Sidebar
अथर्ववेद - काण्ड 14/ सूक्त 2/ मन्त्र 9
सूक्त - आत्मा
देवता - त्र्यवसाना षट्पदा विराट् अत्यष्टि
छन्दः - सवित्री, सूर्या
सूक्तम् - विवाह प्रकरण सूक्त
इ॒दं सु मे॑ नरःशृणुत॒ यया॒शिषा॒ दंप॑ती वा॒मम॑श्नु॒तः। ये ग॑न्ध॒र्वा अ॑प्स॒रस॑श्च दे॒वीरे॒षुवा॑नस्प॒त्येषु॒ येऽधि॑ त॒स्थुः। स्यो॒नास्ते॑ अ॒स्यै व॒ध्वै॑ भवन्तु॒ माहिं॑सिषुर्वह॒तुमु॒ह्यमा॑नम् ॥
स्वर सहित पद पाठइ॒दम् । सु । मे॒ । न॒र॒: । शृ॒णु॒त॒ । यया॑ । आ॒ऽशिषा॑ । दंप॑ती॒ इति॒ दम्ऽप॑ती । वा॒मम् । अ॒श्नु॒त: । ये । ग॒न्ध॒र्वा: । अ॒प्स॒रस॑: । च॒ । दे॒वी: । ए॒षु । वा॒न॒स्प॒त्येषु॑ । ये । अधि॑ । त॒स्थु: । स्यो॒ना: । ते॒ । अ॒स्यै । व॒ध्वै । भ॒व॒न्तु॒ । मा । हिं॒सि॒षु॒: । व॒ह॒तुम् । उ॒ह्यमा॑नम् ॥२.९॥
स्वर रहित मन्त्र
इदं सु मे नरःशृणुत ययाशिषा दंपती वाममश्नुतः। ये गन्धर्वा अप्सरसश्च देवीरेषुवानस्पत्येषु येऽधि तस्थुः। स्योनास्ते अस्यै वध्वै भवन्तु माहिंसिषुर्वहतुमुह्यमानम् ॥
स्वर रहित पद पाठइदम् । सु । मे । नर: । शृणुत । यया । आऽशिषा । दंपती इति दम्ऽपती । वामम् । अश्नुत: । ये । गन्धर्वा: । अप्सरस: । च । देवी: । एषु । वानस्पत्येषु । ये । अधि । तस्थु: । स्योना: । ते । अस्यै । वध्वै । भवन्तु । मा । हिंसिषु: । वहतुम् । उह्यमानम् ॥२.९॥
अथर्ववेद - काण्ड » 14; सूक्त » 2; मन्त्र » 9
भाषार्थ -
(नरः) हे नर-नारियो ! (मे) मेरे (इदम्) इस कथन को (सुशृणुत) ध्यानपूर्वक सुनो कि (यया आशिषा) जिस प्रकार की इच्छा द्वारा (दम्पती) पति-पत्नी (वामम्) सुन्दर तथा श्रेष्ठ सन्तान (अश्नुतः) प्राप्त करते हैं। (ये) जो (गन्धर्वाः) वेदों के विद्वान् (च) और (अप्सरसः) रूपवती (देवीः) देवियां, (ये) तथा जो अन्य सज्जन (वानस्पत्येषु) वृक्षों की काष्ठाओं से निर्मित गद्दियों पर (अधितस्थुः) अधिष्ठित हैं, (ते) वे सब (अस्यै, वध्वै) इस वधू के लिए (स्योनाः) सुखदायक (भवन्तु) हों, अर्थात सुखी रहने के आशीर्वाद दें, और (उह्यमानम्) पितृगृह से ली जाती हुई (वहतुम्) रथस्थ-वधू को (हिंसिषुः, मा) हिंसित न करें, अवाञ्छनीय आलोचना द्वारा मानसिक कष्ट न पहुँचाए।"
टिप्पणी -
[नरः="नृ" शब्द, सम्बुद्धि में बहुवचनः एकशेष अर्थात् नरनारियो!" आशिषा=आङः शासु इच्छायाम्। दम्पती= दमे गृहनाम (निघं० ३।४)। अंग्रेजी का "Dome"शब्द भी "दम" शब्द का रूपान्तर है। "Domestic Sicence" का अर्थ है गृहविज्ञान। सम्भवतः दम्पती शब्द का वास्तविक अर्थ हो "गृह के दो पति"। इस द्वारा गृह पर पति-पत्नी का समान अधिकार सूचित होता है। व्याकरण के अनुसार जाया को "दम्" आदेश माना जाता है। वामम् = जननीयम् (पुत्रम्)। गन्धर्वाः=गाम् वेदवाणीं धारयन्तीति श। गौः वाङ्नाम (निघं० १।११)। अप्सरसः = अप्स इति रूपनाम, तद्रा रूपवती अप्सराः (निरु० ५।३।१३)। उह्यमानम्= उह्यमानाम् (आपस्तम्ब सूत्र)। वहतुम् = वहतु (रथ) स्थिताम्, वधूम्। यथा "मञ्चाः क्रोशन्ति" = मञ्चस्थाः पुरुषाः क्रोशन्ति। तात्स्थ्यात् ताच्छब्द्यम्] [व्याख्या सुन्दर और श्रेष्ठ सन्तानों को प्राप्त करने के लिए चाहिये सुमति की इच्छा [मन्त्र ५], दुर्मति की विनाशेच्छा [मन्त्र ६], तथा गृहस्थ को सच्चा-तीर्थ बनाने की इच्छा मन्त्र ६]। श्रेष्ठ सन्तानों को प्राप्त करना विवाह का मुख्य उद्देश्य है। मन्त्र में अप्सरसः शब्द का प्रयोग हीन-स्त्रियों के लिये नहीं हुआ, मन्त्र में उन्हें देवीः कहा है, दिव्य गुणों से सुशोभित कहा है। "वानस्पत्येषु अधितस्थुः" का यह अभिप्राय भी सम्भव है कि वनस्पतियों तथा बड़े बड़े वृक्षों के वनों में जो निवास करते हैं ऐसे वानप्रस्थी भी, जोकि विवाह में उपस्थित हुए हैं, निज आशीर्वादों द्वारा वधू के लिए सुखदायक हों।]