Loading...
यजुर्वेद अध्याय - 7

मन्त्र चुनें

  • यजुर्वेद का मुख्य पृष्ठ
  • यजुर्वेद - अध्याय 7/ मन्त्र 35
    ऋषिः - विश्वामित्र ऋषिः देवता - प्रजापतिर्देवता छन्दः - आर्षी त्रिष्टुप्,विराट आर्ची पङ्क्ति, स्वरः - धैवतः, ऋषभः
    77

    इन्द्र॑ मरुत्वऽइ॒ह पा॑हि॒ सोमं॒ यथा॑ शार्या॒तेऽअपि॑बः सु॒तस्य॑। तव॒ प्रणी॑ती॒ तव॑ शूर॒ शर्म॒न्नावि॑वासन्ति क॒वयः॑ सुय॒ज्ञाः। उ॒प॒या॒मगृ॑हीतो॒ऽसीन्द्रा॑य त्वा म॒रुत्व॑तऽए॒ष ते॒ योनि॒रिन्द्रा॑य त्वा म॒रुत्व॑ते॥३५॥

    स्वर सहित पद पाठ

    इन्द्रः॑। म॒रु॒त्वः॒। इ॒ह। पा॒हि॒। सोम॑म्। यथा॑। शा॒र्य्या॒ते। अपि॑बः। सु॒तस्य॑। तव॑। प्रणी॑ती। प्रनी॑तीति॒ प्रऽनी॑ती। तव॑। शू॒र॒। शर्म्म॑न्। आ। वि॒वा॒स॒न्ति॒। क॒वयः॑। सु॒य॒ज्ञा इति॑ सुऽय॒ज्ञाः। उ॒प॒या॒मगृ॑हीत॒ इत्यु॑पया॒मऽगृ॑हीतः। अ॒सि॒। इन्द्रा॑य। त्वा॒। म॒रुत्व॑ते। ए॒षः। ते॒। योनिः॑। इन्द्रा॑य। त्वा॒। म॒रुत्व॑ते ॥३५॥


    स्वर रहित मन्त्र

    इन्द्र मरुत्वऽइह पाहि सोमँयथा शार्याते अपिबः सुतस्य । तव प्रणीती तव शूर शर्मन्ना विवासन्ति कवयः सुयज्ञाः । उपयामगृहीतो सीन्द्राय त्वा मरुत्वतेऽएष ते योनिरिन्द्राय त्वा मरुत्वते ॥


    स्वर रहित पद पाठ

    इन्द्रः। मरुत्वः। इह। पाहि। सोमम्। यथा। शार्य्याते। अपिबः। सुतस्य। तव। प्रणीती। प्रनीतीति प्रऽनीती। तव। शूर। शर्म्मन्। आ। विवासन्ति। कवयः। सुयज्ञा इति सुऽयज्ञाः। उपयामगृहीत इत्युपयामऽगृहीतः। असि। इन्द्राय। त्वा। मरुत्वते। एषः। ते। योनिः। इन्द्राय। त्वा। मरुत्वते॥३५॥

    यजुर्वेद - अध्याय » 7; मन्त्र » 35
    Acknowledgment

    संस्कृत (2)

    विषयः

    अथ राजाऽध्यापनादिव्यवहाररक्षणं कथं कुर्य्यादित्युपदिश्यते॥

    अन्वयः

    हे मरुत्व इन्द्र! त्वमिह यथा शार्य्याते सुतस्यापिबस्तथा सोमं पाहि। हे शूर! तव शर्म्मन् न्यायगृहे सुयज्ञा इव कवयस्तव प्रणीतिमाविवासन्ति, यस्त्वमुपयामगृहीतोऽसि तस्मात् त्वामिन्द्राय मरुत्वते वयं सेवेमहि, ते तवैष विद्याप्रचारो योनिरस्त्यतस्त्वामिन्द्राय मरुत्वते मन्यामहे॥३५॥

    पदार्थः

    (इन्द्र) सर्वविघ्नविदारक सकलैश्वर्य्ययुक्त सम्राट्! (मरुत्वः) मरुतः प्रशस्ता धर्म्मसम्बद्धाः प्रजा यस्य तत्सम्बुद्धौ (इह) अस्मिन् संसारे (पाहि) रक्ष (सोमम्) सकलगुणैश्वर्य्यकल्याणकर्माध्ययनाध्यापनाख्यं यज्ञम् (यथा) (शार्य्याते) शर्य्याभिरङ्गुलिभिनिर्वृत्तानि कर्म्माणि शर्य्याणि तान्यतति व्याप्नोनि स शार्य्यातस्तस्मिन्। शर्य्या इत्यङ्गुलिनामसु पठितम्। (निघं॰२।५) (अपिबः) (सुतस्य) (तव) (प्रणीती) प्रकृष्टां नीतिम्। अत्र सुपां सुलुक्। (अष्टा॰७।१।३९) इति पूर्वसवर्णादेशः। (तव) (शूर) धर्म्मविरोधिहिंसक (शर्म्मन्) न्यायगृहे। अत्र सुपां सुलुग्॰ [अष्टा॰७.१.३९] इति ङेर्लुक्। न ङिसम्बुद्ध्योः। (अष्टा॰८।२।८) इति नलोपाभावः। (आ) (विवासन्ति) परिचरन्ति। विवासतीति परिचरणकर्म्मसु पठितम्। (निघं॰३।५) (कवयः) मेधाविनः। कविरिति मेधाविनामसु पठितम्। (निघं॰३।१५) (सुयज्ञाः) शोभनोऽध्ययनाध्यापनाख्यो यज्ञो येषां त इव (उपायमगृहीतः) (असि) (इन्द्राय) परमैश्वर्य्याय (त्वा) त्वाम् (मरुत्वते) प्रजासम्बन्धाय, अत्र सम्बन्धे मतुप्, झयः [अष्टा॰८.२.१०] इति मस्य वत्वम्। (एषः) (ते) (योनिः) (त्वा) (मरुत्वते)॥ अयं मन्त्रः (शत॰४। ३। ३। १३) व्याख्यातः॥३५॥

    भावार्थः

    सर्वेषां विदुषामुचितमस्ति न्यायराजसभाज्ञां नोल्लङ्घेरन्, तथैतेराजसभासभ्यजना अपि विद्वदाज्ञां नोल्लङ्घेरन्। यः सर्वोत्कृष्टस्तं सभापतिं कुर्य्युः, स सभापतिरुत्तमनीत्या सर्वराज्यप्रबन्धं कुर्य्यात्॥३५॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषयः

    अथ राजाऽध्यापनादिव्यवहाररक्षणं कथं कुर्य्यादित्युपदिश्यते।।

    सपदार्थान्वयः

    हे मरुत्वः! मरुतः=प्रशस्ता धर्मसम्बद्धाः प्रजा यस्य तत्सम्बुद्धौ इन्द्र! सर्वविघ्नविदारक सकलैश्वर्ययुक्त सम्राट्! त्वमिह अस्मिन् संसारे यथा शार्य्याते शर्य्याभिरङ्गुलिभिर्निर्वृत्तानि कर्माणि शर्य्याणि तान्यतति=व्याप्नोति स शार्य्यातस्तस्मिन् सुतस्यापिबः, तथा सोमं सकलगुणैश्वर्य्यकल्याणकर्माध्ययनाध्यापनाख्यं यज्ञं पाहि रक्ष। हे शूर! धर्मविरोधिहिंसक! तव शर्म्मन्=न्यायगृहे सुयज्ञा शोभनोऽध्ययनाध्यापनाख्यो यज्ञो येषां त इव कवयः मेधाविनः तव प्रणीतिं प्रकृष्टां नीतिम् आविवासन्ति परिचरन्ति, यतस्त्वमुपयामगृहीतोऽसि, तस्मात् [त्वा]=त्वामिन्द्राय परमैश्वर्याय मरुत्वते प्रजासम्बन्ध्याय वयं सेवेमहि। ते=तवैष=विद्याप्रचारो योनिरस्ति, अतः [त्वा] त्वामिन्द्राय परमैश्वर्य्याय मरुत्वते प्रजासम्बन्धाय मन्यामहे ॥ ७। ३५ ॥ [हे शूर! तव शर्मन्=न्यायगृहे सुयज्ञा इव कवयस्तव प्रणीतिमाविवासन्ति]

    पदार्थः

    (इन्द्र) सर्वविघ्नविदारकसकलैश्वर्य्ययुक्त सम्राट्! (मरुत्व:) मरुतः=प्रशस्ता धर्मसम्बद्धाः प्रजा यस्य तत्सम्बुद्धौ (इह) अस्मिन् संसारे (पाहि) रक्ष (सोमम्) सकलगुणैश्वर्य्यकल्याणकर्माध्ययनाध्यापनाख्यं यज्ञम् (यथा) (शार्यतते) शर्य्याभिरंगुलिभिर्निर्वृत्तानि कर्म्माणिशार्य्याणि तान्यतति=व्याप्नोति स शार्य्यातस्तस्मिन्। शर्य्या इत्यङ्गुलिनामसु पठितम् ॥ निघं० २ । ५ ॥ (अपिबः) (सुतस्य) (तव) (प्रणीती) प्रकृष्टां नीतिम्। अत्र सुपां सुलुक् ॥ अ० ७ । १ । ३९ ॥ इति पूर्वसवर्णादेश: (तव) (शूर) धर्मविरोधिहिंसक (शर्मन्) न्यायगृहे। अत्र सुपां सुलुगिति ङेर्लुक्। न ङि सम्बुद्ध्योः ॥ अ०८ । २। ८ ॥इति नलोपाभाव: (आ) (विवासन्ति) परिचरन्ति। विवासतीति परिचरणकर्म्मसु पठितम् ॥ निघं० ३ । ५ ॥ (कवयः) मेधाविनः। कविरिति मेधाविनामसु पठितम् ।। निघं० ३ । १५ ।। (सुयज्ञाः) शोभनोऽध्ययनाध्यापनाख्यो यज्ञो येषां त इव (उपयामगृहीतः) (असि) (इन्द्राय) परमैश्वर्याय (त्वा) त्वाम् (मरुत्वते) प्रजा सम्बन्धाय। अत्र सम्बन्धे मतुप् झय इति मस्य वत्वम् (एष:) (ते) (योनिः) (इन्द्राय) (त्वा) (मरुत्वते)॥अयं मंत्रः शत० ४ । ३ । ३ । १३ व्याख्यातः ॥ ३५॥

    भावार्थः

    सर्वेषां विदुषामुचितमस्ति--न्यायराजसभाज्ञां नोल्लङ्घेरन्, तथैते राजसभासभ्यजना अपि विद्वदाज्ञां नोल्लङ्घेरन्। [[त्वा]=त्वामिन्द्रायमरुत्वते मन्यामहे] यः सर्वोत्कृष्टस्तं सभापतिं कुर्युः। स सभापतिरुत्तमनीत्या सर्वराज्यप्रबन्धं कुर्यात् ।। ७ । ३५ ।।

    विशेषः

    विश्वामित्रः। प्रजापतिः=राजा। निचृदार्षीत्रिष्टुपः। धैवतः। उपयाम इत्यस्यार्ष्युष्णिक्। ऋषभः ॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    हिन्दी (4)

    विषय

    अब राजा पढ़ने आदि व्यवहार की रक्षा को किस प्रकार से करे, यह अगले मन्त्र में कहा है॥

    पदार्थ

    हे (इन्द्र) सब विघ्नों के दूर करने वाले सब सम्पत्ति से युक्त तेजस्वी (मरुत्वः) प्रशंसनीय धर्म्मयुक्त प्रजा पालनेहारे सभापति राजन्! आप (इह) इस संसार में (यथा) जैसे (शार्य्याते) अपने हाथ पैरों के परिश्रम से निष्पन्न किये हुए व्यवहार में (सुतस्य) अभ्यास किये हुए विद्या रस को (अपिबः) पी चुके हो, वैसे (सोमम्) समस्त अच्छे गुण, ऐश्वर्य और सुख करने वाले पठनपाठन-रूपी यज्ञ को (पाहि) पालो। हे (शूर) धर्म्मविरोधियों को दण्ड देने वाले! (तव) तुम्हारे) (शर्म्मन्) राज्य घर में (सुयज्ञाः) अच्छे पढ़ने-पढ़ाने वाले विद्वानों के समान (कवयः) बुद्धिमान् लोग (तव) तुम्हारी (प्रणीती) उत्तम नीति का (आविवासन्ति) सेवन करते हैं। हे शूर! जिस कारण तुम (उपयामगृहीतः) प्रजापालनादि नियमों से स्वीकार किये हुए (असि) हो, इससे (त्वा) (इन्द्राय) परमैश्वर्य और (मरुत्वते) प्रजा-सम्बन्ध के लिये हम लोग चाहते हैं कि जो (ते) (एषः) यह विद्या का प्रचार (योनिः) घर के समान है। इससे (त्वा) तुम को (इन्द्राय) परमैश्वर्य्य और (मरुत्वते) प्रजापालन सम्बन्ध के लिये मानते हैं॥३५॥

    भावार्थ

    सब विद्वानों को उचित है कि जैसे न्यायधीशों की न्याययुक्त सभा से जो आज्ञा हो, उस को कभी उल्लङ्घन न करें, वैसे वे राजसभा के सभासद् भी वेदज्ञ विद्वानों की आज्ञा का उल्लङ्घन न करें, जो सब गुणों से उत्तम हो, उसी को सभापति करें और वह सभापति भी उत्तम नीति से समस्त राज्य के प्रबन्धों को चलावे॥३५॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    सोमपान

    पदार्थ

    १. ‘गृत्समद’ = प्रभु का स्तवन करता है और प्रसन्न रहता है। यह सभी के साथ स्नेह करता है, अतः ‘विश्वामित्र’ बन जाता है। इस विश्वामित्र के लिए कहते हैं कि हे ( इन्द्र ) = इन्द्रियों के अधिष्ठाता ( मरुत्वः ) = मरुतोंवाले! प्राणोंवाले, प्राणसाधना करनेवाले! ( इह ) = इस मानव-जीवन में तू ( सोमं पाहि ) = सोम की सुरक्षा कर। ( यथा ) = जिस प्रकार ( शार्याते ) = [ शर्याभिः, निर्वृत्तानि कर्माणि व्याप्नोति—द० ] कर्मों में निरन्तर व्याप्त होनेवाले विश्वामित्र! तू ( सुतस्य अपिबः ) = इस उत्पन्न सोम का पान कर। ‘कर्मों में व्याप्त रहना’ सोमपान का सर्वप्रथम साधन है। 

    २. हे ( शूर ) = सब मलिनताओं की हिंसा करनेवाले सोम! ( तव प्रणीती ) = तेरे प्रकृष्ट ( नयन ) = प्रापण से, अर्थात् शरीर में तेरे पान से तथा ( तव शर्मन् ) = तेरी शरण में ( कवयः ) = ज्ञानी तथा ( सुयज्ञाः ) = उत्तम यज्ञों को करनेवाले ( आविवासन्ति ) = सब अज्ञानान्धकारों को दूर करते हैं। सोम की रक्षा से ज्ञानाग्नि दीप्त होती है। 

    ३. ( उपयामगृहीतः असि ) = उपासना से धारित यम-नियमों से तू गृहीत होता है। मैं ( त्वा ) = तेरा ग्रहण ( इन्द्राय मरुत्वते ) = प्राण-साधनावाला जितेन्द्रिय पुरुष बनने के लिए करता हूँ। ( एषः ते योनिः ) = यह मेरा हृदय-मन्दिर तेरा निवास-स्थान बनता है। ( त्वा ) = तुझे मैं हृदय-मन्दिर में इसीलिए बिठाता हूँ कि ( इन्द्राय मरुत्वते ) = [ मरुतः प्राणाः ] मैं उत्तम प्राणोंवाला जितेन्द्रिय पुरुष बन पाऊँ।

    भावार्थ

    भावार्थ — मैं सोमपान करके मरुत्वान् इन्द्र = प्रकृष्ट प्राणोंवाला, जितेन्द्रिय, परमैश्वर्यशाली पुरुष बनूँ।

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    मरुत्वान् इन्द्र, सेनापति का वर्णन ।

    भावार्थ

    हे ( मरुत्वः इन्द्र ) समस्त मरुद्गण अर्थात् प्रजागण या सैन्य के स्वामी इन्द्र ! सेनापते ! ( इह ) इस अवसर पर भी ( सोमम् ) सर्वप्रेरक राजा को ( पाहि ) रक्षा कर, या उसको स्वीकार कर जिस प्रकार ( शार्याते )बाणों द्वारा शत्रु पर आक्रमण करने के अवसर पर भी ( सुतस्य अपिबः ) सुत अर्थात् राजा के पद को स्वीकार किया था। हे ( शूर) शूरवीर पुरुष ! तेरी (प्रणीती ) उत्कृष्ट नीति से और ( तव शर्मन् ) तेरी शरण में ( सुयज्ञाः) उत्तम यज्ञशील, ईश्वरोपालक, या उत्तम दान शील, या उत्तम राष्ट्रपति, या उत्तम संग्रामकारी योद्धा लोग और ( कवयः ) क्रान्तदर्शी ऋषि, महर्षि, विद्वान् पुरुष ( आ विवासन्ति ) रहें, तेरी आज्ञा का पालन करें । हे शूरवीर पुरुष !(उपयामगृहीतः असि ) राज्यव्यवस्था द्वारा तुझे नियुक्त किया जाता है | ( इन्द्राय मरुत्वते ) प्रजाओं के या वायु के समान तीव्र सैनिकों के स्वामी पद के लिये (त्वा) तुझे नियुक्त करता हूं। ( एषः ते योनिः ) यह तेरा आश्रयस्थान और पद है । (इन्द्राय मरुत्वते) प्रजाओं और वीर सुभटों के स्वामी पद के लिये तुझे स्थापित करता हूं । शत० ४ । ३ । ३ । १-१३ ॥ 

    `शार्याते`-- शर्या अंगुलयः । शर्या इषवः । शृ हिंसायाम् ( क्रयादिः ) शृणाति पापान् । इति देवराजः । शर्याभिः बागौरतन्ति यस्मिन् तत् शार्यातम् युद्धकर्म । अथवा शर्याभि: निवृत्तानि कर्माणि शार्याणि तान्यतति व्याप्नोति स शार्यातस्तस्मिन् इति दयानन्दः । 
    यहां 'शार्याते' शब्द से महीधर ग्रीफिथ आदि का असंगत है, क्योंकि मनु के पुत्र शर्याति के पुत्र का ग्रहण करना शतपथादि में भी उसका उल्लेख नहीं है ॥ 

    टिप्पणी

     १ इन्द्र मरुत्व। 

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

    प्रजापतिरिन्द्रो देवता । ( १ ) निचृदार्षी त्रिष्टुप् । धैवतः। आर्ष्युष्णिक् । ऋषभः ॥ 

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    अब राजा अध्यापन आदि व्यवहार की रक्षा किस प्रकार से करे, यह उपदेश किया है।।

    भाषार्थ

    हे (मरुत्व:) धार्मिक प्रजा वाले (इन्द्र) सब विघ्नों का विदारण करने वाले, सकल ऐश्वर्ययुक्त सम्राट् ! आपने (इह) इस संसार में जैसे (शार्या। ते) अङ्गुलियों से निष्पन्न होने वाले कर्मों में सदा प्रवृत्त होकर (सुतस्य) सोम का (अपिब:) पार किया है, वैसे (सोमम्) सकल गुण, ऐश्वर्य, कल्याण-कर्म के हेतु पठन-पाठन नामक यज्ञ की (पाहि) रक्षा करो। हे (शूर) धर्म के विरोधियों की हिंसा करने वाले शूर ! (तव) तेरा (शर्मन्) न्यायालय में (सुयज्ञाः) उत्तम अध्ययन-अध्यापन नामक यज्ञ के तुल्य (कवयः) मेधावी लोग (तव) तेरी (प्रणीतिम्) श्रेष्ठ नीति को (आविवासन्ति) सेवन करते हैं, क्योंकि आप (उपयामगृहीतः) उत्तम नियमों से स्वीकार किये हुये (असि) हो, इसलिये [त्वा] आपकी (इन्द्राय) परम ऐश्वर्य के लिये तथा (मरुत्वते) प्रजा-सम्बन्ध के लिये हम सेवा करते हैं। (ते) आपका (एषः) यह विद्या प्रचार (योनिः) घर है अतः [त्वा] आपको (इन्द्राय) परम ऐश्वर्य के लिये (मरुत्वते) प्रजा-सम्बन्ध के लिये राजा मानते हैं ।। ७ । ३५ ।।

    भावार्थ

    सब विद्वानों को उचित है कि न्यायसभा और राजसभा की आज्ञा का उल्लंघन न करें और वैसे ये राजसभा के सदस्य भी विद्वानों की आज्ञा का उल्लंघन न करें। जो पुरुष सब से उत्कृष्ट हो उसे सभापतिबनावें। वह सभापति उत्तम नीति से सब राज्य का प्रबन्ध करे ॥ ७ । ३५ ।।

    प्रमाणार्थ

    (शार्य्याते) 'शर्य्या' शब्द निघं० (२ । ५) में अङ्गुली नामों में पढ़ा है। (प्रणीती) यहाँ 'सुपां सुलुक्० (अ० ७ । १ । ३९) इस सूत्र से पूर्णसवर्ण आदेश है। (शर्मन्) यहाँ 'सुपां सुलुक्० [अ० ७ । १ । ३९] इस सूत्र से 'ङि' का लुक् और 'न ङिसम्बुद्ध्योः' (अ०८ । २ । ८) इस सूत्र से न लोप का अभाव है। (विवासन्ति) 'विवासति' पद निघं० (३ । ५) में पूजा अर्थात् धातुओं में पढ़ा है। (कवयः) 'कवि' शब्द निघं० (३ । १५) में मेधावी नामों में पढ़ा है। (मरुत्वते) यहाँसम्बन्ध अर्थ में 'मतुप्' प्रत्यय है, 'झयः' [८। २ । १०] इस सूत्र से नकार को वकार हो गया है। इस मन्त्र की व्याख्या शत० (४।३।३।१३) में की गई है ।। ७ । ३५ ।।

    भाष्यसार

    राजा के द्वारा अध्यापन आदि कार्यों की रक्षा--प्रशंसा के योग्य, धार्मिक प्रजा वाला, सब विघ्नों का विनाश करने वाला, सकल ऐश्वर्य से युक्त सम्राट् इस संसार में जैसे उसने हाथों से निष्पन्न होने वाले कर्म में प्रवृत्त होकर सोमरस का पान किया है, वैसे सकल गुण, ऐश्वर्य और कल्याण कर्म के हेतु पठन-पाठन रूप यज्ञ की रक्षा करे। अध्ययन-अध्यापन रूप यज्ञ का अनुष्ठान करने वाले मेधावी विद्वानों को उचित है कि वे धर्मविरोधी दुष्ट जनों के हिंसक राजा के न्यायालय की और राजसभा की उत्तम नीति का सेवन करें अर्थात् इनकी आज्ञा का कभी उल्लंघन न करें। राज्य सभा के सदस्य भी उक्त विद्वानों की आज्ञा का उल्लंघन न करें । जो उत्तम नियमों का आचरण करने के कारण सब से उत्कृष्ट पुरुष हो, उसे ही सभापति रूप में स्वीकार करें। परम ऐश्वर्य की प्राप्ति के लिये तथा उससे प्रजा रूप सम्बन्ध के लिये उसकी सेवा करें । राजा का कर्त्तव्य है कि वह विद्या का प्रचार करे। क्योंकि यह उसके लिये सुख का हेतु है। विद्याप्रचारक सभापति को परम ऐश्वर्य की प्राप्ति के लिये तथा प्रजा रूप सम्बन्ध के लिये प्रजाजन राजा मानें और वह सभापति उत्तम नीति से सब राज्य का प्रबन्ध करें ।। ७ । ३५ ।।

    इस भाष्य को एडिट करें

    मराठी (2)

    भावार्थ

    सर्व विद्वानांनी न्यायसभेच्या न्यायाधीशाच्या आज्ञेचे उल्लंघन करू नये राज्यसभेच्या सभासदांनीही वेदज्ञ विद्वानांच्या आज्ञेचे उल्लंघन करू नये. जो सर्व गुणांनी युक्त असेल त्यालाच राजा करावे व त्या राजाने उत्तम नीतीचा अंगीकार करून सर्व राज्याची व्यवस्था पाहावी.

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    राजाने अध्ययन - अध्यापनादींची व्यवस्था आणि त्यांचे रक्षण कशा रीतीने करावे, हे पुढील मंत्रात सांगितले आहे-

    शब्दार्थ

    शब्दार्थ - हे (इन्द्र) सर्व विघ्ननिवारक सर्वसंपदायुक्त तेजस्वी आणि (भरूत्व:) धर्माने प्रजापालन करणार्‍या प्रशंसनीय सभाध्यक्षा, हे राजन, आपण (इह) या संसारात (यथा) ज्याप्रमाणे (शार्य्याते) स्वत:च्या हाता-पायांच्या श्रमाने (स्वकष्टाने) आचरण करीत (सुतस्य) विद्यारुप रसाचे (अषिब:) पान केले आहे, त्याप्रमाणे (सोमन्) सर्व सद्गुण, ऐश्वर्य आणि सुख देणार्‍या पठण-पाठनरुप यज्ञाचे (पाहि) पालन करा. (तुम्ही कष्ट करून शिक्षण मिळविले व विद्यावान झालात, त्यामुळे त्या विद्या-शिक्षणादीचा प्रबन्ध सुरक्षित व सुनियोजित करा) हे (शूर धर्मविरोधी जनांना दंडित करणारे महोदय, (तव) आपल्या (शर्म्मन्) राज्यरूप घरात (सुयजा) उत्तम अध्यापन, अध्ययन करणारे जे विद्वान आहेत, ते व त्यांच्या समान (कनय:) अनेक बुद्धिमान जन (तव) आपल्या (प्रणीती) उत्तम नीतीचा (अविवासन्ति) लाभ घेतात (अनेक मेघावीजन राजाने केलेल्या शिक्षण-व्यवस्थेमुळे लाभान्वित होतात) हे शूर राजन्, आपण (उपमामगृहीत:) प्रजापालनादी नियमांनी बांधलेले (असि) आहात, त्यामुळे (त्वा) (इन्द्राय) परमैश्वर्यशाली आणि (मसत्वते) प्रजापालक असे आपणाकडे आम्ही प्रार्थना करतो की (हे) आपली जी (एष:) ही विद्येची प्रसार-नीती आहे, तीच (योनि:) सुखदायक घराप्रमाणे आहे. म्हणून (इन्द्राय) परम ऐश्वर्याकरिता आणि (मरूत्वते) प्रजापालनाकरिता आम्ही प्रजाजन (त्वा) व आपणाला मान्य करतो, स्वीकृत करतो ॥35॥

    भावार्थ

    भावार्थ - सर्व विद्वानांसाठी उचित आहे की न्यायाधीशांच्या न्यायसभेने दिलेल्या आज्ञा वा निर्णयाविरूद्ध वागू नये, आज्ञेचे उल्ंलघन करू नये. त्याचप्रमाणे राजसभेच्या सभासदांनी देखील वेदज्ञ विद्वानांच्या आज्ञेचे उल्लंघन कदापि करू नये. जो सर्वगुणसंपन्न व सर्वोत्तम असेल, त्यालाच सभापती (राष्ट्राध्यक्ष) करावे. तसेच त्या सभापतीने देखील उत्तम नीतिरीतीने राज्याचा प्रबन्ध करावा ॥35॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    इंग्लिश (3)

    Meaning

    ruler, the remover of our difficulties, worthy of praise, and guardian of the subjects, advance the cause of education in the universe, as thou hast drunk deep the essence of knowledge with thy efforts. O valiant king, under thy just rule, the wise and the learned, carry out thy sound policy. O king, thou hast been recognised for the protection of the subjects. We like thee for thy good relations with the subjects and thy august personality. The spread of education is thy foremost duty. We recognise thee as our ruler for thy good relations with the subjects and thy august personality.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Meaning

    Glorious ruler of this noble and powerful people, support, protect and advance this yajna of education in this world as you have already tasted the sweets of your efforts in this field. Hero of the land, dedicated people of vision, poets and scholars of yajna, follow your policies and enjoy your protection under your benevolent rule. Accepted and consecrated you are in the laws of this land for the glory of the nation and the welfare of the people. We dedicate you to the glory of the nation and welfare of the people.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Translation

    O resplendent Lord, accompanied by vital breaths, protect the sacrifice just as you enjoy the actions of men performed with finger movements. O brave one, sages skilled in sacrifices serve you under your leadership and protection. (1) O devotional bliss, you have been duly accepted. You to the resplendent Lord accompanied by vital breaths. (2) This is your abode. You to the resplendent Lord accompanied by vital breaths. (3)

    Notes

    Saryate, in the sacrifice belonging to the legendary king Saryati (Mahidhara); actions performed with finger movements. Sarman, शर्मणि, under (your) protection; also in the house.

    इस भाष्य को एडिट करें

    बंगाली (1)

    विषय

    অথ রাজাऽধ্যাপনাদিব্যবহাররক্ষণং কথং কুর্য়্যাদিত্যুপদিশ্যতে ॥
    এখন রাজা পঠনাদি ব্যবহারের রক্ষা কীভাবে করিবেন, ইহা পরবর্ত্তী মন্ত্রে বলা হইয়াছে ॥

    पदार्थ

    পদার্থঃ- হে (ইন্দ্র) সকল বিঘ্নকে অপসারণকারী সকল সম্পত্তিযুক্ত তেজস্বী (মরুত্বঃ) প্রশংসনীয় ধর্ম্মযুক্ত প্রজাপালক সভাপতি রাজন্! আপনি (ইহ) এই সংসারে (য়থা) যেমন (শার্য়্যাতে) স্বীয় হস্ত-পদের পরিশ্রমে নিষ্পন্ন কৃত ব্যবহারে (সুতস্য) অভ্যাসকৃত বিদ্যারসকে (অপিবঃ) পান করিয়াছেন সেইরূপ (সোমম্) সমস্ত ভাল গুণ ঐশ্বর্য্য এবং সুখকারী পঠন-পাঠন রূপী যজ্ঞকে (পাহি) পালন করুন । হে (শূর) ধর্মবিরোধীদিগকে দন্ডদানকারী! (তব) তোমার (শর্ম্মন্) রাজ্য গৃহে (সুয়জ্ঞাঃ) ভাল পঠনকারী বিদ্বান্দিগের সমান (কবয়ঃ) বুদ্ধিমান লোকেরা (ওব) তোমার (প্রণীতী) উত্তম নীতির (আবিবাসন্তি) সেবন করেন । হে শূর! যে কারণে তুমি (উপয়াম গৃহীতঃ) প্রজাপালনাদি নিয়মগুলি দ্বারা স্বীকৃত (অসি) আছো ইহার ফলে (ত্বা) (ইন্দ্রায়) পরমেশ্বর্য্য এবং (মরুত্বতে) প্রজা সম্পর্ক হেতু আমরা চাহি যে, (এষঃ) এই বিদ্যার প্রচার (য়োনিঃ) গৃহের সমান, ইহা দ্বারা (ত্বা) তোমাকে (ইন্দ্রায়) পরমৈশ্বর্য্য ও প্রজাপালন সম্পর্ক হেতু মানিয়া থাকি ॥ ৩৫ ॥

    भावार्थ

    ভাবার্থঃ- সকল বিদ্বান্দিগের উচিত যে, যেমন ন্যায়াধীশদিগের ন্যায়যুক্ত সভা হইতে যে আজ্ঞা হয় তাহা কখনও উল্লঙ্ঘন করিবে না সেইরূপ তাহারা রাজসভার সভাসদ্ও বেদজ্ঞ বিদ্বান্দিগের আজ্ঞা উল্লঙ্ঘন করিবে না, যিনি সব গুণে উত্তম তাঁহাকেই সভাপতি করিবে এবং সেই সভাপতিও উত্তম নীতি পূর্বক সমস্ত রাজ্যের ব্যবস্থা পরিচালনা করিবেন ॥ ৩৫ ॥

    मन्त्र (बांग्ला)

    ইন্দ্র॑ মরুত্বऽই॒হ পা॑হি॒ সোমং॒ য়থা॑ শার্য়া॒তেऽঅপি॑বঃ সু॒তস্য॑ । তব॒ প্রণী॑তী॒ তব॑ শূর॒ শর্ম॒ন্নাবি॑বাসন্তি ক॒বয়ঃ॑ সুয়॒জ্ঞাঃ । উ॒প॒য়া॒মগৃ॑হীতো॒ऽসীন্দ্রা॑য় ত্বা ম॒রুত্ব॑তऽএ॒ষ তে॒ য়োনি॒রিন্দ্রা॑য় ত্বা ম॒রুত্ব॑তে ॥ ৩৫ ॥

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

    ইন্দ্র ইত্যস্য বিশ্বামিত্র ঋষিঃ । প্রজাপতির্দেবতা । আর্ষীত্রিষ্টুপ্ ছন্দঃ । ধৈবতঃ স্বরঃ । উপয়ামেত্যস্যার্ষ্যুষ্ণিক্ ছন্দঃ ।
    ঋষভঃ স্বরঃ ॥

    इस भाष्य को एडिट करें
    Top