Loading...

मन्त्र चुनें

  • यजुर्वेद का मुख्य पृष्ठ
  • यजुर्वेद - अध्याय 19/ मन्त्र 13
    ऋषिः - हैमवर्चिर्ऋषिः देवता - यज्ञो देवता छन्दः - अनुष्टुप् स्वरः - गान्धारः
    0

    दी॒क्षायै॑ रू॒पꣳ शष्पा॑णि प्राय॒णीय॑स्य॒ तोक्मा॑नि। क्र॒यस्य॑ रू॒पꣳ सोम॑स्य ला॒जाः सो॑मा॒शवो॒ मधु॑॥१३॥

    स्वर सहित पद पाठ

    दी॒क्षायै॑ रू॒पम्। शष्पा॑णि। प्रा॒य॒णीय॑स्य। प्रा॒य॒नीय॒स्येति॑ प्रऽअय॒नीय॑स्य। तोक्मा॑नि। क्र॒यस्य॑। रू॒पम्। सोम॑स्य। ला॒जाः। सो॒मा॒शव॒ इति॑ सोमऽअ॒ꣳशवः॑। मधु॑ ॥१३ ॥


    स्वर रहित मन्त्र

    दीक्षायै रूपँ शष्पाणि प्रायणीयस्य तोक्मानि । क्रयस्य रूपँ सोमस्य लाजाः सोमाँशवो मधु ॥


    स्वर रहित पद पाठ

    दीक्षायै रूपम्। शष्पाणि। प्रायणीयस्य। प्रायनीयस्येति प्रऽअयनीयस्य। तोक्मानि। क्रयस्य। रूपम्। सोमस्य। लाजाः। सोमाशव इति सोमऽअꣳशवः। मधु॥१३॥

    यजुर्वेद - अध्याय » 19; मन्त्र » 13
    Acknowledgment

    भावार्थ -
    (शष्पाणि) शष्प अर्थात् नये उगे धान्य, (दीक्षायै रूपम्) दीक्षा के रूप हैं। यज्ञ में जिस प्रकार दीक्षणेय इष्टि है उसी प्रकार सौत्रा- मणि में हरे धान्य हैं । उत्तम रीति से पालन करने वाले सुत्रामा, राजा की प्रजापालनी वृत्ति में 'शष्प' शत्रुओं को हनन करने के साधन ही राष्ट्रपति की दीक्षा का रूप हैं । 'शष्पाणि' - शष्यते हन्यते इति तच्छउपम् । बालतृणं कान्तिक्षयो वा इति दया० उणा० ॥ शब् हिंसार्थो स्वादिः । हिंसार्थस्य शसेर्वा स्तुत्यर्थस्य शंसेर्वा रूपम् । २. ( तोक्मानि प्रायणीयस्य रूपम् ) तोक्म अर्थात् नये जौ, यज्ञ में 'प्रायणीय' के रूप हैं । राज्य- पालन में 'तोक्मा' शत्रु के हनन करने या प्रजा के प्रसन्न करने के कार्य ही 'प्र-अयनीय' अर्थात् उत्कृष्ट पद की प्राप्ति का रूप है । 'तोक्मानि - तोकं तुद्यतेः । चिन० १०।१।७॥ तोक्म, तुजेः स्तुचेः, तवतेः, तुद्यतेर्दा मननि ककाररोन्तादेशः । तुज हिंसायाम् । ष्टुच प्रसादे । भ्वादि: । ३. ( लाजाः सोमस्य क्रयस्य रूपम् ) लाजाएं सोम क्रय के रूप के हैं। 'लाजाएं' या प्रसन्न प्रजाएं, समृद्ध विभूतियां ही सोम राजा के राजपद के वेतन के रूप हैं, 'लाजा: ' दीप्त्यर्थस्य राजतेः । लत्वं छान्दसम् । आदित्यानां वा एतद्रूपं यल्लाजाः । तै० ३ । ८ । नक्षत्राणां वा एतद्रूपं युल्लाजाः । तै० १ । ३ । २ । १ । ५ ॥ ४. (मधु सोमांशवः) मधु यज्ञ में सोम के अंशों के समान है । राजा के दुष्टों के धमन, या पीड़न करने वाला सैनिक बल या प्रजा के तृप्तिकारक या हर्षकर, बलकारी अन्न, सोम नाम राजा के अंशु अर्थात् राष्ट्र में व्यापक बल 'मधु' है । १४ । ४ ॥ एतद् वै प्रत्यक्षात् सोमरूपं यन्मधु । श० ८ । २ । १५ ॥ धमतेर्वा मधु । देवराजयज्वा ।

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर - विद्वांसः । भुरिग् अनुष्टुप् । गांधार ॥

    इस भाष्य को एडिट करें
    Top