English
यजुर्वेद - अध्याय 18/ मन्त्र 29
ऋषिः - देवा ऋषयः
देवता - यज्ञानुष्टातात्मा देवता
छन्दः - स्वराड्विकृतिः
स्वरः - मध्यमः
4
आयु॑र्य॒ज्ञेन॑ कल्पतां प्रा॒णो य॒ज्ञेन॑ कल्पतां॒ चक्षु॑र्य॒ज्ञेन॑ कल्पता॒ श्रोत्रं॑ य॒ज्ञेन॑ कल्पतां॒ वाग्य॒ज्ञेन॑ कल्पतां॒ मनो॑ य॒ज्ञेन॑ कल्पतामा॒त्मा य॒ज्ञेन॑ कल्पतां ब्र॒ह्मा य॒ज्ञेन॑ कल्पतां॒ ज्योति॑र्य॒ज्ञेन॑ कल्पता॒ स्वर्य॒ज्ञेन॑ कल्पतां पृ॒ष्ठं य॒ज्ञेन॑ कल्पतां य॒ज्ञो य॒ज्ञेन॑ कल्पताम्। स्तोम॑श्च॒ यजु॑श्च॒ऽऋक् च॒ साम॑ च बृ॒हच्च॑ रथन्त॒रञ्च॑। स्व॑र्देवाऽअगन्मा॒मृता॑ऽअभूम प्र॒जाप॑तेः प्र॒जाऽअ॑भूम॒ वेट् स्वाहा॑॥२९॥
स्वर सहित पद पाठआयुः॑। य॒ज्ञेन॑। क॒ल्प॒ता॒म्। प्रा॒णः। य॒ज्ञेन॑। क॒ल्प॒ता॒म्। चक्षुः॑। य॒ज्ञेन॑। क॒ल्प॒ता॒म्। श्रोत्र॑म्। य॒ज्ञेन॑। क॒ल्प॒ता॒म्। वाक्। य॒ज्ञेन॑। क॒ल्प॒ता॒म्। मनः॑। य॒ज्ञेन॑। क॒ल्प॒ता॒म्। आ॒त्मा। य॒ज्ञेन॑। क॒ल्प॒ता॒म्। ब्र॒ह्मा। य॒ज्ञेन॑। क॒ल्प॒ता॒म्। ज्योतिः॑। य॒ज्ञेन॑। क॒ल्प॒ता॒म्। स्वः᳖। य॒ज्ञेन॑। क॒ल्प॒ता॒म्। पृ॒ष्ठम्। य॒ज्ञेन॑। क॒ल्प॒ता॒म्। य॒ज्ञः। य॒ज्ञेन॑। क॒ल्प॒ता॒म्। स्तोमः॑। च॒। यजुः॑। च॒। ऋक्। च॒। साम॑। च॒। बृ॒हत्। च॒। र॒थ॒न्त॒रमिति॑ रथम्ऽत॒रम। च॒। स्वः᳖। दे॒वाः॒। अ॒ग॒न्म॒। अ॒मृताः॑। अ॒भू॒म॒। प्र॒जाप॑ते॒रिति॑ प्र॒जाऽप॑तेः। प्र॒जा इति॑ प्र॒ऽजाः। अ॒भू॒म॒। वेट्। स्वाहा॑ ॥२९ ॥
स्वर रहित मन्त्र
आयुर्यज्ञेन कल्पताम्प्राणो यज्ञेन कल्पताञ्चक्षुर्यज्ञेन कल्पताँ श्रोत्रँ यज्ञेन कल्पताँवाग्यज्ञेन कल्पताम्मनो यज्ञेन कल्पतामात्मा यज्ञेन कल्पताम्ब्रह्मा यज्ञेन कल्पताञ्ज्योतिर्यज्ञेन कल्पताँ स्वर्यज्ञेन कल्पताम्पृष्ठं यज्ञेन कल्पताँयज्ञो यज्ञेन कल्पताम् । स्तोमश्च यजुश्चऽऋक्च साम च बृहच्च रथन्तरञ्च । स्वर्देवाऽअगन्मामृताऽअभूम प्रजापतेः प्रजाऽअभूम वेट्स्वाहा ॥
स्वर रहित पद पाठ
आयुः। यज्ञेन। कल्पताम्। प्राणः। यज्ञेन। कल्पताम्। चक्षुः। यज्ञेन। कल्पताम्। श्रोत्रम्। यज्ञेन। कल्पताम्। वाक्। यज्ञेन। कल्पताम्। मनः। यज्ञेन। कल्पताम्। आत्मा। यज्ञेन। कल्पताम्। ब्रह्मा। यज्ञेन। कल्पताम्। ज्योतिः। यज्ञेन। कल्पताम्। स्वः। यज्ञेन। कल्पताम्। पृष्ठम्। यज्ञेन। कल्पताम्। यज्ञः। यज्ञेन। कल्पताम्। स्तोमः। च। यजुः। च। ऋक्। च। साम। च। बृहत्। च। रथन्तरमिति रथम्ऽतरम। च। स्वः। देवाः। अगन्म। अमृताः। अभूम। प्रजापतेरिति प्रजाऽपतेः। प्रजा इति प्रऽजाः। अभूम। वेट्। स्वाहा॥२९॥
विषय - यज्ञाच्या सिद्धीकरिता काय काय केले पाहिजे, पुढील मंत्रात याविषयी सांगितले आहे -
शब्दार्थ -
शब्दार्थ - हे मनुष्या, तुला जर प्रजेचा स्वामी, (राजा वा अधिपती) व्हायचे असेल, तर (आम्ही प्रजाजन अशी कामना करतो की) तुझे (आयु:) जीवन (यज्ञेम) परमेश्वराच्या प्रार्थनेने तसेच महात्मा लोकांच्या सन्मान, सत्कार केल्याने (कल्पताम्) सिद्ध वा परिपूर्ण व्हावे. तुझा (प्राण:) प्राणवायू (यज्ञेन) (लोकांच्या) संगती करणाद्वारे (सर्वांमधे एकोपा घडवून आणण्याद्वारे) (कल्पताम्) समर्थ वा सिद्ध होवो. तुझे (चक्षु:) नेत्र (यज्ञेन) परमेश्वराच्या उपासनाद्वारे वा विद्वज्जनांच्या सत्काराद्वारे समर्थ वा सफल व्हावेत. तुझे (श्रोत्रम्) कान (यज्ञेन) ईश्वराच्या उपासनेच्या मंत्रांनी तसेच विद्वज्जनांच्या सत्कार-सन्मानामुळे मिळणार्‍या आशीर्वादामुळे) (कल्पताम्) समर्थ वा धन्य व्हावेत. (वाक्) तुझे वाणी (यज्ञेम) ईश्वरोपासनेच्या मंत्राद्वारे व विद्वानांच्या स्तुतीमुळे (कल्पताम्) समर्थ का पवित्र व्हावी. (मन:) तुझे संकल्प-विकल्प करणारे मन (यज्ञेन) परमेश्वकृपेने व विद्वानांच्या सत्काराने (कल्पताम्) समर्थ वा बलवान व्हावे. (आत्मा) तुझ्या शरीर , इंद्रिये आणि प्राण आदी पवनांत व्याप्त असा आत्मा (यज्ञेन) ईश्वरोपासनेने आणि विदवत्सत्काराने (कल्पताम्) समर्थ व्हावा. (ब्रह्मा) चार वेदांचा ज्ञाता व हा विद्वान (यज्ञेन) र्सश्वरकृपेने (कल्पताम्) समर्थ वा अधिक ज्ञानसंपन्न होवो. (ज्योति:) तुझ्या हृदयात असलेली न्यायाविषयीची प्रीती (यज्ञेन) ईश्वरोपासनेने वा विद्वज्जनांच्या सत्काराने (कल्पताम्) अधिकाधिक वाढत राहो. (स्व:) तुझे विद्यमान सुख (यज्ञेन) ईश्वरकृपेमुळे आणि विद्वानांच्या सत्कारामुळे (कल्पताम्) अधिकाधिक वाढो. (पृष्ठम्) तुझ्या मनात सर्व काही जाणण्याची जी इच्छा-जिज्ञासा आहे, ती (यज्ञेन) अध्ययन रुप यज्ञाने (कल्पताम्) जागृत राहो. (यज्ञ:) तुझा (प्राप्तव्य धर्म वा कर्तव्य कर्म (यज्ञेन) सत्याचरणामुळे (कल्पताम्) समर्थ वा सफल होवो. (स्तोम:) ज्यात वा ज्यामुळे ईश्वराची स्तुती केली जाते, ती अथर्ववेय (च) आणि (यजु:) ज्यामुळे जीव सत्कारायी कर्म करतो तो यजुर्वेद (च) आणि (ऋक्) स्तुतिसाधक ऋग्वेद (च) आणि सामवेदातील (रथन्तरम्) रथन्तर नामक स्तोत्र (च) आणि वरील सर्व काही ईश्वराच्या उपासनेने आणि विद्वज्जनांच्या सत्कारामुळे समर्थ (म्हणजे लाभकारी) व्हावे. (पुढे प्रजाजन विद्वज्जनांना म्हणत आहेत) हे (देवा:) विद्वज्जन हो, ज्याप्रमाणे (ईश्वराच्या उपासनाद्वारे आणि सत्कारादी सत्कृत्यांमुळे) आम्ही (प्रजाजन) (अमृता:) जन्म- मरण आदी दु:खापासून मुक्त होऊन (स्व:) मोक्ष-सुख प्राप्त करू वा प्राप्त करू शकतो, तसेच (प्रजापते:) समस्त संसाराचा जो स्वामी परमेश्वर त्याची (प्रजा:) पालित प्रजा (अभू:) होऊ वा होऊ शकतो, तसेच जसे आम्ही (वेट्) उत्तम कर्म आणि (स्वाहा) उत्तम वाणीबेन युक्त (अभूम) होऊ वा होऊ शकतो, तद्वत तुम्ही देखील व्हा (विद्वान आणि सामान्य प्रजाजन दोघांनीही ईश्वरोपासना, यज्ञा, सत्कर्म आदीद्वारे संसाराची प्रगती साधावी) ॥29॥
भावार्थ - भावार्थ - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमा अलंकार आहे. पूर्वीच्या मंत्रा (क्र. २८ ) तून ‘ते अधिपत्याय’ या दोन शब्दांची या मंत्रात अनुवृत्ती होत आहे (म्हणजे या मंत्राच्या अर्थपूर्ततेसाठी मालील मंत्रातील दोन शब्दांचा उपयोग केला आहे. हे दोन शब्द या मंत्रात नाहीत, पण अर्थपूर्तीसाठी यांची अनुवृत्ती आवश्यक आहे) मनुष्यांनी धार्मिक विद्वानजनांचे अनुकरण करावे, यज्ञाकरिता सर्व समर्पित करावे, तसेच परमेश्वर आणि राजा यांना न्यायाधीश मानून न्यायपरायण रहावे. त्यामुळे ते सदैव सुखी व आनंदी राहू शकतील. ॥29॥
इस भाष्य को एडिट करेंAcknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
N/A
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal