यजुर्वेद - अध्याय 11/ मन्त्र 39
सं ते॑ वा॒युर्मा॑त॒रिश्वा॑ दधातूत्ता॒नाया॒ हृद॑यं॒ यद्विक॑स्तम्। यो दे॒वानां॒ चर॑सि प्रा॒णथे॑न॒ कस्मै॑ देव॒ वष॑डस्तु॒ तुभ्य॑म्॥३९॥
स्वर सहित पद पाठसम्। ते॒। वा॒युः। मा॒त॒रिश्वा॑। द॒धा॒तु॒। उ॒त्ता॒नायाः॑। हृद॑यम्। यत्। विक॑स्त॒मिति॒ विऽक॑स्तम्। यः। दे॒वाना॑म्। चर॑सि। प्रा॒णथे॑न। कस्मै॑। दे॒व॒। वष॑ट्। अ॒स्तु॒। तुभ्य॑म् ॥३९ ॥
स्वर रहित मन्त्र
सन्ते वायुर्मातरिश्वा दधातूत्तानाया हृदयँयद्विकस्तम् । यो देवानाञ्चरसि प्राणथेन कस्मै देव वषडस्तु तुभ्यम् ॥
स्वर रहित पद पाठ
सम्। ते। वायुः। मातरिश्वा। दधातु। उत्तानायाः। हृदयम्। यत्। विकस्तमिति विऽकस्तम्। यः। देवानाम्। चरसि। प्राणथेन। कस्मै। देव। वषट्। अस्तु। तुभ्यम्॥३९॥
विषय - विदुषी स्त्री और पक्षान्तर में प्रजा का अपने पालक पति के प्रति कर्त्तव्य।
भावार्थ -
जिस प्रकार ( उत्तानायाः ) ऊपर को विस्तृत रूप से फैली पृथिवी के ( यद् हृदयम् ) जो हृदय के समान भीतरी भाग, गढ़ा आदि ( विकस्तम् ) खुल जाता है उसको ( मातरिश्वा ) अन्तरिक्ष में गति करनेवाला ( वायुः ) वायु भर देता है उसी प्रकार हे स्त्री ! ( मातरिश्वा ) अन्तःकरण में प्रियतम रूप से व्यापक, हृदयगत ( वायुः ) विवाहित पति, प्रजापति, स्वामी भी (ते) तेरा ( यत्) जब ( हृदयं ) हृदय ( विकस्तम् ) खूब खिले, प्रसन्न हो ( उत्तानायाः ) तब उत्सुक एवं उतान तेरे साथ ( दधातु ) संग कर गर्भ धारण करावे । स्त्री कहे - हे ( देव ) स्वामिन् देव ! जो तू ( देवानां ) विद्वान् उत्तम पुरुषों के बीच में मेरे ( प्राणयेन ) प्राण के समान प्रिय होकर ( चरसि ) विचरते हो ( तुभ्यम् ) तुझ ( कस्मै ) क= प्रजापति स्वरूप, सुखप्रद पति के लिये ( वषड् अस्तु ) सदा मेरा सर्वार्पण या कल्याण हो । शत० ६ । ४ । ३ । ४ ॥ राजा के पक्ष में - हे पृथिवीवासिनि प्रजे ! ( मातरिश्वा वायुः ) आकाशचारी वायु के समान पृथिवी या मातृ अर्थात् राष्ट्र निर्माताओं की राजसभा में प्राणरूप से विराजमान वायु, प्रजापति, राजा (यत्) जब ( उत्तानायाः ) उत्सुक हुई प्रजा का ( हृदयं विकस्तं ) हृदय उसके प्रति खिले, अति प्रसन्न हो तब २ वह ( ते संधातु ) तेरे साथ भली प्रकार मिले, संधि से रहे । या उसे खूब भरण पोषण करे । ( यः ) जो राजा ( देवानां ) राजाओं और अधीन शासकों, विद्वानों के बीच प्रजा के ( प्राणथेन ) प्राणरूप से ( चरति ) विचरे, हे ( देव ) देव, राजन् ! ( कस्मै ) प्रजा के सुखप्रद प्रजापति स्वरूप ( तुभ्यम् वषट् अस्तु ) तेरा यश, बल और क्षेम हो । 'वायुः ' - वायुर्वा उशन् ! तां० ७ । ५ । १९ ॥ वायुर्वै देव: । जै० उ० ३ । ४ । ८ ॥ एतद् वै प्रजापतेः प्रत्यक्षं रूपम् । कौ० १९ । २ । अयं वै पूषा श० १४ । २ । १ । ९ ॥ एष स्वर्गस्य लोकस्य अभिवोढ़ा । ऐ० ४ । २० ॥ वायुरेव सविता ( उत्पादकः ) । श० १४ । २ । २ । ९ ॥ 'वषड्'-- वाग्वै वषट्कारः । वाग् रेतः । रेत एव एतत् सिञ्चति षड् इति । तदृतुष्वे वैतद्रेत: सिञ्चति । तदृतवः रेतः सिक्तमिमा प्रजाः प्रजनयति तस्मादेवं वषट् करोति । एते वै वषट्कारस्य प्रियतमे तनू योजश्च सहश्व। ऐ० ३ | ८ ॥
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर -
प्रजापतिः साध्या वा ऋषयः।पृथिवीवायुश्च देवते । विराट् त्रिष्टुप् । धैवतः ॥
इस भाष्य को एडिट करेंAcknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal