्वन्! यज्ञस्यायुष इन्द्राय देवाव्यं त्वा गृह्णामि। हे शस्त्रास्त्रविद्याविद् यज्ञस्यायुष इन्द्राग्निभ्यां देवाव्यं त्वा त्वां गृह्णामि। हे शिल्पिन्! यज्ञस्यायुष इन्द्रावरुणाभ्यां देवाव्यं त्वा त्वां गृह्णामि तथा यज्ञस्यायुष इन्द्राबृहस्पतिभ्यां देवाव्यं त्वा त्वां गृह्णामि। हे विद्वन्! यज्ञस्यायुष इन्द्राविष्णुभ्यां देवाव्यं त्वा त्वां गृह्णामि॥२३॥
पदार्थः
(मित्रावरुणाभ्याम्) सख्युत्कृष्टाभ्याम् (त्वा) सभापतिं पूर्णविद्यमुपदेशकं वा (देवाव्यम्) यो देवानवति स देवावीस्तम्। अवितॄस्तृतन्त्रिभ्य ईः। (उणा॰३।१५८) इति रक्षणाद्यर्थादवधातोरीः प्रत्ययः। (यज्ञस्य) अग्निहोत्रादे राज्यपालनान्तस्य (आयुषे) उन्नत्यै (गृह्णामि) (इन्द्राय) परमैश्वर्य्यवते (त्वा) त्वाम् (देवाव्यम्) विद्वद्रक्षकम् (यज्ञस्य) सत्संगतिकरणस्य (आयुषे) (गृह्णामि) (इन्द्राग्निभ्याम्) विद्युत्प्रसिद्धाभ्यां वह्निभ्याम् (त्वा) त्वाम् (देवाव्यम्) दिव्यविद्याबोधकम् (यज्ञस्य) शिल्पविद्याकार्य्यसिद्धिकरस्य (आयुषे) (गृह्णामि) वृणोमि (इन्द्रावरुणाभ्याम्) विद्युज्जलाभ्याम् (त्वा) त्वाम् (देवाव्यम्) एतद्दिव्यविद्याव्यापकम् (यज्ञस्य) क्रियाकौशलसंगतस्य (आयुषे) (गृह्णामि) (इन्द्राबृहस्पतिभ्याम्) राजानूचानाभ्यां विद्वद्भ्याम् (त्वा) त्वाम् (देवाव्यम्) प्रशस्तयोगविद्याप्रापकम् (यज्ञस्य) योगविद्याप्रापकस्य विज्ञानस्य (आयुषे) (गृह्णामि) अङ्गीकरोमि (इन्द्राविष्णुभ्याम्) ईश्वरवेदज्ञानाभ्याम् (त्वा) त्वाम् (देवाव्यम्) ब्रह्मविदां तर्पकम् (यज्ञस्य) ज्ञानमयस्य (आयुषे) वृद्धये (गृह्णामि)॥ अयं मन्त्रः (शत॰४। २। ३। १२-१८) व्याख्यातः॥२३॥
भावार्थः
प्रजाजनैः सकलशास्त्रप्रचाराय सर्वविद्याकुशलोऽतिशयितब्रह्मचर्य्यादिकर्म्मानुष्ठाता सभाध्यक्षः कर्त्तव्यः, सोऽपि प्रीत्या सकलशास्त्रं प्रचारयेत्॥२३॥
विषयः
सर्वविद्याप्रवीणं सभापतिं कुर्य्यादित्युपदिश्यते।।
सपदार्थान्वयः
हे सभापते ! धर्मार्थकाममोक्षानिच्छुरहं यज्ञस्य अग्निहोत्रादे राज्यपालनान्तस्य आयुषे उन्नत्यै मित्रावरुणाभ्यां सख्युत्कृष्टाभ्यां देवाव्यं यो देवानवति स देवावीस्तं त्वां सभापतिं पूर्णविद्यमुपदेशकं वा गृह्णामि । हे सेनापते विद्वन् ! यज्ञस्य सत्सङ्गतिकरणस्य आयुषे उन्नत्यैइन्द्राय परमैश्वर्यवते देवाव्यं विद्वद्रक्षकंत्वा त्वां गृह्णामि। हे शस्त्रास्त्रविद्याविद्! यज्ञस्य शिल्पविद्याकार्यसिद्धिं करस्य आयुषे उन्नत्यैइन्द्राग्निभ्यां विद्युत्प्रसिद्धाभ्यां वह्निभ्यां देवाव्यं दिव्यविद्याबोधकं त्वा=त्वां गृह्णामि वृणोमि। हे शिल्पिन्! यज्ञस्य क्रियाकौशलसङ्गतस्य आयुषे उन्नत्यैइन्द्रावरुणाभ्यां विद्युज्जलाभ्यां देवाव्यम् एतद्विव्यविद्याव्यापकं त्वा= त्वां गृह्णामि। तथा यज्ञस्य योगविद्याप्रापकस्य विज्ञानस्य आयुषे उन्नत्यैइन्द्राबृहस्पतिभ्यां राजाऽनूचानाभ्यां विद्वद्भ्यां देवाव्यं प्रशस्तयोगविद्याप्रापकं त्वा=त्वां गृह्णामि अङ्गीकरोमि। हे विद्वन् ! यज्ञस्य ज्ञानमयस्य आयुषे वृद्धये इन्द्राविष्णुभ्याम् ईश्वरवेदज्ञानाभ्यां देवाव्यं ब्रह्मविदां तर्पकं त्वा=त्वांगृह्णामि ॥ ७ । २३॥ [हे सभापते! धर्मार्थकाममोक्षानिच्छुरहं यज्ञस्यायुषे...त्वां गृह्णामि]
पदार्थः
(मित्रावरुणाभ्याम्) सख्युत्कृष्टाभ्याम् (त्वा) सभापतिं पूर्णविद्यमुपदेशकं वा (देवाव्यम्) यो देवानवति स देवावीस्तम्। अवितृस्तृतंत्रिभ्य ईः ॥ उ०३ । १५८॥ इति रक्षणाद्यर्थादवधातोरी: प्रत्यय: (यज्ञस्य) अग्निहोत्रादे राज्यपालनान्तस्य (आयुषे) उन्नत्यै (गृह्णामि) (इन्द्राय) परमैश्वर्य्यवते (त्वा) त्वाम् (देवाव्यम्) विद्वद्रक्षकम् (यज्ञस्य) सत्संगतिकरणस्य (आयुषे) (गृह्णामि) (इन्द्राग्निभ्याम्) विद्युत्प्रसिद्धाभ्यां वह्निभ्याम् (त्वा) त्वाम् (देवाव्यम्) दिव्यविद्याबोधकम् (यज्ञस्य) शिल्प- विद्याकार्य्यसिद्धिकरस्य (आयुषे) (गृह्णामि) वृणोमि (इन्द्रावरुणाभ्याम्) विद्युज्जलाभ्याम् (त्वा) त्वाम् (देवाव्यम्) एतद्दिव्यविद्याव्यापकम् (यज्ञस्य) क्रियाकौशलसंगतस्य (आयुषे) (गृह्लामि) (इन्द्राबृहस्पतिभ्याम्) राजानूचानभ्यां विद्वद्भ्याम् (त्वा) त्वाम् (देवाव्यम्) प्रशस्तयोगविद्याप्रापकम् (यज्ञस्य) योगविद्याप्रापकस्य विज्ञानस्य (आयुषे) (गृह्णामि) अङ्गीकरोमि (इन्द्राविष्णुभ्याम्) ईश्वरवेदज्ञानाभ्याम् (त्वा) त्वाम् (देवाव्यम्) ब्रह्मविदां तर्पकम् (यज्ञस्य) ज्ञानमयस्य (आयुषे) वृद्धये (गृह्णामि) ॥ अयं मन्त्रः शत० ४ । २ । ३ । १२-१८। व्याख्यातः ॥ २३॥
भावार्थः
प्रजाजनैः सकलशास्त्रप्रचाराय सर्वविद्याकुशलोऽतिशयितब्रह्मचर्यादिकर्मानुष्ठाता सभाध्यक्षः कर्त्तव्यः सोऽपि प्रीत्या सकलशास्त्रं प्रचारयेत् ।। ७ । २३ ।।
विशेषः
वत्सारः काश्यपः । विश्वेदेवाः=विद्वांसः।। मित्रावरुणाभ्यामित्यस्यानुष्टुप्, इन्द्राग्निभ्यामित्यस्य प्राजापत्यानुष्टुप्, इन्द्रावरुणाभ्यामित्यस्य स्वराट् साम्न्यनुष्टुप्।गान्धारः॥ इन्द्रबृहस्पतिभ्यामित्यस्य भुरिगार्ची गायत्री।षड्जः॥ इन्द्राविष्णुभ्यामित्यस्य भुरिक् साम्न्यनुष्टुप् । गान्धारः ।।
हिन्दी (4)
विषय
सब विद्याओं में प्रवीण पुरुष को सभा का अधिकारी करे, यह अगले मन्त्र में कहा है॥
पदार्थ
हे सभापते! धर्म, अर्थ, काम और मोक्ष की इच्छा करने वाला मैं (यज्ञस्य) अग्निहोत्र से लेकर राज्य पालन पर्य्यन्त यज्ञ की (आयुषे) उन्नति होने के लिये (मित्रावरुणाभ्याम्) मित्र और उत्तम विद्यायुक्त पुरुषों के अर्थ (देवाव्यम्) विद्वानों की रक्षा करने वाले (त्वा) तुझको (गृह्णामि) स्वीकार करता हूं। हे सेनापते विद्वन्! (यज्ञस्य) सत्संगति करने की (आयुषे) उन्नति के लिये (इन्द्राय) परमैश्वर्य्यवान् पुरुष के अर्थ (देवाव्यम्) विद्वानों की रक्षा करने वाला (त्वा) तुझ को (गृह्णामि) ग्रहण करता हूं। हे शस्त्रास्त्रविद्या के जानने वाले प्रवीण! (यज्ञस्य) शिल्पविद्या के कामों की सिद्धि की (आयुषे) प्राप्ति के लिये (इन्द्राग्निभ्याम्) बिजुली और प्रसिद्ध आग के गुण प्रकाश होने के अर्थ (देवाव्यम्) दिव्य विद्या बोध की रक्षा करने वाले (त्वा) तुझको (गृह्णामि) ग्रहण करता हूं। हे शिल्पिन्! (यज्ञस्य) क्रिया-चतुराई का (आयुषे) ज्ञान होने के (इन्द्रावरुणाभ्याम्) बिजुली और जल के गुण प्रकाश होने के अर्थ (देवाव्यम्) उन की विद्या जानने वाले (त्वा) तुझ को (गृह्णामि) ग्रहण करता हूं। हे अध्यापक! (यज्ञस्य) पढ़ने-पढ़ाने की (आयुषे) उन्नति के लिये (इन्द्राबृहस्पतिभ्याम्) राजा और शस्त्रवेत्ताओं के अर्थ (देवाव्यम्) प्रशंसित योगविद्या के जानने और प्राप्त कराने वाले (त्वा) तुझको (गृह्णामि) ग्रहण करता हूं। हे विद्वन्! (यज्ञस्य) विज्ञान की (आयुषे) बढ़ती के लिये (इन्द्राविष्णुभ्याम्) ईश्वर और वेदशास्त्र के जानने के अर्थ (देवाव्यम्) ब्रह्मज्ञानी को तृप्त करने वाले (त्वा) तुझको (गृह्णामि) ग्रहण करता हूं॥२३॥
भावार्थ
प्रजाजनों को उचित है कि सकल शास्त्र का प्रचार होने के लिये सब विद्याओं में कुशल और अत्यन्त ब्रह्मचर्य्य के अनुष्ठान करने वाले पुरुष को सभापति करें और यह वह सभापति भी परम प्रीति के साथ सकल शास्त्र का प्रचार करता कराता रहे॥२३॥
विषय
‘अग्नि-वरुण-बृहस्पति-विष्णु’
पदार्थ
१. पिछले मन्त्र की भावना को ही आगे चलाते हुए कहते हैं कि हे सोम! ( देवाव्यम् ) = दिव्य गुणों की रक्षा करनेवाले ( त्वा ) = तुझे ( मित्रावरुणाभ्याम् ) = स्नेह तथा द्वेष निवारण के लिए और इस प्रकार ( यज्ञस्य आयुषे ) = यज्ञमय जीवन के लिए ( गृह्णामि ) = ग्रहण करता हूँ, अर्थात् सोम की रक्षा से जहाँ मुझमें दिव्यता व यज्ञ की वृद्धि होती है वहाँ मेरा जीवन स्नेहवाला [ मित्र ] तथा द्वेष का निवारण करके [ वरुण ] निर्द्वेषता से पूर्ण होता है।
२. हे सोम! ( देवाव्यं त्वा ) = दिव्य गुणों की रक्षा करनेवाले तुझे ( इन्द्राय ) = जितेन्द्रियता के लिए, ज्ञानरूप परमैश्वर्य के लिए तथा ( यज्ञस्य आयुषे ) = यज्ञमय जीवन के लिए ( गृह्णामि ) = ग्रहण करता हूँ, अर्थात् इस सोम की रक्षा से मैं ज्ञानरूप परमैश्वर्य को सिद्ध करता हूँ।
३. हे सोम! ( देवाव्यं त्वा ) = दिव्य गुणों की रक्षा करनेवाले तुझे ( इन्द्राङ्गिनभ्याम् ) = बल व प्रकाश के लिए, और इस प्रकार ( यज्ञस्य आयुषे ) = यज्ञमय जीवन के लिए ( गृह्णामि ) = ग्रहण करता हूँ। इस सोम की रक्षा से मुझमें ‘इन्द्र और अग्नि’ का विकास होता है। इन्द्र ‘बल’ का प्रतीक है तो अग्नि ‘प्रकाश’ का।
४. हे सोम! ( देवाव्यं त्वा ) = दिव्य गुणों की रक्षा करनेवाले तुझे ( इन्द्रावरुणाभ्याम् ) = इन्द्र और वरुण के लिए, अर्थात् सब शत्रुओं का विदारण करने और श्रेष्ठ बनने के लिए ( गृह्णामि ) = ग्रहण करता हूँ। सोम के धारण से मुझमें बल की वृद्धि होती है। मैं कामादि शत्रुओं का संहार करता हूँ। इस प्रकार श्रेष्ठ बनता हूँ और ( यज्ञस्य आयुषे ) = मेरा जीवन यज्ञ का जीवन होता है।
५. हे सोम! ( देवाव्यं त्वा ) = दिव्य गुणों के रक्षक तुझे ( इन्द्राबृहस्पतिभ्याम् ) = इन्द्र और बृहस्पति के लिए, अर्थात् शक्ति व ज्ञान के लिए ( गृह्णामि ) = ग्रहण करता हूँ। इस शक्ति व ज्ञान को ( यज्ञस्य आयुषे ) = यज्ञमय जीवन के लिए ग्रहण करता हूँ।
६. ( देवाव्यं त्वा ) = हे दिव्य गुणों के रक्षक सोम! तुझे ( इन्द्राविष्णुभ्याम् ) = इन्द्र और विष्णु के लिए—शक्तिशाली व व्यापक हृदयवाला बनने के लिए और शक्ति व उदारता से ( यज्ञस्य ) = यज्ञ के ( आयुषे ) = जीवन के लिए ( गृह्णामि ) = ग्रहण करता हूँ।
७. ‘अग्नि’ प्रकाश का सूचक है अथवा मलों को भस्म करने का प्रतीक है। ‘वरुण’ = द्वेष-निवारण की सूचना दे रहा है, द्वेष-निवारण से ही मनुष्य श्रेष्ठ बनता है। ‘बृहस्पति’ = सर्वोच्च दिशा का अधिपति है, यह ज्ञानियों का भी ज्ञानी है। ‘विष्णु’ सबका धारक है। यह व्यापकता व उदारता का प्रतीक है। ‘इन्द्र’ इन सबके साथ जुड़ा हुआ है, यह शक्ति का प्रतीक है। ‘अग्नित्व’ आदि गुण शक्ति के साथ ही कार्यक्षम होते हैं। इन सब गुणों का मूल यह सोम है।
भावार्थ
भावार्थ — हम सोमरक्षा के द्वारा ‘अग्नि-वरुण-बृहस्पति व विष्णु’ बनें। हममें इन्द्रशक्ति का विकास हो। हम सोम की रक्षा करनेवाले ‘अवत्सार’ बनें।
विषय
मित्र और वरुण पद का वर्णन ।
भावार्थ
हे सभापते या राजन् ! ( देवाव्यं त्वां ) देव, विद्वानों और अधीन राजाओं के रक्षक तुझको (मित्रावरुणाभ्याम्) मित्र और वरुण इन पदों पर ( यज्ञस्य आयुपे ) राष्ट्रव्यवस्था के दीर्घ जीवन के लिये ( गुह्णामि) नियुक्त करता हूं । हे राजन् ! (देवाव्याम् त्वा ) विद्वानों और राजा जनों के रक्षक तुझको ( इन्द्राय, यज्ञस्य आयुषे, गृह्णामि ) इन्द्र अर्थात् ऐश्वर्यवान् सेनापति पद पर राष्ट्रमय यज्ञ के दीर्घ जीवन के लिये नियुक्त करता हूं । ( २ ) ( देवान्यं इन्द्राग्नीभ्याम् यज्ञस्य आयुषे त्वा गृह्णामि ) देवों, विद्वान् पुरुषों के रक्षक तुमको इन्द्र और अग्नि पद अर्थात् इन्द्र, राजा और अग्नि, दुष्टों के संतापक और अग्रणी पद पर राज्य की दीर्घायु के लिये नियुक्त करता हूँ . ( त्वा देवाव्यं इन्द्रावरुणाभ्याम् यज्ञस्य आयुषे गृह्णामि ) देवों के रक्षक, तुझको इन्द्र और वरुण पद पर यज्ञ की दीर्घायु के लिये नियुक्त करता हूं । ( त्वा देवाभ्यं इन्द्रावृहस्पतिभ्यां यज्ञस्य आयु गृह्णामि ) देवों के रक्षक तुझको इन्द्र और वृहस्पति पद पर राज्य के दीर्घ जीवन के लिये नियुक्त करता हूं | ( इन्द्र विष्णुभ्यां त्वा देवाव्यं यत्तस्य आयुषे गृह्णामि ) देवों के रक्षक तुमको इन्द्र और विष्णु पद पर राज्य की दीर्घायु के लिये नियुक्त करता हूं । ४ । २ । २ । १-१४
मित्र, वरुण, इन्द्र-अग्नि, इन्द्र-वरुण, इन्द्र-बृहस्पति, इन्द्र - विष्णु ये सब राज्य के विशेष अंग हैं। जिनके पदाधिकारी इन नामों से कहे जाते हैं । उन सबके लिये योग्य पुरुषों को नियुक्त करने और उन सबकी रक्षा के लिये उन सबके ऊपर सबको रक्षा करने में समर्थ एक पुरुष को नियुक्त करने का उपदेश वेद ने किया है । शत० ४।२।२।१।१८॥
टिप्पणी
२३ – 'देवायुवं ' सर्वच काण्व० ॥
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
विश्वेदेवा देवताः । (१) अनुष्टुप । (२) प्राजापत्यानुष्टुप् । ( ३ ) स्वराट्
साम्म्यनुष्टुप् । गांधारः स्वर: । ( ४ ) भुरिगार्ची गायत्री । षड्जः । (५) भुरिक् साम्न्यनुष्टुप् । गांधारः ॥
विषय
सब विद्याओं में प्रवीण पुरुष को सभापति बनावे, यह उपदेश किया है ।।
भाषार्थ
हे सभापते ! धर्म, अर्थ, काम और मोक्ष का इच्छुक मैं--(यज्ञस्य) अग्निहोत्र से लेकर राज्यपालन पर्यन्त यज्ञकी (आयुषे) उन्नति के लिये एवं (मित्रावरुणाभ्याम्) सबका मित्र और श्रेष्ठ पुरुष बनने के लिये (देवाव्यम्) देवों के रक्षक (त्वाम्) तुझ सेनापति को वा पूर्णविद्या के उपदेशक विद्वान् को (गृह्णामि) स्वीकार करता हूँ। हे सेनापते विद्वन् ! (यज्ञस्य) सत्सङ्गति की (आयुषे) उन्नति के लिये एवं (इन्द्राय) परम ऐश्वर्यवान् होने के लिये (त्वा) तुझ ( देवाव्यम्) देवों के रक्षक विद्वान् को (गृह्णामि) मैं ग्रहण करती हूँ । हे शस्त्र-अस्त्र विद्या को जानने वाले विद्वान् ! (यज्ञस्य) शिल्पविद्या के कार्यों को सिद्ध करने वाले यज्ञ की (आयुषे) उन्नति के लिये एवं (इन्द्राग्निभ्याम) विद्युत् विद्या और प्रसिद्ध अग्नि विद्या को जानने के लिए (त्वा) तुझ (देवाव्यम्) दिव्य विद्या के बोधक विद्वान् को (गृह्णामि) वरता हूँ। हे शिल्पिन्! (यज्ञस्य) क्रियाकौशल से युक्त यज्ञ की (आयुषे) उन्नति के लिये एवं (इन्द्रावरुणाभ्यम्) विद्युत् और जल विद्या को जानने के लिये (त्वा) तुझ (देवाव्यम्) दिव्य विद्या से युक्त विद्वान् को (गृह्णामि) स्वीकार करता हूँ। और--(यज्ञस्य) योगविद्या के प्रापक और विज्ञान की (आयुषे) उन्नति के लिये एवं (इन्द्राबृहस्पतिभ्याम्) राजा और अनूचान विद्वान् बनने के लिये (देवाव्यम्) (त्वा) तुझ (देवाव्यम्) प्रशस्त योग विद्या के प्रापक विद्वान् को (गृह्णामि) अङ्गीकार करता हूँ। हे विद्वन् ! (यज्ञस्य) ज्ञानमय यज्ञ की (आयुषे) वृद्धि के लिये एवं (इन्द्राविष्णुभ्याम्) ईश्वर और वेदज्ञान की प्राप्ति के लिये (त्वा) तुझ (देवाव्यम्)ब्रह्मवेत्ता को तृप्त करने वाले विद्वान् को (गृह्णामि) ग्रहण करता हूँ ।। ७ । २३ ।।
भावार्थ
प्रजा के लोग सब शास्त्रों के प्रचार के लिये सब विद्याओं में कुशल, अत्यन्त ब्रह्मचर्य आदि कर्मों के अनुष्ठान करने वाले पुरुष को सभाध्यक्ष बनावें, और वह प्रीतिपूर्वक सब शास्त्रों का प्रचार करें ।। ७ । २३ ।।
प्रमाणार्थ
(देवाव्यम्) रक्षण-आदि अर्थ वाली 'अव’ धातु से 'अवितृस्तृतन्त्रिभ्य ई:' उणा० (३ । १५८) इस सूत्र से'ई' प्रत्यय करने पर 'देवावी' शब्द सिद्ध होता है । इस मन्त्र की व्याख्या शत० (४ । २ । ३ । १२-१८) में की गई है ॥ ७ । २३ ॥
भाष्यसार
सब विद्याओं में प्रवीण पुरुष को सभापति बनावें--धर्म, अर्थ, काम और मोक्ष के इच्छुक प्रजा-जन यज्ञ अर्थात् अग्निहोत्र से लेकर राज्यपालन पर्यन्त शुभ कर्मों की उन्नति के लिये देवों के रक्षक पुरुष को सभापति बनावें । सत्सङ्गति आदि कर्मों की उन्नति और परम ऐश्वर्यवान् बनने के लिये विद्वानों के रक्षक पुरुष को सभापति बनावें । शस्त्र-अस्त्र विद्या के वेत्ता, दिव्यविद्या के बोधक पुरुष को शिल्पविद्या के कार्यों को सिद्ध करने वाले पुरुषों की उन्नति के लिये तथा विद्युत् विद्या और अग्नि विद्या को जानने के लिये सभापति बनावें। क्रियाकौशल की उन्नति के लिये, विद्युत्-विद्या और जल-विद्या को जानने के लिये, शिल्पी अर्थात् दिव्य शिल्प विद्या को व्यापक रूप से जानने वाले पुरुष को सभापति बनावें । योगविद्या के प्रापक विज्ञान की उन्नति के लिए विद्वान् राजा तथा विद्वान् अनूचानजनों की रक्षा के लिये प्रशस्त योग-विद्या के प्रापक पुरुष को सभापति बनावें । ज्ञानमय यज्ञ की वृद्धि के लिये, ईश्वर और वेद-ज्ञान की प्राप्ति के लिए ब्रह्मवेत्ताओं को तृप्त करने वाले पुरुष को सभापति बनावें । भाव यह है कि सब शास्त्रों के प्रचार के लिए, सब विद्याओं में कुशल, ब्रह्मचर्य आदि शुभ कर्मों के अनुष्ठान करने वाले पुरुष को सभापति बनावें ।
मराठी (2)
भावार्थ
सर्व शास्त्रांचा प्रसार होण्यासाठी प्रजेने सर्व विद्येत प्रवीण व अखंड ब्रह्मचारी पुरुषाला राजा करावे व राजाने अत्यंत प्रेमाने सर्व शास्त्रांचा प्रसार, प्रसार करावा.
विषय
सर्व विद्याविशारद, विद्या प्रवीण पुरुषाला सभाध्यक्षपदी नेमावे, पुढील मंत्रात हा विषय प्रतिपादिला आहे-
शब्दार्थ
शब्दार्थ - हे सभाध्यक्ष, धर्म, अर्थ, काम आणि मोक्ष यांची कामना करणारा मी एक विद्वान, (यज्ञस्य) अग्निहोत्रापासून ते राज्यपालनापर्यंत होणार्या यज्ञरुप राज्यशासनाची (आयुषे) उन्नती होण्यासाठी तसेच (मित्रावरूणाभ्याम्) सहायक आणि उत्तमविद्यायुक्त पुरुषांच्या हितासाठी (देवायम्) विद्वानांचे रक्षण करणार्या (त्वा) तुला (गृहणामि) मी स्वीकार करतो (तू उत्तम राज्यशासन करणारा आहेस, म्हणून मी तुला मान्यता देतो) हे विद्वान सेनापती, (यज्ञस्य) संत्संगतीच्या (आयुषे) वृद्धीसाठी तसेच (इन्द्राय) परमेश्वर्यवान पुरुषांसाठी (देवान्यम्) विद्वानांचे रक्षण करणार्या (त्वा) तुला (गृह्णामि) ग्रहण करीत आहे. (तू सभाध्यक्ष असून सेनापती आहेस-विद्वानांचा रक्षक आहेत) हे शस्त्रास्त्रविद्याप्रवीण समाध्यक्षा, (यज्ञस्य) शिल्पविदयेत सिद्धी (आयुषे) व नैपुण्य प्राप्त करण्याकरिता आणि (इन्द्राग्नीभ्यास्) विद्युत व अग्नीच्या गुणांच्या प्रकटीकरणासाठी (देवाव्यम्) दिव्य शिल्पविद्येचं रक्षण करणार्या (त्वा) तुला मी (गृह्णामि) ग्रहण करतो. (सभाध्यक्ष उत्तम वैज्ञानिक असावा हे शिल्पिन् (कलाकुशल) सभाध्यक्षा, (यज्ञस्य) वैज्ञानिक सिद्धांताप्रमाणे प्रक्रिया व क्रियांमध्ये (आयुषे) कौशल्य प्राप्त करण्यासाठी तसेच (इन्द्रावरूणाभ्याम्) विद्युत व जल यांच्या गुणांचा शोध लावण्यासाठी (देवान्यम्) त्या विद्येचा ज्ञाता जो तू, अशा (त्वा) तुला मी (गृह्णामि) ग्रहण करतो. हे अध्यापक, (यज्ञस्य) अध्ययन-अध्यापन रुप यज्ञाच्या (आयुषे) उन्नतीकरिता तसेच (इन्द्राबृहस्पतिभ्याम्) राज्य व शास्त्रवक्ताजन यांच्याकरिता (देवान्यम्) प्रसिद्ध योगविद्येचा ज्ञाता आणि शिकविणारा असा जो तू, त्या (त्वा) तुझा मी (गृहणामि) ग्रहण करीत आहे. हे विद्वन् (यज्ञस्य) विज्ञानाच्या (आयुषे) वृद्धीकरिता तसेच (इन्द्राविष्णुभ्याम्) ईश्वर आणि वेदशास्त्राच्या ज्ञानाकरिता (देवान्यम्) ब्रह्मवेत्त्यास तृप्त करणार्या (त्वा) तुला मी (गृहणामि) ग्रहण करीत आहे. (सभाध्यक्ष अर्थात राष्ट्राध्यक्ष कसा असावा? तो राष्ट्रोन्नती करणारा, विद्वानांचा रक्षक, उत्तम राज्यशासक, सैन्यप्रमुख, वैज्ञानिक, शस्त्रास्त्रविद्या प्रवीण, शिल्पविद्या कुशल अद्यापक, योगविद्या विशारद, आणि आस्तिक असावा) ॥23॥
भावार्थ
भावार्थ - प्रजाजनांसाठी उचित आहे की सकळ शास्त्रांची उन्नती व प्रचार होण्यासाठी त्यांनी सर्वविद्यानिपुण आणि कठोर ब्रह्मचर्यव्रत पालन करणार्या पुरुषालाच सभापती निवडावे. (राष्ट्रपती वा पंतप्रधान शास्त्रवेत्ता, व शास्त्रप्रसारक आणि ब्रह्मचारी असावा) त्याचबरोबर सभापतीचे देखील कर्त्तव्य आहे की त्याने अति प्रेमाने सकळ शास्त्रांचा प्रचार करावा व करवावा. ॥23॥
इंग्लिश (3)
Meaning
We elect thee as head of the state, for the betterment of our countrys administration, for the protection of the learned, the friendly and noble souls. We elect thee for the promotion of political conferences, for the encouragement of the learned and lofty souls. We elect thee, for the promotion of engineering works, for establishing electrical power-houses, and for the advancement of knowledge. We elect thee for making full use of electricity and water, for promoting industrial works, and spreading their knowledge. We elect thee, the master of the science of yoga, for the spread of literacy, and encouragement of the sages who preach religious truths. We elect thee, the gratifier of those who know God, for the promotion of scientific knowledge, lord the spread of theism and vedic lore.
Meaning
Head of the council, protector of the good and the noble people, I select you for the progress of this social yajna (from agnihotra upto the governance of the land) for the noble people of love, friendship and knowledge. Protector of the men of knowledge, I appoint you in the service of Indra, the ruler, man of power, majesty and grace, for the advancement of this social yajna of unity and cooperation. Man of science and technology, protector of higher and astral sciences, I welcome you for the progress of this technological yajna for the realization of the power of heat and light. Man of science and industry, protector of the men of scientific and industrial enterprise, I sanctify you for the promotion of the yajnic realisation of electric and water power. Teacher and man of education, promoter of education and yoga-vidya, I consecrate you for the promotion of social and ethical education as a yajna for the improvement of administration and the collective yoga of ethical governance of the land. Man of knowledge, friend of the spiritual people, I dedicate you to the advancement of the sacred yajna of moral and spiritual values for the realization of Divinity and knowledge of the shastras.
Translation
I take you, cherished by the learned, for the Lord friendly and venerable, so that the sacrifice may have a long life. (1) I take you, cherised by the learned for the resplendent Lord, so that the sacrifice may have a long life. (2) I take you, cherished by the learned, for the Lord resplendent and adorable, so that the sacrifice may have a long life. (3) I take you, cherished by the learned, for the Lord resplendent and venerable, so that the sacrifice may have a long life. (4) I take you, cherished by the learned, for the Lord resplendent and supreme, so that the sacrifice may have a long life. (5) I take you, cherished by the. learned, for the Lord resplendent and omnipresent, so that the sacrifice may have a long life. (6)
Notes
Mitravaruna, is combination of Mitra and Varuna. When two deities are so mentioned in a pair, the last vowel of the former one becomes long (dirgha). We have a Sutra of Panini, देवता द्वंद्वेव (Astadhyayi, Vl. 3. 26).
बंगाली (1)
विषय
সর্ববিদ্যাপ্রবীণং সভাপতিং কুর্য়্যাদিত্যুপদিশ্যতে ॥
সকল বিদ্যায় প্রবীণ পুরুষকে সবার অধিকারী করুন ইহা পরবর্ত্তী মন্ত্রে বলা হইয়াছে ॥
पदार्थ
পদার্থঃ- হে সভাপতে ! ধর্ম, অর্থ, কাম ও মোক্ষের আকাঙ্ক্ষাকারী আমি (য়জ্ঞস্য) অগ্নিহোত্র হইতে লইয়া রাজ্যপালন পর্যন্ত যজ্ঞের (আয়ুষে) উন্নতি হইবার জন্য (মিত্রাবরুণাভ্যাম্) মিত্র ও উত্তম বিদ্যাযুক্ত পুরুষদিগের অর্থ (দেবাব্যম্) বিদ্বান্দিগের রক্ষাকারী (ত্বা) তোমাকে (গৃহ্নামি) স্বীকার করি । হে সেনাপতে বিদ্বান্ ! (য়জ্ঞস্য) সৎসঙ্গতি করিবার (আয়ুষে) উন্নতি জন্য (ইন্দ্রায়) পরম ঐশ্বর্যবান পুরুষের অর্থ (দেবাব্যম্) বিদ্বান্দিগের রক্ষাকারী (ত্বা) তোমাকে (গৃহ্নামি) গ্রহণ করি । হে শস্ত্রাস্ত্রবিদ্ প্রবীণ! (য়জ্ঞস্য) শিল্পবিদ্যার কর্ম্মের সিদ্ধির (আয়ুষে) প্রাপ্তি হেতু (ইন্দ্রাগ্নিভ্যাম্) বিদ্যুৎ ও প্রসিদ্ধ অগ্নির গুণ প্রকাশ হইবার অর্থ (দেবাব্যম্) দিব্য বিদ্যা বোধের রক্ষক (ত্বা) তোমাকে (গৃহ্নামি) গ্রহণ করি । হে শিল্পিন্ ! (য়জ্ঞস্য) ক্রিয়া–চাতুর্য্যের (আয়ুষে) জ্ঞান হইবার (ইন্দ্রাবরুণাভ্যাম্) বিদ্যুৎ ও জলের গুণ প্রকাশ হইবার অর্থ (দেবাব্যম্) তাহাদের বিদ্যা জ্ঞাতাগণ (ত্বা) তোমাকে (গৃহ্নামি) গ্রহণ করি । হে অধ্যাপক ! (য়জ্ঞস্য) পঠন-পাঠনের (আয়ুষে) উন্নতির জন্য (ইন্দ্রাবৃহস্পতিভ্যাম্) রাজা ও শাস্ত্রবেত্তাদিগের অর্থ (দেবাব্যম্) প্রশংসিত যোগবিদ্যা জ্ঞাত ও প্রাপ্তকারী (ত্বা) তোমাকে (গৃহ্নামি) গ্রহণ করি । হে বিদ্বন্ ! (য়জ্ঞস্য) বিজ্ঞানের (আয়ুষে) বৃদ্ধির জন্য (ইন্দ্রাবিষ্ণুভ্যাম্) ঈশ্বর ও বেদশাস্ত্র জানিবার অর্থ (দেবাব্যম্) ব্রহ্মজ্ঞানীকে তৃপ্তকারী (ত্বা) তোমাকে (গৃহ্নামি) গ্রহণ করি ॥
भावार्थ
ভাবার্থঃ- প্রজাগণের উচিত যে, সকল শাস্ত্রের প্রচার হইবার জন্য সর্ব বিদ্যায় কুশল এবং অত্যন্ত ব্রহ্মচর্য্যের অনুষ্ঠানকারী পুরুষকে সভাপতি করিবে এবং সেই সভাপতিও পরম প্রীতি সহ সকল শাস্ত্রের প্রচার করিতে করাইতে থাকুন ॥ ২৩ ॥
मन्त्र (बांग्ला)
মি॒ত্রাবরু॑ণাভ্যাং ত্বা দেবা॒ব্যং᳖ য়॒জ্ঞস্যায়ু॑ষে গৃহ্ণা॒মীন্দ্রা॑য় ত্বা দেবা॒ব্যং᳖ য়॒জ্ঞস্যায়ু॑ষে গৃহ্ণা॒মীন্দ্রা॒গ্নিভ্যাং॑ ত্বা দেবা॒ব্যং᳖ য়॒জ্ঞস্যায়ু॑ষে গৃহ্ণা॒মীন্দ্রা॒বরু॑ণাভ্যাং ত্বা দেবা॒ব্যং᳖ য়॒জ্ঞস্যায়ু॑ষে গৃহ্ণা॒মীন্দ্রা॒বৃহ॒স্পতি॑ভ্যাং ত্বা দেবা॒ব্যং᳖ য়॒জ্ঞস্যায়ু॑ষে গৃহ্ণা॒মীন্দ্রা॒বিষ্ণু॑ভ্যাং ত্বা দেবা॒ব্যং᳖ য়॒জ্ঞস্যায়ু॑ষে গৃহ্ণামি ॥ ২৩ ॥
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
মিত্রাবরুণাভ্যাং ত্বেত্যস্য বৎসারঃ কাশ্যপ ঋষিঃ । বিশ্বেদেবা দেবতাঃ । মিত্রাবরুণাভ্যামিত্যস্যানুষ্টুপ্, ইন্দ্রাগ্নিভ্যামিত্যস্য প্রাজাপত্যানুষ্টুপ্, ইন্দ্রাবরুণাভ্যামিত্যস্য স্বরাট্ সাম্ন্যনুষ্টুপ্ ছন্দাংসি ।
গান্ধারঃ স্বরঃ ।
ইন্দ্রাবৃহস্পতিভ্যামিত্যস্য ভুরিগার্চী গায়ত্রী ছন্দঃ ।
ষড্জঃ স্বরঃ ॥
ইন্দ্রাবিষ্ণুভ্যামিত্যস্য ভুরিক্ সাম্ন্যনুষ্টুপ্ ছন্দঃ ।
গান্ধারঃ স্বরশ্চ ॥
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal