Loading...
यजुर्वेद अध्याय - 6

मन्त्र चुनें

  • यजुर्वेद का मुख्य पृष्ठ
  • यजुर्वेद - अध्याय 6/ मन्त्र 15
    ऋषिः - मेधातिथिर्ऋषिः देवता - विद्वांसो देवता छन्दः - स्वराट् धृति, स्वरः - पञ्चमः
    156

    मन॑स्त॒ऽआप्या॑यतां॒ वाक् त॒ऽआप्या॑यतां प्रा॒णस्त॒ऽआप्या॑यतां॒ चक्षु॑स्त॒ऽआप्या॑यता॒ श्रोत्रं॑ त॒ऽआप्या॑यताम्। यत्ते॑ क्रू॒रं यदास्थि॑तं॒ तत्त॒ऽआप्या॑यतां॒ निष्ट्या॑यतां॒ तत्ते॑ शुध्यतु॒ शमहो॑भ्यः। ओष॑धे॒ त्राय॑स्व॒ स्वधि॑ते॒ मैन॑ꣳ हिꣳसीः॥१५॥

    स्वर सहित पद पाठ

    मनः॑। ते॒। आ। प्या॒य॒ता॒म्। वाक्। ते॒। आ। प्या॒य॒ता॒म्। प्रा॒णः। ते॒। आ। प्या॒य॒ता॒म्। चक्षुः॑। ते॒। आ। प्या॒य॒ता॒म्। श्रोत्र॑म्। ते॒। आ। प्या॒य॒ता॒म्। यत्। ते॒। क्रू॒रम्। यत्। आस्थि॑त॒मित्याऽस्थि॑तम्। तत्। ते॒। आ। प्या॒य॒ता॒म्। निः। स्त्या॒य॒ता॒म्। तत्। ते॒। शु॒ध्य॒तु। शम्। अहो॑भ्य॒ इत्यहः॑ऽभ्यः। ओष॑धे। त्राय॑स्व। स्वधि॑त॒ इति॒ स्वऽधि॑ते। मा। ए॒न॒म्। हि॒ꣳसीः॒ ॥१५॥


    स्वर रहित मन्त्र

    मनस्तऽआप्यायताँवाक्त आप्यायताम्प्राणस्त आप्यायताञ्चक्षुस्त आप्यायताँश्रोत्रन्त आ प्यायताम् । यत्ते क्रूरँ यदास्थितन्तत्त आप्यायतान्निष्प्यायतान्तत्ते शुध्यतु शमहोभ्यः । ओषधे त्रायस्व स्वधिते मैनँ हिँसीः ॥


    स्वर रहित पद पाठ

    मनः। ते। आ। प्यायताम्। वाक्। ते। आ। प्यायताम्। प्राणः। ते। आ। प्यायताम्। चक्षुः। ते। आ। प्यायताम्। श्रोत्रम्। ते। आ। प्यायताम्। यत्। ते। क्रूरम्। यत्। आस्थितमित्याऽस्थितम्। तत्। ते। आ। प्यायताम्। निः। स्त्यायताम्। तत्। ते। शुध्यतु। शम्। अहोभ्य इत्यहःऽभ्यः। ओषधे। त्रायस्व। स्वधित इति स्वऽधिते। मा। एनम्। हिꣳसीः॥१५॥

    यजुर्वेद - अध्याय » 6; मन्त्र » 15
    Acknowledgment

    संस्कृत (2)

    विषयः

    पुनरुक्तोऽर्थः प्रकारान्तरेण प्रकाश्यते॥

    अन्वयः

    हे शिष्य! मदीयशिक्षणेन ते तव मन आप्यायताम्, ते वागाप्यायताम्, ते प्राण आप्यायताम्, ते चक्षुराप्यायताम्, ते श्रोत्रमाप्यायताम्, ते यत्क्रूरं दुश्चरित्रं तत् निष्ट्यायताम् दूरीगच्छतु, यत् ते तवास्थितं निश्चितं तदाप्यायताम्, इत्थं ते सर्वं शुध्यतु, अहोभ्यो दिनेभ्यस्तुभ्यं शमस्तु। अथ स्वस्वामिनि शिष्यलालनापरं गुरुपत्नी वाक्यम्। हे ओषधे! विज्ञानवराध्यापक! त्वमेनं शिष्यं त्रायस्व, मा हिंसीः। स च स्वपत्नी प्रत्याह- हे स्वधितेऽध्यापिके स्त्रि! त्वेमनां त्रायस्व, मा हिंसीश्च॥१५॥

    पदार्थः

    (मनः) संकल्पविकल्पात्मकम् (ते) तव (आ) (प्यायताम्) सत्कर्म्मानुष्ठानेन वर्द्धताम् (वाक्) (ते) (आ) (प्यायताम्) (प्राणः) (ते) (आ) (प्यायताम्) (चक्षुः) (ते) (आ) (प्यायताम्) (श्रोत्रम्) (ते) (आ) (प्यायताम्) (यत्) (ते) तव (क्रूरम्) दुश्चरित्रम् (यत्) (आस्थितम्) निश्चितम् (तत्) (ते) (आ) (प्यायताम्) (निः) पृथगर्थे (स्त्यायताम्) संहन्यताम् (तत्) (ते) (शुध्यतु) (शम्) सुखम् (अहोभ्यः) कालविशेषेभ्यः (ओषधे) ओषो विज्ञानं धीयते यस्मिंस्तत्संबुद्धौ। अत्र ओष गतावित्यस्माद् गतिरत्र विज्ञानं गृह्यते। (त्रायस्व) (स्वधिते) स्वेष्वात्मीयेषु धितिः पोषणं यस्यास्तत्संबुद्धौ (मा) निषेधे (एनम्) पूर्वोक्तम् (हिंसीः) कुशिक्षया लालनेन वा मा विनाशयेः॥१५॥

    भावार्थः

    सत्कर्म्मानुष्ठानेन सर्वस्योन्नतिर्भवत्यतः सर्वैर्मनुष्यैर्गुरुशिक्षया समस्तसत्कर्म्मानुष्ठेयम्। गुरवो गुणग्रहणायैव शिष्याणां ताडनं विदधति, ततस्तेषामिदमभ्युदयनिःश्रेयसकारि जायत एवेति बोध्यम्। दम्पती परस्परमेवमुपदिशेताम्। हे पते! भवानयं शिष्यो यथा सद्यो विद्वान् स्यात् तथा प्रयतताम्। हे धर्मपत्नि! भवति यथेयं कन्या तूर्णं विदुषी भवेत् तथा विदधातु॥१५॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषयः

    पुनरुक्तोर्थः प्रकारान्तरेण प्रकाश्यते ।।

    सपदार्थान्वयः

    हे शिष्य! मदीयशिक्षणेन ते=तव मनः संकल्पविकल्पाऽऽत्मकम् आ+प्यायतां सत्कर्माऽनुष्ठानेन वर्द्धताम्, ते तव वाग्आ+प्यायताम् सत्कर्माऽनुष्ठानेन वर्द्धताम् ते तव प्राणःआ+प्यायतां सत्कर्मानुष्ठानेन वर्द्धताम्,ते तव चक्षुः आ+प्यायतां सत्कर्माऽनुष्ठानेन वर्द्धताम्, ते तव श्रोत्रम् आ+प्यायतां सत्कर्म्माऽनुष्ठानेन वर्द्धताम्, ते तव यत् क्रूरं=दुश्चरित्रं तत् निष्+ट्पायतां=दूरीगच्छतु पृथक्तया संहन्यताम्,यत् ते=तव आस्थितं=निश्चितं तद् आ+प्यायतां सत्कर्मानुष्ठानेन वर्धताम्, इत्थं ते तव सर्वं शुद्धयतु, अहोभ्यः=दिनेभ्यः कालविशेषेभ्यः तुभ्यं शं सुखम् अस्तु। अथ स्वस्वामिनि शिष्यलालनापरं गुरुपत्नीवाक्यम् हे ओषधे=विज्ञानवराऽध्यापक! ओषो=विज्ञानं धीयते यस्मिँस्तत्सम्बुद्धौ! त्वमेनं पूर्वोक्तं शिष्यं त्रायस्व, मान हिंसीः कुशिक्षया, लालनेन वा विनाशयेः। सच स्वपत्नीं प्रत्याह हे स्वधिते=अध्यापिके स्त्रि! स्वेष्वात्मीयेषु धितिः=पोषणं यस्यास्तत्सम्बुद्धौ। त्वमेनां पूर्वोक्तां त्रायस्व, मा हिंसी: कुशिक्षया लालनेन वा मा विनाशयेः ।। ६ । १५ ।। [हे शिष्य! मदीयशिक्षणेन ते=तव मनः, वाक्, प्राणः,चक्षुः, श्रोत्रम् आप्यायताम्, ते यत् क्रूरं=दुश्चरित्रंतन्निष्ट्यायताम्=दूरी गच्छतु]

    पदार्थः

    (मनः) संकल्पविकल्पात्मकम् (ते) तव (आ) (प्यायताम्) सत्कर्म्मानुष्ठानेन वर्द्धताम् (वाक्) (ते) (आ) (प्यायताम्) (प्राण:) (ते) (आ) (प्यायताम्) (चक्षुः) (ते) (आ) (प्यायताम्) (श्रोत्रम्) (ते) (आ) (प्यायताम्) (यत्) (ते) तव (क्रूरम् ) दुश्चरित्रम् (यत्) (आस्थितम्) निश्चितम् (तत्) (ते) (आ) (प्यायताम्) (निः) पृथगर्थे (प्यायताम्) संहन्यताम् (तत्) (ते) (शुध्यतु ) (शम्) सुखम् (अहोभ्यः) कालविशेषेभ्य: (ओषधे) ओषो=विज्ञानं धीयते यस्मिँस्तत्संबुद्धो। अत्र ओष गतावित्यस्माद् गतिरत्र विज्ञानं गृह्यते (त्रायस्व) (स्वधिते) स्वेष्वात्मीयेषु धितिः=पोषणं यस्यास्तत्संबुद्धौ (मा) निषेधे (एनम्) पूर्वोक्तम् (हिंसीः) कुशिक्षया, लालनेन वा मा विनाशये:।। १५।।

    भावार्थः

    सत्कर्मानुष्ठानेन सर्वस्योन्नतिर्भवत्यतः सर्वैर्मनुष्यैर्गुरुशिक्षया समस्तसत्कर्मानुष्ठेयम्। गुरवो गुणग्रहणायैव शिष्याणां ताडनं विदधति, ततस्तेषामिदमभ्युदयनिःश्रेयसकारि जायत एवेति बोध्यम् । दम्पती परस्परमेवमुपदिशेताम्-- [अथ स्वस्वामिनि शिष्यलालनपरं गुरुपत्नी वाक्यम्--हे ओषधे=विज्ञानवराऽध्यापक! त्वमेनंशिष्यं त्रायस्व मा हिंसी:] हे पते ! भवानयं शिष्यो यथा सद्यो विद्वान् स्यात्तथा प्रयतताम् । [स च स्वपत्नीं प्रत्याह--हे स्वधिते=अध्यापिकेस्त्रि! त्वमेनां त्रायस्व, मा हिंसी:] हे धर्मपत्नि! भवती यथेयं कन्या तूर्णं विदुषी भवेत्तथा विदधातु ॥ ६। १५।।

    विशेषः

    मेधातिथि: । विद्वांसो=स्पष्टम्।।भुरिगार्ची त्रिष्टुप्। यत्ते इत्यस्य आर्षी त्रिष्टुप्। धैवतः।

    इस भाष्य को एडिट करें

    हिन्दी (5)

    विषय

    फिर भी प्रकारान्तर से अगले मन्त्र में उक्त अर्थ का प्रकाश किया है॥

    पदार्थ

    हे शिष्य! मेरी शिक्षा से (ते) तेरा (मनः) मन (आप्यायताम्) पर्य्याप्त गुणयुक्त हो, (ते) तेरा (प्राणः) प्राण (आप्यायताम्) बलादि गुणयुक्त हो, (ते) तेरी (चक्षुः) दृष्टि (आप्यायताम्) निर्मल हो, (ते) तेरे (श्रोत्रम्) कर्ण (आप्यायताम्) सद्गुण व्याप्त हों, (ते) तेरा (यत्) जो (क्रूरम्) दुष्ट व्यवहार है, वह (निः) (स्त्यायताम्) दूर हो और (यत्) जो (ते) तेरा (आस्थितम्) निश्चय है, वह (आप्यायताम्) पूरा हो। इस प्रकार से (ते) तेरा समस्त व्यवहार (शुध्यतु) शुद्ध हो और (अहोभ्यः) प्रतिदिन तेरे लिये (शम्) सुख हो। हे (ओषधे) प्रवर अध्यापक! आप (एनम्) इस शिष्य की (त्रायस्व) रक्षा कीजिये और (मा हिंसीः) व्यर्थ ताड़ना मत कीजिये। हे (स्वधिते) प्रशस्ताध्यापिके! तू इस कुमारिका शिष्या की (त्रायस्व) रक्षा कर और इस को अयोग्य ताड़ना मत दे॥१५॥

    भावार्थ

    सत्कर्म करने से सब की उन्नति होती है, इस से सब मनुष्यों को चाहिये कि सुशिक्षा पाकर समस्त सत्कर्मों का अनुष्ठान करें। इसी से अध्यापक जन गुणग्रहण कराने ही के लिये शिष्यों को ताड़ना देते हैं, वह उनकी ताड़ना अत्यन्त सुख की करने वाली होती है। स्त्री और पुरुष इस प्रकार उपदेश करें कि हे सर्वोत्तम अध्यापक! यह आपका विद्यार्थी जैसे शीघ्र विद्वान् हो जाय, वैसा प्रयत्न कीजिये। हे प्रिये! यह कन्या जिस प्रकार अतिशीघ्र विद्यायुक्त हो, वैसा काम कर॥१५॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    आप्यायन

    पदार्थ

    गत मन्त्र के ‘शोधन’ के बाद प्रस्तुत मन्त्र में ‘आप्यायन’ का वर्णन आता है। आचार्य विद्यार्थी से कहता है कि १. ( ते मनः आप्यायताम् ) = तेरा मन बढ़े। तेरे मन में सदा उत्साह का सञ्चार हो। निराशा तेरे मनःप्रसाद में किसी प्रकार की कमी को न आने दे। 

    २. ( ते वाक् आप्यायताम् ) = तेरी वाणी आप्यायित हो—यह सदा सत्य बोलने के कारण ‘क्रियाफलाश्रित’ हो, अर्थात् जैसा तेरी वाणी से निकले वैसा ही हो जाए। 

    ३. ( ते प्राणः आप्यायताम् ) = तेरे प्राण आप्यायित हों। तेरी घ्राणेन्द्रिय की शक्ति बढ़े। तू सूँघने के द्वारा ही ‘सगन्धत्व’ को, बन्धुत्व को, पहचाननेवाला हो। 

    ४. ( ते चक्षुः आप्यायताम् ) = तेरी दृष्टिशक्ति आप्यायित हो। तू दूर तक देख सके, सूक्ष्म वस्तु को भी तेरी आँख देखने में समर्थ हो। 

    ५. ( श्रोत्रं ते आप्यायताम् ) = तेरी श्रवणशक्ति विकसित हो। तू सूक्ष्म शब्दों को भी सुनने में समर्थ हो। 

    ६. ( यत् ते क्रूरम् ) = जो कुछ भी तेरा भयंकर कर्म व स्वभाव है ( तत् ते ) = वह तेरा ( निष्ट्यायताम् ) = तुझसे दूर हो जाए, ( तत् ते शुध्यतु ) = वह तेरा शुद्ध हो जाए। तेरे उस स्वभाव का शोधन होकर क्रूरता दूर हो जाए। ( यत् ) = जो ( आस्थितम् ) = तेरी स्थिरता व दृढ़ता है, वह ( आप्यायताम् ) = आप्यायित हो, अर्थात् तुझमें क्रूरता तो न हो, परन्तु मोहमयी मृदुता भी न हो, तेरे स्वभाव में कुछ दृढ़ता बनी रहे। 

    ७. इस क्रूरता के न होने और स्थिरता के होने से ( अहोभ्यः शम् ) = तेरे दिनों के लिए शान्ति हो, अर्थात् तू शान्तिपूर्वक दिनों को बितानेवाला बन। 

    ८. ( ओषधे ) = हे दोषों का दहन करनेवाले आचार्य ! ( त्रायस्व ) = तू विद्यार्थी की रक्षा कर, उसे किन्हीं भी असदाचरणों में गिरने से बचा। 

    ९. ( स्वधिते ) = आत्मीयों का धारण करनेवाले तथा आत्मतत्त्व का धारण करनेवाले! तू ( एनम् ) = इस अपने शिष्य को ( मा हिंसीः ) = मत हिंसित होने दे।

    भावार्थ

    भावार्थ — आचार्य-कृपा से विद्यार्थी के सब अङ्गों का आप्यायन हो। उसका स्वभाव उत्तम हो। वह वासनाओं का शिकार न हो जाए।

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    मन आदि की शक्ति की वृद्धि ।

    भावार्थ

    हे मनुष्य ! ( ते मनः ) तेरा मन, संकल्प विकल्प करने वाला चित्त ( आप्यायताम् ) बढ़े, शक्तिशाली हो । ( ते वाकू, प्राणः, चक्षुः श्रोत्रम् आप्यायताम् ४ ) तेरी वाणी प्राण, चक्षु, कान, ये समस्त इन्द्रियां शक्तिमान हों और ( यत् ) जो ( ते तेरा ( क्रूरम् ) क्रूर स्वभाव है वह ( निः स्त्यायताम् ) दूर हो। और (यत ) जो (आस्थितम् ) तेरा स्थिर निश्चय या स्थिर स्वभाव है वह ( आप्यायताम् ) वृद्धि को प्राप्त हो, बढ़े। और ( तत् ) वह भी ( ते ) तेरा ( शुध्यतु ) शुद्ध हो । ( अहोभ्यः ) सब दिनों के लिये ( शम् शान्ति और कल्याण, सुख प्राप्त हो । हे ( ओषधे ) ओषधि त्याग और औषधियों के प्रयोक्ता वैद्य लोगो ! ( आयस्व ) तुम इसकी रक्षा करो। है ( स्वधिते ) शस्त्र या हे शस्त्रधारी पुरुष ! ( एनम् ) इस मनुष्य को ( मा हिंसी: ) मत मार ॥ 
     
    गुरु शिष्य पक्ष में- हे ( औषधे ) दोषों को दूर करने में समर्थ गुरो ! तुम इस शिष्य की रक्षा करो। और है ( स्वधिते ) शिष्याओं को शिष्य को अपने पुत्र के समान पालने हारे गुरो और आचार्याणि ! तुम ( मा एनं हिंसीः ) इस शिष्य को व्यर्थ ताड़ना मत करो । 
    राजा के भी मन वाणी आदि शक्तियां बढ़े और शस्त्रधारी रक्षक उसका घात न करें । शत० ३ । ८ । २ । १२ ।

    टिप्पणी

     १४ - पशुर्देवतेति सर्वा० । 'निष्ट्यायतां' इति काण्व ० ।।  

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

    विद्वांसो देवताः । निचृदार्षी त्रिष्टुप् । पञ्चमः ॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    अंगों का विकास

    शब्दार्थ

    १. हे शिष्य ! (ते मनः आप्यायताम् ) तेरा मन, संकल्प - विकल्प करने की शक्ति विकसित हो, वृद्धि को प्राप्त हो । २. (ते वाक् आप्यायताम्) तेरी वाणी की शक्ति विकसित हो । ३. (ते चक्षु: आप्यायताम्) तेरी दर्शन-शक्ति वृद्धि को प्राप्त हो । ४. (ते श्रोत्रम् आप्यायताम् ) तेरी श्रवण-शक्ति उत्तम बनी रहे । ५. (यत् ते क्रूरम्) तेरे अन्दर जो क्रूरता है, दुष्ट स्वभाव या दुश्चरित्र है (तत् निष्ट्यायताम्) तेरी वह क्रूरता दूर हो जाए । ६. (यदास्थितं) जो तेरा उत्तम निश्चय या स्थिर स्वभाव है (ते तत् आप्यताम्) वह वृद्धि एवं विकास को प्राप्त हो । ७. (ते शुध्यतु ) तेरा सब कुछ शुद्ध-पवित्र हो जाए । ८. (अहोभ्यः शम्) सब दिनों के लिए तुझे सुख-शान्ति एवं मंगल की प्राप्ति हो । तेरे सभी दिन मंगलयुक्त हों । ९. (ओषधे) हे ज्ञानी गुरो ! (एनं त्रायस्व) इस शिष्य की सदा रक्षा कर । १०. (स्वधिते) अध्यापिके ! इस शिष्या की ( मा हिंसी: ) हिंसा मत कर । कुशिक्षा अथवा अनुचित लालन आदि से इसका जीवन बर्बाद मत कर ।

    भावार्थ

    १. हे शिष्य ! (ते मनः आप्यायताम् ) तेरा मन, संकल्प - विकल्प करने की शक्ति विकसित हो, वृद्धि को प्राप्त हो । २. (ते वाक् आप्यायताम्) तेरी वाणी की शक्ति विकसित हो । ३. (ते चक्षु: आप्यायताम्) तेरी दर्शन-शक्ति वृद्धि को प्राप्त हो । ४. (ते श्रोत्रम् आप्यायताम् ) तेरी श्रवण-शक्ति उत्तम बनी रहे । ५. (यत् ते क्रूरम्) तेरे अन्दर जो क्रूरता है, दुष्ट स्वभाव या दुश्चरित्र है (तत् निष्ट्यायताम्) तेरी वह क्रूरता दूर हो जाए । ६. (यदास्थितं) जो तेरा उत्तम निश्चय या स्थिर स्वभाव है (ते तत् आप्यताम्) वह वृद्धि एवं विकास को प्राप्त हो । ७. (ते शुध्यतु ) तेरा सब कुछ शुद्ध-पवित्र हो जाए । ८. (अहोभ्यः शम्) सब दिनों के लिए तुझे सुख-शान्ति एवं मंगल की प्राप्ति हो । तेरे सभी दिन मंगलयुक्त हों । ९. (ओषधे) हे ज्ञानी गुरो ! (एनं त्रायस्व) इस शिष्य की सदा रक्षा कर । १०. (स्वधिते) अध्यापिके ! इस शिष्या की ( मा हिंसी: ) हिंसा मत कर । कुशिक्षा अथवा अनुचित लालन आदि से इसका जीवन बर्बाद मत कर ।

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    फिर प्रकारान्तर से उक्त अर्थ को प्रकाशित किया जाता है ।।

    भाषार्थ

    हे शिष्य ! मेरी शिक्षा से (ते) तेरा (मनः) संकल्प-विकल्पात्मक मन (आप्यायताम्) शुभ कर्मों के अनुष्ठान से उन्नत हो, (ते) तेरी (वाग्) वाणी (आप्यायताम्) बढ़े। (ते) तेरा (प्राणः) प्राण (आप्यायताम्) शुभ कर्मों के अनुष्ठान से बलवान हो, (ते) तेरी (चक्षुकः) चक्षु इन्द्रिय (आप्यायताम्) शुभ कर्मों के अनुष्ठान से देखने में समर्थ रहे, (ते) तेरी (श्रोत्रम्) श्रोत्र इन्द्रिय (आप्यायताम्) सुनने में समर्थ रहे, और जो (ते) तेरा (क्रूरम्) दुराचरण है वह (निष्ट्यायताम्) दूर हो, तथा जो (ते) अपना उद्देश्य (आस्थितम्)निश्चित किया है वह (आप्यायताम्) शुभ कर्मों के अनुष्ठान से पूरा हो, इस प्रकार (ते) तेरा सब कुछ पवित्र हो, (अहोभ्यः) सब दिन तेरे लिये (शम्) सुख हो। गुरुपत्नी का अपने स्वामी के प्रति शिष्य लालनापरक वचन है--(ओषधे)विज्ञान को धारण करने वाले एवं विज्ञान के श्रेष्ठ अध्यापक स्वामिन्! आप (एनम्) इस शिष्य की (त्रायस्व) रक्षा कीजिये किन्तु (मा-हिंसीः) कुशिक्षा वा व्यर्थ लाड़ से इसे नष्ट न कीजिये। गुरु अपनी पत्नी से कहता है--हे (स्वधिते) अपने सन्तानादि का पोषण करने वाली अध्यापिके! तू भी (एनाम्) इस शिष्या की (त्रायस्व) रक्षा कर (मा-हिंसीः) कुशिक्षा और व्यर्थ लाड़ से इसे नष्ट न कर।। ६। १५।।

    भावार्थ

    शुभ कर्मों के अनुष्ठान से सब सबकी उन्नति होती है। अतः सब मनुष्य गुरुशिक्षा के अनुसार सब शुभ कर्मों का अनुष्ठान करें। गुरु लोग गुणों को ग्रहण कराने के लिये ही शिष्यों का ताड़न करते हैं, इसलिये उनका यह ताड़न अभ्युदय और निःश्रेयसकारी होता है। स्त्री-पुरुष परस्पर इस प्रकार उपदेश करें— हे पते ! जैसे यह शिष्य शीघ्र विद्वान् हो वैसा आप प्रयत्न कीजिये।हे धर्मपत्नि! आप जैसे यह कन्या शीघ्र विदुषी हो वैसा प्रयत्न कीजिये।। ६। १५।।

    प्रमाणार्थ

    (औषधे) यहाँ गति अर्थ वाली 'ओष' धातु का रूप समझना चाहिए औरगति से अभिप्राय विज्ञान का है।। ६। १५।।

    भाष्यसार

    गुरुपत्नी और गुरुजनों का अपने शिष्यों के लिये उपदेश--हे शिष्य! मेरी शिक्षा से तेरा संकल्प-विकल्प रूप मन, वाणी, चक्षु, श्रोत्र आदि इन्द्रियाँ शुभकर्मों के अनुष्ठान से वृद्धि को प्राप्त हों। शुभ कर्मों के अनुष्ठान से सबकी उन्नति होती है इसलिये सब मनुष्य गुरुजनों की शिक्षा के अनुसार समस्त शुभ कर्मों का अनुष्ठान करें। गुरुजन गुणों को ग्रहण कराने के लिये ही शिष्यों का ताड़न करते हैं। ताड़न से शिष्य मेंविद्यमान क्रूरता अर्थात् दुश्चरित्र को दूर करते हैं तथा निश्चित रूप से स्थापित करने योग्य गुणों को शुभकर्मों की शिक्षा से स्थापित करते हैं। शिष्य के सब मन, प्राण आदि की शुद्धि करते हैं जिससे सब दिन वे सुखी रहते हैं। इसलिये गुरुजनों की शिक्षा एवं ताड़न शिष्यों के लिए अभ्युदयकारी तथा निःश्रेयसकारी सिद्ध होता है। गुरु की पत्नी अपने स्वामी को शिष्य के लालन विषय में इस प्रकार कहती है-- हे पते ! आप विज्ञान के श्रेष्ठ अध्यापक हो इसलिये आप इस शिष्य की रक्षा कीजिये, कुशिक्षा तथा लाड़ प्यार से इसे नष्ट मत कीजिये। और आप ऐसा प्रयत्न कीजिये जिससे यह शिष्य शीघ्र विद्वान् हो जाये। गुरु भी अपनी पत्नी को शिष्य के लालन विषय में इस प्रकार कहता है-- हे धर्मपत्नि ! तू अपने पुत्रों का पोषण करने वाली एवं श्रेष्ठ अध्यापिका है। तू अपनी इस शिष्या कन्या की रक्षा कर, कुशिक्षा एवं लाड़ प्यार से इसे नष्ट मत कर और ऐसा प्रयत्न कर जिससे यह कन्या शीघ्र विदुषी हो जाये।। ६। १५।।

    इस भाष्य को एडिट करें

    मराठी (2)

    भावार्थ

    सत्कर्म करण्याने सर्वांची उन्नती होते. यासाठी सर्व माणसांनी चांगले शिक्षण घेऊन सत्कर्माचे अनुष्ठान करावे. त्यासाठी अध्यापक शिष्यांना शिक्षा करतात. ती योग्य असते. स्त्री व पुरुषांनी अध्यापकाला असा उपदेश करावा, हे उत्तम अध्यापकांनो ! हा तुमचा विद्यार्थी लवकरात लवकर विद्वान होईल, असा प्रयत्न करा. हे अध्यापिके ! ही कन्या ज्या प्रकारे लवकर विदुषी होईल, असे प्रयत्न कर.

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    पुनश्‍च, पुढील मंत्रात देखील वरील मंत्राच्या अर्थाविषयी किंचित वेगळ्या रूपाने व्याख्यान केले आहे -

    शब्दार्थ

    शब्दार्थ - (आचार्य म्हणत आहे-) हे शिष्या, माझ्या मार्गदर्शनाने, उपदेशाने (हे) संकल्पविकल्पात्मक (मनः) मन (आप्यायताम्) पर्याप्त गुणांनी परिपूर्ण व्हावे (ते) तुझा (प्राणः) (आप्यायताम्) निर्मळ दृष्टी असणारे (अभद्र न पाहणारे) व्हावेत (ते) तुझे (श्रातिम्) कान (आप्यायताम्) भद्गुणांनी व्याप्त (वा भद्र आणि हितकारी वचन ऐकणारे) असोत. (ते) तुझा (यत्) जो (क्रूरम्) दुष्ट भाव व व्यवहार आहे (दुष्कर्म करण्याविषयी जी सहजवृत्ती आहे) ती (निः) (स्त्यायताम्) नष्ट होते. (ते) तुझा (यत्) जो (आस्थितम्) निश्‍चय आहे (ब्रह्मचर्यव्रत आणि शिक्षा-दीक्षा पूर्ण करीन, हा संकल्प) (आप्यायताम्) पूर्ण होवो. अशाप्रकारे (ते) तुझे समस्त आचरण (शुध्यतु) शुद्ध व्हावे आणि (अहोभ्यः) प्रत्येक येणारा दिवस तुझ्यासाठी (शम्) सुखकर होवो. (ओषधे) हे कुशल अध्यापक महोदय, आपण (एनम्) या शिष्याचे (त्रायस्व) रक्षण करा व (मा हिंसी) व्यर्थ ताडन करू नका. हे (स्वधिते) वंदनीया अधयपिके, आपण या कुमारी शिष्याचे (त्रायस्व) शिक्षण-रक्षण करा आणि हीस अयोग्य वा अनावश्यक ताडन करू नका. (या विद्यार्थी वा विद्यार्थिनीस कुशिक्षा देऊन अथवा अधिक लाड करून यास/हीस बिघडू देऊ नका) ॥15॥

    भावार्थ

    भावार्थ - सत्कर्म करण्यामुळेच सर्वांची प्रगती व उन्नती होते. याकरिता सर्व मनुष्यांनी उत्तम शिक्षण व संस्कार देणारे कर्मच करावेत. अध्यापकगण शिष्यांना दंडित ताडन करतात, ते त्यांच्यामधे गुणांचे आधान करण्यासाठीच. अध्यापकांद्वारे केले जाणारे ते ताडन शिष्याचा हितासाठी असते. सर्व गृहस्थ स्त्री-पुरुषांनी अध्यापक वा आचार्यास विनंती करावी की हे सर्वोत्तम अध्यापक महाशय, असे यत्न करा की ज्यायोगे हा तुमचा विद्यार्थी शीघ्रमेय विद्वान होर्सल. तसेच गृहस्थ स्त्रियांनी अध्यापिकेस सांगावे-हे प्रिय अध्यापिके, ज्यायोगे ही कन्या अतिशीघ्र विदुषी विद्यावती होईल, असे यत्न कर. ॥15॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    इंग्लिश (3)

    Meaning

    O disciple, through my teaching, let thy mind be filled with noble qualities, thy voice and breath be strong, thy eye clear in vision, thy ear quick of hearing. Let thy evil designs be removed, and thy intentions fulfilled. Let all thy doings be pure, and may thou daily derive happiness. exalted teacher, guard this disciple, and spoil him not through fondness and wrong teaching. O noble teacheress, protect this girl, and chastise her not uselessly.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Meaning

    (Through education, study and practice) may your mind grow full and strong. May your speech be pure and perfect. May your breath be full and strong May your eye be clear and perfect. May your ear be strong and sensitive. Whatever be wrong and hurtful, that be cast out. Whatever be decided for sure that be accomplished. May everything be pure and strong and ever grow stronger. May all be peace and blessed day by day. Man of knowledge and science, save and strengthen this disciple. Spirit of knowledge, power and nourishment, save the inmate of the school, hurt not her/him. Save, strengthen, perfect.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Translation

    May your mind flourish. (1) May your speech flourish. (2) May your breath flourish. (3) May your vision flourish. (4) May your hearing flourish. (5) Whatever is violent in you, may that be well directed and whatever is good in you, may that consolidate. May that be cleansed. (6) Реасе to us through the days. (7) О medicinal herb save him. (8) May the surgeon's knife not harm him. (9)

    इस भाष्य को एडिट करें

    बंगाली (1)

    विषय

    পুনরুক্তোऽর্থঃ প্রকারান্তরেণ প্রকাশ্যতে ॥
    পুনরায় প্রকারান্তরপূর্বক পরবর্ত্তী মন্ত্রে উক্ত অর্থ প্রকাশ করা হইয়াছে ॥

    पदार्थ

    পদার্থঃ- হে শিষ্য ! আমার শিক্ষা দ্বারা (তে) তোমার (মনঃ) মন (আপ্যায়তাম্) পর্য্যাপ্ত গুণযুক্ত হউক, (তে) তোমার (প্রাণঃ) প্রাণ (আপ্যায়তমাম্) বলাদি গুণযুক্ত হউক । (তে) তোমার (চক্ষুঃ) দৃষ্টি (আপ্যায়তাম্) নির্মল হউক (তে) তোমার (শ্রোত্রম্) কর্ণ (আপ্যায়তাম্) সদ্গুণ ব্যাপ্ত হউক, (তে) তোমার (য়ৎ) যাহা (ক্রূরম্) দুষ্ট ব্যবহার উহা (নিঃ) (স্ত্যায়তাম্) দূর হউক । (য়ৎ) যাহা (তে) তোমার (আস্থিতম্) নিশ্চয় উহা (আপ্যায়তাম্) পূর্ণ হউক । এই প্রকারে (তে) তোমার সমস্ত ব্যবহার (শুদ্ধতু) শুদ্ধ হউক এবং (অহোভ্যঃ) প্রতিদিন তোমার জন্য (শম্) সুখ হউক । হে (ওষধে) শ্রেষ্ঠ অধ্যাপক ! আপনি (এনম্) এই শিষ্যের (ত্রায়স্ব) রক্ষা করুন এবং (মা হিংসীঃ) ব্যর্থ তাড়না করিবেন না । হে (স্বধিতে) প্রশস্তাধ্যাপিকে! তুমি এই কুমারিকা শিষ্যের (ত্রায়স্ব) রক্ষা কর এবং ইহাকে অযোগ্য তাড়না করিবে না ॥ ১৫ ॥

    भावार्थ

    ভাবার্থঃ- সৎকর্ম করিলে সকলের উন্নতি হইয়া থাকে এইজন্য সকল মনুষ্যদিগের উচিত যে, সুশিক্ষা পাইয়া সমস্ত সৎকর্মের অনুষ্ঠান করিবে । এইজন্য অধ্যাপকগণ গুণ গ্রহণ করাইবার জন্য শিষ্যদিগকে তাড়না দিয়া থাকেন । তাঁহাদের এই তাড়না অত্যন্ত সুখকর হইয়া থাকে । স্ত্রী ও পুরুষ এই রকম উপদেশ করিবেন যে, হে সর্বোত্তম অধ্যাপক ! আপনার এই বিদ্যার্থী শীঘ্র বিদ্বান্ হইয়া যাউক সেইরকম প্রযত্ন করুন । হে প্রিয়ে! এই কন্যা যে ভাবে অতিশীঘ্র বিদ্যাযুক্ত হইয়া যায় সেইরূপ কর্ম কর ॥ ১৫ ॥

    मन्त्र (बांग्ला)

    মন॑স্ত॒ऽআ প্যা॑য়তাং॒ বাক্ ত॒ऽআ প্যা॑য়তাং প্রা॒ণস্ত॒ऽআ প্যা॑য়তাং॒ চক্ষু॑স্ত॒ऽআ প্যা॑য়তা॒ᳬं শ্রোত্রং॑ ত॒ऽআ প্যা॑য়তাম্ । য়ত্তে॑ ক্রূ॒রং য়দাস্থি॑তং॒ তত্ত॒ऽআ প্যা॑য়তাং॒ নিষ্ট্যা॑য়তাং॒ তত্তে॑ শুধ্যতু॒ শমহো॑ভ্যঃ । ওষ॑ধে॒ ত্রায়॑স্ব॒ স্বধি॑তে॒ মৈন॑ꣳ হিꣳসীঃ ॥ ১৫ ॥

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

    মনস্ত ইত্যস্য মেধাতিথির্ঋষিঃ । বিদ্বাংসো দেবতাঃ । ভুরিগার্ষী ত্রিষ্টুপ্ ছন্দঃ । ধৈবতঃ স্বরঃ । য়ত্তে ক্রূরমিত্যস্যার্ষীপংক্তিশ্ছন্দঃ । পঞ্চমঃ স্বরঃ ॥

    इस भाष्य को एडिट करें
    Top