English
यजुर्वेद - अध्याय 18/ मन्त्र 25
ऋषिः - पूर्वदेवा ऋषयः
देवता - समाङ्कगणितविद्याविदात्मा देवता
छन्दः - भुरिक् पङ्क्तिः
स्वरः - पञ्चमः
5
चत॑स्रश्च मे॒ऽष्टौ च॑ मे॒ऽष्टौ च॑ मे॒ द्वाद॑श च मे॒ द्वाद॑श च मे॒ षोड॑श च मे॒ षोड॑श च मे विꣳश॒तिश्च॑ मे विꣳश॒तिश्च॑ मे॒ चतु॑र्विꣳशतिश्च मे॒ चतु॑र्विꣳशतिश्च मे॒ऽष्टावि॑ꣳशतिश्च मे॒ऽष्टावि॑ꣳशतिश्च मे॒ द्वात्रि॑ꣳशच्च मे॒ द्वात्रि॑ꣳशच्च मे॒ षट्त्रि॑ꣳशच्च मे॒ षट्त्रि॑ꣳशच्च मे चत्वारि॒ꣳशच्च॑ मे चत्वारि॒ꣳशच्च मे॒ चतु॑श्चत्वारिꣳशच्च मे॒ चतु॑श्चत्वारिꣳशच्च मेऽष्टाच॑त्वारिꣳशच्च मे य॒ज्ञेन॑ कल्पन्ताम्॥२५॥
स्वर सहित पद पाठचत॑स्रः। च॒। मे॒। अ॒ष्टौ। च॒। मे॒। अ॒ष्टौ। च॒। मे॒। द्वाद॑श। च॒। मे॒। द्वाद॑श। च॒। मे॒। षोड॑श। च॒। मे॒। षोड॑श। च॒। मे॒। वि॒ꣳश॒तिः। च॒। मे॒। वि॒ꣳश॒तिः। च॒। मे॒। चतु॑र्विꣳशति॒रिति॒ चतुः॑ऽविꣳशतिः। च॒। मे॒। चतु॑र्विꣳशति॒रिति॒ चतुः॑ऽविꣳशतिः। च॒। मे॒। अ॒ष्टावि॑ꣳशति॒रित्य॒ष्टाऽविꣳशतिः। च॒। मे॒। अ॒ष्टावि॑ꣳशति॒रित्य॒ष्टाऽवि॑ꣳशतिः। च॒। मे॒। द्वात्रि॑ꣳशत्। च॒। मे॒। द्वात्रि॑ꣳशत्। च॒। मे॒। षट्त्रि॑ꣳश॒दिति॒ षट्ऽत्रि॑ꣳशत्। च॒। मे॒। षट्त्रि॑ꣳश॒दिति॒ षट्ऽत्रि॑ꣳशत्। च॒। मे॒। च॒त्वा॒रि॒ꣳशत्। च॒। मे॒। च॒त्वा॒रि॒ꣳशत्। च॒। मे॒। चतु॑श्चत्वारिꣳश॒दिति॒ चतुः॑ऽचत्वारिꣳशत्। च॒। मे॒। चतु॑श्चत्वारिꣳश॒दिति॒ चतुः॑ऽचत्वारिꣳशत्। च॒। मे॒। अ॒ष्टाच॑त्वारिꣳश॒दित्य॒ष्टाऽच॑त्वारिꣳशत्। च॒। मे॒। य॒ज्ञेन॑। क॒ल्प॒न्ता॒म् ॥२५ ॥
स्वर रहित मन्त्र
चतस्रश्च मे ष्टौ च मे ष्टौ च मे द्वादश च मे द्वादश च मे षोडश च मे षोडश च मे विँशतिश्च मे विँशतिश्च मे चतुर्विँशतिश्च मे चतुर्विँशतिश्च मे ष्टाविँशतिश्च मे ष्टाविँशच्च मे द्वात्रिँशच्च मे द्वात्रिँशच्च मे षट्त्रिँशच्च मे षट्त्रिँशच्च मे चत्वारिँशच्च मे चत्वारिँशच्च मे चतुश्चत्वारिँशच्च मे चतुश्चत्वारिँशच्च मे ष्टाचत्वारिँशच्च मे ष्टाचत्वारिँशच्च मे यज्ञेन कल्पन्ताम् ॥
स्वर रहित पद पाठ
चतस्रः। च। मे। अष्टौ। च। मे। अष्टौ। च। मे। द्वादश। च। मे। द्वादश। च। मे। षोडश। च। मे। षोडश। च। मे। विꣳशतिः। च। मे। विꣳशतिः। च। मे। चतुर्विꣳशतिरिति चतुःऽविꣳशतिः। च। मे। चतुर्विꣳशतिरिति चतुःऽविꣳशतिः। च। मे। अष्टाविꣳशतिरित्यष्टाऽविꣳशतिः। च। मे। अष्टाविꣳशतिरित्यष्टाऽविꣳशतिः। च। मे। द्वात्रिꣳशत्। च। मे। द्वात्रिꣳशत्। च। मे। षट्त्रिꣳशदिति षट्ऽत्रिꣳशत्। च। मे। षट्त्रिꣳशदिति षट्ऽत्रिꣳशत्। च। मे। चत्वारिꣳशत्। च। मे। चत्वारिꣳशत्। च। मे। चतुश्चत्वारिꣳशदिति चतुःऽचत्वारिꣳशत्। च। मे। चतुश्चत्वारिꣳशदिति चतुःऽचत्वारिꣳशत्। च। मे। अष्टाचत्वारिꣳशदित्यष्टाऽचत्वारिꣳशत्। च। मे। यज्ञेन। कल्पन्ताम्॥२५॥
विषय - यानंतर सर्व अंकाच्या गणित विषयी -
शब्दार्थ -
शब्दार्थ - (यज्ञेन) जोडल्यामुळे म्हणजे योग (बेरीज) केल्यामुळे (मे) माझी (चतस्र:) चार संख्या (च) आणि चार संख्या मिळून (मे) माझी (अष्टी) आठ संख्या बनते. (च) नंतर (मे) माझी (अष्टौ) आठ संख्या (च) आणि चार संख्या मिळून (मे) माझी (द्वादश) बारा ही संख्या बनते. (च) पुन्हा (मे) माझी (द्वादश) बारा ही संख्या (च) आणि चार ही संख्या मिळून (मे) माझी (षोडश) सोळा ही संख्या बनते. (च) यानंतर (मे) माझी (षोडश) सोळा ही संख्या बनते. (च) यानंतर (मे) माझी (षोडश) सोळा ही संख्या बनते. (च) यानंतर (मे) माझी (षोडश) सोळा ही संख्या (च) आणि चार मिळून (मे) माझी (विंशति:) वीस ही संख्या बनते. (च) नंतर (मे) माझी (विंशति:) वीस ही संख्या (च) आणि चार मिळून (मे) माझी (चतुर्विंशति:) चोवीस ही संख्या तयार होते. (च) नंतर (मे) माझी (चतुर्विंशतिं:) चोवीस ही संख्या (च) चार संख्येशी मिळून (मे) माझी (अष्टाविंशति:) चोवीस ही संख्या (च) चार संख्येशी मिळून (मे) माझी (अष्टाविंशतिं:) अठ्ठावीस (च) आणि चार संख्या मिळून (मे) माझी (द्वात्रिंशत्) बत्तीस ही संख्या तयार होते. (च) पुन्हा (मे) माझी (द्वात्रिंशत्) बत्तीस (च) आणि चार संख्या मिळून (मे) माझी (षट्त्रिंशत्) छत्तीस संख्या बनते. (च) त्यानंतर (मे) माझी (षट्त्रिंशत्) छत्तीस ही संख्या (मे) माझ्या (च) चार संख्येशी मिळून (चत्वारिंशत्) चाळीस संख्या होते. (च) नंतर (मे) माझी (चत्वांशिंशत्) चाळीस संख्या होते. (च) नंतर (मे) माझी (चत्वारिंशत्) चाळीस संख्या होते. (च) नंतर (मे) माझी (चत्वारिंशत्) चाळीस संख्या (मे) माझ्या (च) चार संख्येशी मिळून (चतुश्चत्वारिंशत्) चव्वेचाळीस संख्या होते. (च) नंतर (मे) माझी (चतुश्चत्वारिंशत्) चव्वेचाळीस ही संख्या (च) आणि चार मिळून (मे) माझी (अष्टाचत्वारिंक्षत्) अठ्ठेचाळीस संख्या होते. (च) अशाप्रकारे याच पद्धतीने पुढेही होणार्‍या सर्व संख्या माझ्यासाठी (कल्पन्ताम्) हितकारी व्हाव्यात (गणितविद्येचे अधिकाधिक ज्ञान संपादित करून मी त्यापासून भरपूर लाभ प्राप्त करावेत, ही इच्छा) हा या मंत्राचा पहिला अर्थ आहे म्हणजे योग (बेरीज) पक्षाप्रमाणे होणारा अर्थ आहे. ॥25॥^आता मंत्राचा दुसरा अर्थ (वियोगपक्ष) (यज्ञेन) योगाच्या विपरीत (बेरजेच्या विरूद्ध) गणिताच्या अर्थात दानरुप वजा-बाकी नियमाने (च) आणि संख्यांमधून चार वजा केल्यामुळे (तयार होणार्‍या संख्या माझ्यासाठी) (कल्पन्ताम्) समर्थ वा हितकारी व्हाव्यात. उदाहरणार्थ-(मे) माझी (अष्टाचत्वारिंशत्) ४८ अठ्ठेचाळीस ही संख्या (च) चार वजा केल्यामुळे (मे) माझी (चतुश्चत्वारिंशत्) ४४ चव्वेचाळीस संख्या तयार होते. (च) पुन्हा (मे) माझी (चतुश्चत्वारिंशत्) चव्वेचाळीस संख्या (च) चार वजा केल्यामुळे (मे) माझी (चत्वारिंक्षत्) चाळीस संख्या होते (च) नंतर (मे) माझी (चत्वारिंशत्) चाळीस संख्या (च) चार वजा केल्यामुळे (मे) माझी (षट्त्रिंशत्) छत्तीस संख्या बनते. (च) नंतर (मे) माझी (षट्चिंशत्) छत्तीसही संख्या (च) चार वजा केल्यामुळे (मे) माझी द्वात्रिंशत्) बत्तीस संख्या होते. याप्रमाणे सर्व संख्यां विषयी जाणले पाहिजे. वियोग वा वजाबाकी या नियमाप्रमाणे मंत्राचा हा दुसर पक्ष आहे. ॥25॥^आता तिसरा पक्ष वा (गुणन नियमाप्रमाणे तिसरा अर्थ) (मे) माझी (चतस्र:) चार संख्या (च) आणि (मे) माझी (अष्टौ) आठ या संख्या गुणाकार केल्याने (३२ (बत्तीस) होते) (मे) माझी (अष्ट्रौ) आठ संख्या (च) आणि (मे) माझी (द्वादश) बारा ही संख्या (च) गुणाकारामुळे (९६ शहाण्णव) होते. (मे) माझी (द्वादश) बारा ही संख्या (च) आणि (मे) माझी (षोडश) सोळा संख्या (च) गुणाकारामुळे (१९२ एकशेब्याण्णव) बनते. नंतर (मे) माझी (षोडश) सोळा संख्या (च) आणि (मे) माझी (विंशति:) वीस संख्या गुणाकारामुळे (३२० तीनशेवीस होते) अशा पद्धतीने पुढील संख्या (यज्ञेन) वरीलप्रमाणे गुणन करीत गेल्यामुळे माझ्यासाठी (कल्पन्ताम्) लाभकारी व्हाव्यात. ॥25॥
भावार्थ - भावार्थ- मागील मंत्रात (क्र. २४ मधे) एक संख्येपासून आरंभ करून दोन संख्येच्या अंतराने होणार्‍या (योग आणि वियोगामुळे होणार्‍या विषयम संक्येच्या संदर्भात गणितीय नियम सांगितला आहे. पूर्वीच्या मंत्रात (क्र. २५) एक, दोन आणि संख्यांना सोडून चार संख्येपासून आरंभकरून चार संख्येच्या योग्य आणि वियोगामुळे (बेरीज व वजाबाकीमुळे होणार्‍या सम संख्यांच्या गणितीय नियमांचे प्रतिपादन केले आहे. या दोन्ही (क्र. २४ व क्र. २५) मंत्राद्वारे विषय संख्या आणि सम संख्या यांचे अंतर (व गणितीय नियम-व्यवस्था) ओळखून आपल्या बुद्धीच्या अनुकूल कल्पनेद्वारे सर्व गणितविद्या जाणून घ्यावी (वा घेता येईल) ॥25॥
इस भाष्य को एडिट करेंAcknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
N/A
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal