यजुर्वेद - अध्याय 6/ मन्त्र 20
ऋषिः - दीर्घतमा ऋषिः
देवता - त्वष्टा देवता
छन्दः - ब्राह्मी त्रिष्टुप्,
स्वरः - धैवतः
126
ऐ॒न्द्रः प्रा॒णोऽअङ्गे॑ऽअङ्गे॒ निदी॑ध्यदै॒न्द्रऽउ॑दा॒नोऽअङ्गे॑ऽअङ्गे॒ निधी॑तः। देव॑ त्वष्ट॒र्भूरि॑ ते॒ सꣳस॑मेतु॒ सल॑क्ष्मा॒ यद्विषु॑रूपं॒ भवा॑ति। दे॒व॒त्रा यन्त॒म॑वसे॒ सखा॒योऽनु॑ त्वा मा॒ता पि॒तरो॑ मदन्तु॥२०॥
स्वर सहित पद पाठऐ॒न्द्रः। प्रा॒णः। अङ्गे॑ऽअङ्ग॒ इत्यङ्गे॑ऽअङ्गे। नि। दी॒ध्य॒त्। ऐ॒न्द्रः। उ॒दा॒न इत्यु॑त्ऽआ॒नः। अङ्गे॑ऽअङ्ग॒ इत्यङ्गे॑ऽअङ्गे। निधी॑त॒ इति॒ निऽधीतः। देव॑। त्व॒ष्ट॒। भूरि॑। ते॒। सꣳस॒मिति॒ सम्ऽस॑म्। ए॒तु॒। सल॒क्ष्मेति॒ सऽल॑क्ष्म। यत्। विषु॑रूप॒मिति॒ वि॒षु॑ऽरूपम्। भवा॑ति। दे॒व॒त्रेति॑ देव॒ऽत्रा। यन्त॑म्। अव॑से। सखा॑यः। अनु॑। त्वा॒। मा॒ता॒। पि॒तरः॑। म॒द॒न्तु॒ ॥२०॥
स्वर रहित मन्त्र
ऐन्द्रः प्राणोऽअङ्गेअङ्गे निदीध्यदैन्द्रऽउदानोऽअङ्गेअङ्गे निधीतः । देव त्वष्टर्भूरि ते सँसमेतु सलक्ष्मा यद्विषुरूपम्भवाति । देवत्रा यन्तमवसे सखायोनु त्वा माता पितरो मदन्तु ॥
स्वर रहित पद पाठ
ऐन्द्रः। प्राणः। अङ्गेऽअङ्ग इत्यङ्गेऽअङ्गे। नि। दीध्यत्। ऐन्द्रः। उदान इत्युत्ऽआनः। अङ्गेऽअङ्ग इत्यङ्गेऽअङ्गे। निधीत इति निऽधीतः। देव। त्वष्ट। भूरि। ते। सꣳसमिति सम्ऽसम्। एतु। सलक्ष्मेति सऽलक्ष्म। यत्। विषुरूपमिति विषुऽरूपम्। भवाति। देवत्रेति देवऽत्रा। यन्तम्। अवसे। सखायः। अनु। त्वा। माता। पितरः। मदन्तु॥२०॥
भाष्य भाग
संस्कृत (2)
विषयः
पुनस्तत्रान्योन्यं कथं वर्त्तेरन्नित्युपदिश्यते॥
अन्वयः
हे त्वष्टर्देव सेनापते! भगवन् अङ्गे अङ्गे ऐन्द्रः प्राण इवावसे संग्रामे निदीध्यत् यद्वा अङ्गे अङ्गे उदान इव संग्रामे निधीतो भवति। यत् ते तव विषुरूपं सलक्ष्म भवाति तत्संग्रामे भूरि यथा स्यात् तथा संसमेतु। सखायो माता पितरश्च देवत्रा धर्म्यं युद्धं व्यवहारं वा यन्तं त्वा त्वामनुमदन्तु॥२०॥
पदार्थः
(ऐन्द्रः) इन्द्रो जीवो देवताऽस्य स ऐन्द्रः (प्राणः) शरीरस्थो वायुविशेषः (अङ्गे अङ्गे) यथा प्रत्यङ्गं प्रकाशते (नि) नितराम् (दीध्यत्) युद्धे शत्रून् वञ्चित्वा स्वयं प्रकाशेत (ऐन्द्रः) विद्युद्देवताकः (उदानः) य ऊर्ध्वमनिति (अङ्गे अङ्गे) यथा प्रत्यङ्गम् (निधीतः) निहित इव (देव) दिव्यविद्यासम्पन्न सेनाध्यक्ष! (त्वष्टः) शत्रुबलच्छेत्तः! (भूरि) बहु (ते) तव (सम् सम्) एकीभावे। अत्र प्रसमुपोदः पादपूरणे। (अष्टा॰८।१।६) इति समित्यस्य द्वित्वम्। (एतु) प्राप्नोतु (सलक्ष्म) समानं लक्ष्म यस्य तत्। अत्र अन्येषामपि दृश्यते। (अष्टा॰६।३।१३७) इति दीर्घः। (विषुरूपम्) व्यापकं विविधरूपं वा (भवाति) भवतु। (देवत्रा) देवं देवमिति देवत्रा (यन्तम्) गच्छन्तम् (अवसे) रक्षणाय (सखायः) सुहृदः सन्तः (अनु) (त्वा) त्वाम् (माता) जननी (पितरः) रक्षका जनकाः (मदन्तु) हर्षन्तु॥ अयं मन्त्रः (शत॰३। ८। ३। ३७) व्याख्यातः॥२०॥
भावार्थः
सेनापतिः सर्वमित्रोऽङ्गेऽङ्गे प्राण उदान इव संग्रामे विचरन् सेनास्थवीरान् प्रजास्थपुरुषांश्च हर्षयित्वा शत्रून् विजयीत॥२०॥
विषयः
पुनस्तत्रान्योन्यं कथं वर्त्तेरन्नित्युपदिश्यते।।
सपदार्थान्वयः
हे त्वष्ट: शत्रुबलच्छेत्तः! देव=सेनापते! भगवन् दिव्यविद्यासम्पन्न सेनाध्यक्ष! अङ्गेअङ्गेयथा प्रत्यङ्गं प्रकाशते ऐन्द्रः इन्द्रो=जीवो देवताऽस्य स ऐन्द्र: प्राणः शरीरस्थो वायुविशेषः इव अवसे रक्षणाद्याय संग्रामे नि+दीध्यत् नितरां युद्धे शत्रून् वञ्चित्वा स्वयं प्रकाशेत्, यद्वा अङ्गे अङ्गे प्रत्यङ्गम् [ऐन्द्रः]विद्युद्देवताक: उदानः य ऊर्ध्वमनिति इव संग्रामे नि+धीतः निहित इव भवति, यत् ते=तव विषुरूपं व्यापकं विविधरूपं वा सलक्ष्म समानं लक्ष्म यस्य तद्, भवाति भवतु तत्संग्रामे भूरि बहु यथा स्यात्तथा सम्+सम्+एतु एकीभूय प्राप्नोतु। सखायः सुहृदः सन्तो माता जननी पितरःरक्षका जनकाः च देवत्रा देवं देवमिति देवत्रा धर्म्यं युद्धं व्यवहारं वा यन्तं गच्छन्तं त्वा=त्वाम् अनु+मदन्तु हर्षन्तु ॥ २०।। [हे...देव=सेनापते! भगवन्! अङ्गे अङ्गे ऐन्द्रः प्राण इवावसे संग्रामे निदीध्यत्,यद्वा.....उदान इव संग्रामे निधीतो भवति.... सखायो माता पितरश्च देवत्रा धर्म्यं युद्धं--यन्तं त्वा=त्वामनुमदन्तु]
पदार्थः
(ऐन्द्रः) इन्द्रो=जीवो देवताऽस्य स ऐन्द्रः (प्राणः) शरीरस्थो वायुविशेषः (अङ्गे-अङ्गे) यथा प्रत्यङ्गं प्रकाशते (नि) नितराम् (दीध्यत्) युद्धे शत्रून् वञ्चित्वा स्वयं प्रकाशेत (ऐन्द्रः) विद्युद्देवताकः (उदानः) य ऊर्ध्वमनिति (अङ्गे-अङ्गे) प्रत्यङ्गम् (निधीतः) निहित इव (देव) दिव्यविद्यासम्पन्न सेनाध्यक्ष! (त्वष्ट:) शत्रुबलच्छेत्तः! (भूरि) बहु (ते) तव (सम् सम्) एकीभावे। अत्र प्रसमुपोदः पादपूरणे ॥ अ० ८ । १ । ६॥ इति समित्यस्य द्वित्वम् (एतु) प्राप्नोतु (सलक्ष्म) समानं लक्ष्म यस्य तत्। अत्र अन्येषामपि दृश्यते ॥ अ० ६ । ३ । १३७ ।। इति दीर्घः (यत्) (विषुरूपम्) व्यापकं विविधरूपं वा (भवाति) भवतु (देवत्रा) देवं देवमिति देवत्रा (यन्तम्) गच्छन्तम् (अवसे) रक्षणाद्याय (सखायः) सुहृदः सन्तः (अनु) (त्वा) त्वाम् (माता) जननी (पितरः) रक्षका जनका: ( मदन्तु) हर्षन्तु॥ अयं मन्त्रः शत० ३। ८ । ३ । ३७ व्याख्यातः ॥ २०॥
भावार्थः
सेनापतिःसर्वमित्रोऽङ्गेऽङ्गे प्राण उदान इव संग्रामे विचरन् सेनास्थवीरान् प्रजास्थपुरुषांश्च हर्षयित्वा शत्रून् विजयेत।। ६।२०।।
विशेषः
दीर्घतमाः। त्वष्टा=सेनापतिः॥ ब्राह्मी त्रिष्टुप् । धैवतः।।
हिन्दी (4)
विषय
फिर संग्राम में वीर पुरुष आपस में कैसे वर्तें, यह उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥
पदार्थ
हे (त्वष्टः) शत्रुबलविदारक (देव) दिव्यविद्यासम्पन्न सेनापति! आप (अवसे) रक्षा आदि के लिये (अङ्गे अङ्गे) जैसे अङ्ग-अङ्ग में (ऐन्द्रः) इन्द्र अर्थात् जीव जिस का देवता है, वह सब शरीर में ठहरने वाला प्राणवायु सब वायुओं को तिरस्कार करता हुआ आप ही प्रकाशित होता है, वैसे आप संग्राम में सब शत्रुओं का तिरस्कार करते हुए (निदीध्यत्) प्रकाशित हूजिये अथवा (अङ्गे अङ्गे) जैसे अङ्ग-अङ्ग में (उदानः) अन्न आदि पदार्थों को ऊर्ध्व पहुंचाने वाला उदानवायु प्रवृत्त है, वैसे अपने विभव से सब वीरों को उन्नति देते हुए संग्राम में (निधीतः) निरन्तर स्थापित किये हुए के समान प्रकाशित हूजिये (यत्) जो (ते) आप का (विषुरूपम्) विविध रूप (सलक्ष्म) परस्पर युद्ध का लक्षण (भवाति) हो, वह (संग्रामे) संग्राम में (भूरि) विस्तार से (संसम्) (एतु) प्रवृत्त हो। हे सेनाध्यक्ष! तेरी रक्षा के लिये सब शूरवीर पुरुष (सखायः) मित्र हो के वर्तें, (माता) माता (पितरः) पिता, चाचा, ताऊ, भृत्य और शुभचिन्तक (देवत्रा) देवों अर्थात् विद्वानों, धर्मयुक्त युद्ध और व्यवहार को (यन्तम्) प्राप्त होते हुए (त्वा) तेरा (अनुमदन्तु) अनुमोदन करें॥२०॥
भावार्थ
सब प्राणियों का मित्रभाव वर्त्तने वाला सेनापति जैसे प्रत्येक अङ्ग में प्राण और उदान प्रवर्त्तमान हैं, वैसे संग्राम में विचरता हुआ सेना और राजपुरुषों को हर्षित करके शत्रुओं को जीते॥२०॥
विषय
प्रतिकूल की अनुकूलता
पदार्थ
पिछले मन्त्र के अनुसार सब शत्रुओं का संहार कर देने से १. ( ऐन्द्रः प्राणः ) = जीव की प्राणशक्ति ( अङ्गे अङ्गे ) = अङ्ग-प्रत्यङ्ग में ( निदीध्यत् ) = चमकती है। ( ऐन्द्रः उदानः ) = यह जीव-सम्बन्धी उदानशक्ति भी ( अङ्गे अङ्गे ) = प्रत्येक अङ्ग में ( निधीतः ) = [ निहितः ] निहित हुई है। प्राणशक्ति स्वास्थ्य का कारण बनती है तो उदानशक्ति ज्ञानवृद्धि के द्वारा सब प्रकार के उत्थान का कारण होती है।
२. हे ( देव ) = दिव्य गुणसम्पन्न! ( त्वष्टः ) = शक्ति व ज्ञान के द्वारा सब उत्तमताओं का निर्माण करनेवाले! ( ते ) = तुझे ( भूरि ) = [ भृ = धारणपोषण ] धारणपोषण के सब तत्त्व ( सम् सम् एतु ) = उत्तमता से प्राप्त हों। ( यत् ) = जो ( विषुरूपम् ) = प्रतिकूलता हो वह ( सलक्ष्मा ) = अनुकूलता में परिणत ( भवाति ) = हो जाती है। प्राणोदान शक्ति के ठीक होने पर किसी तत्त्व की प्रतिकूलता का प्रश्न ही नहीं रह जाता। ये प्राणोदान सबको अनुकूल कर लेते हैं।
३. सबको अनुकूल बनाकर ( अवसे ) = अपने रक्षण के लिए ( देवत्रा यन्तम् ) = दिव्य गुणों की ओर जाते हुए ( त्वा अनु ) = तुझे देखकर ( सखायः ) = सब सखा व ( माता पितरः ) = माता-पिता ( मदन्तु ) = हर्ष का अनुभव करें। तुम्हें उन्नतिपथ पर जाते देखकर सबको प्रसन्नता हो।
भावार्थ
भावार्थ — प्राण एवं उदान को सिद्ध करके हम जीवन का निर्माण करें। दिव्य गुणों की ओर बढ़ें। हमारे जीवन को देखकर मित्रों व पिता-माता को प्रसन्नता हो।
विषय
शरीर में प्राण के समान राजबल का वर्णन ।
भावार्थ
जिस प्रकार ( ऐन्द्रः ) इन्द्र अर्थात् जीव सम्बन्धी ( प्राणः ) माण, चेतना ( अङ्गे अङ्गे ) अङ्ग अङ्ग में, प्रत्येक अङ्ग में ( निदिध्यत् } निरन्तर प्रकाशित या चेतनारूप से विद्यमान रहती और गति करती या क्रीड़ा करती है । और जिस प्रकार ( एन्द्रः प्राणः) जीव की एक शक्ति उदान भी ( अङ्गे ) प्रत्येक अङ्ग में ( निधीतः ) निरन्तर स्थिर रहती है उसी प्रकार (ऐन्द्रः प्राणः) राष्ट्र में भी प्राण के समान ऐन्द्र= अर्थात् इन्द्र राजा का उत्कृष्ट बल राष्ट्र के ( अङ्गे २ निदीध्यत्) प्रत्येक अङ्ग में विराजमान हो, उज्ज्वलरूप में विद्यमान हो। और इसी प्रकार ( ऐन्द्रः उदानः ) राजा के उत्तम सामर्थ्य उसको उन्नत करनेवाला बल भी (अङ्गे अङ्गे निधीतः ) राष्ट्र के प्रत्येक अंग में स्थापित किया जाय । हे ( देव ) देव ! हे विजिगीपो ! राजन् सेनापते ! हे ( त्वष्टः ) शत्रुओं के बलको काटने बाले, हे प्रजापते ! और गृहपते ! हे वीर पुरुष ! (ते) तेरा ( यत् ) जो ( सलक्ष्म ) एक ही चिह्न या लक्षण को धारण करनेवाला, एक ही पोषाक पहनने वाला ( विपुरूपम् ) नाना प्रकार का सेना बल है वह ( भूरि ) बहुत अधिक मात्रा में ( सम् एतु ) एकत्र हो । ( देवत्रा ) देवों, राजाओं के बीच ( यन्तन) गमन करते हुए (त्वा अनु ) तेरे पीछे २ चलने वाले ( सखायः ) तेरे सुहृद् राजा लोग ( अवसे ) तेरी रक्षा के लिये चलें और ( माता पितरौ ) तेरे माता पिता भी ( त्वा अनु ) तेरे उन्नति के साथ ( मदन्तु ) हर्षित हों ! अथवा तेरे मित्रगण तेरे माता पिता को हर्षित करें ||
गृहपति पक्ष में --- हे ( त्वष्टः ) गृहपते ! वीर्यनिषेक्त: ! ( यत् ) जब ( सलक्ष्मा ) तेरे ही समान लक्षणोंवाली तेरी धर्मपत्नी ( विषुरूपं भवाति ) विषुरूप अर्थात् सन्तान रूप से नाना रूप होजाय तब वह ( भूरि ) बहुत अधिक (समू, सन् एतु ) तुझे सन्तान आदि सहित प्राप्त हो । (देवत्रा यन्तं सखायः माता पितरौ च त्वा अनु मदन्तु ) और विद्वानों के बीच तेरे मित्र और माता पिता तुझे देख २ कर प्रसन्न हों। अथवा - (सलक्ष्मा ते भूरिसं समेतु ) हे वीर्य निषेक करने में समर्थ युवा पुरुष (ते) तेरे समान लक्षणों वाली स्त्री तुझे प्राप्त हो । ( यत् ) जिससे वह (विषुरूपं, भवति ) नाना सन्तानों से नाना रूप हो । शेष पूर्ववत् ॥ शत० ३। ८। ३ । ३६ ॥
`त्वष्टा ' -- इन्द्रो वै त्वष्टा । ऐ० ६ । १० ॥ त्वष्टा वै रेतः सिक्तं विकरोति । श० १ । ८ २ । १० । ३ ॥ रेतः सिक्तिर्वै त्वाष्ट्रः । कौ० १९।६ ॥
टिप्पणी
२० . ० निधीत ऐन्द्र० निदीचे । इति काण्व ० ॥
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
सेनापतिर्देवता । याजुष्य उष्णिहः । ऋषभः ॥
विषय
फिर संग्राम में वीर पुरुष आपस में कैसे वर्तें, यह उपदेश किया है ।।
भाषार्थ
हे (त्वष्टः) शत्रु की सेना का छेदन करने वाले (देव) दिव्यविद्या से युक्त सेनापते! भगवान्! आप (अङ्गे-अङ्गे) शरीर के प्रत्येक अङ्ग में विद्यमान (एन्द्रः) इन्द्र अर्थात् जीव देवता वाले (प्राण:) प्राण वायु के समान (अवसे) रक्षा आदि कार्यों के लिये (संग्रामे) युद्ध में (नि+दीध्यत्) शत्रुओं को जीतकर स्वयं प्रकाशित हों,अथवा (अङ्गे-अङ्गे) शरीर के प्रत्येक अङ्ग में [एन्द्रः] विद्युत् देवता वाले (उदानः) उदान वायु के समान संग्राम में [नि+धीतः] सर्वोपरि निहित हो, जो (ते) तेरा (विषुरूपम्) व्यापक वा विविध प्रकार का (सलक्ष्म) विशेष चिह्न वाला रूप (भवाति) है वह (संग्रामे) युद्ध में (भूरि) जैसे भी हो वैसे (सम्+सम्+एतु) अत्यन्त एकता को उत्पन्न करे, (सखायः) मित्र (माता) जननी (पितरः) रक्षक पिता आदि और (देवत्रा) सब विद्वान् लोग धर्मयुद्ध वा धर्माचरण को (यन्तम्) प्राप्त होते हुये (त्वा) तुझे (अनुमदन्तु) हर्षित करें ॥ ६ । २०।।
भावार्थ
सब का मित्र सेनापति प्रत्येक अङ्ग में प्राण और उदान के समान युद्ध में विचरण करता हुआ सेना के वीरों तथा प्रजा के पुरुषों को हर्षित करके शत्रुओं पर विजय प्राप्त करें ॥।। ६।२०।।
प्रमाणार्थ
(सम् सम्) यहाँ 'प्रसमुपोदः पादपूरणे (अ०८।१।६ ) इस सूत्र से 'सम्' को द्वित्व हुआ है। (सलक्ष्मा) यहाँ 'अन्येषामपि दृश्यते (अ० ६।३।१३७) इस सूत्र से दीर्घ है। इस मन्त्र की व्याख्या शत० (३।८।३।३७) में की गई है।। ६। २०।।
भाष्यसार
रण में परस्पर कैसे वर्तें--रण में सेनापति शत्रु के बल का छेदन करने वाला एवं दिव्य विद्या से सम्पन्न होता है। वह जैसे जीवात्मा से सम्बन्धित शरीरस्थ प्राण-वायु प्रत्येक अङ्ग में विचरण करता है, अथवा विद्युत्-सम्बन्धी उदान-वायु प्रत्येक अङ्ग में विचरण करता है वैसे सेनापति सेना के प्रत्येक अङ्ग में विचरण करे। अर्थात् सेना में व्यापक रूप से विराजमान रहे। निरीक्षण के लिये विविध रूप धारण करके भी विचरण करे और परिचायक विशेष चिह्न भी समान रूप से रखे। संग्राम में सब के साथ एक जैसा व्यवहार कर। भेदभाव न रखे। मित्र, माता, पिता तथा प्रत्येक विद्वान् धर्मयुक्त व्यवहार तथा धर्मयुद्ध में जाते हुये सेनापति का सम्मान करे और सेनापति सेना के वीरों को तथा प्रजा के पुरुषों को हर्षित करके शत्रुओं पर विजय प्राप्त करे।। ६। २०।।
मराठी (2)
भावार्थ
जसे शरीराच्या प्रत्येक अंगामध्ये प्राण व उदान असतात तसे सेनापतीने सर्व वीर पुरुषांशी मित्रभावाने मिळून मिसळून वागावे व युद्धामध्ये सेना व प्रजा यांना आनंदित करून शत्रूंना जिंकावे.
विषय
संग्रामामधे वीरपुरुषांनी आपसात कशाप्रकारे सहकार्य व वर्तन ठेवावे, पुढील मंत्रात याविषयी उपदेश केला आहे -
शब्दार्थ
शब्दार्थ - हे (त्वष्टाः) शत्रुदलविदारक आणि (देव) दिव्यविद्यासंपन्न सेनापती, आपण (अवसे) (राष्ट्राच्या व आम्हा नागरिकांच्या) रक्षणाकरिता तत्पर व सन्नद्ध रहा. कशाप्रकारे? ज्याप्रमाणे (अङ्ग अङ्ग) शरिराच्या अंगाअंगामधे (ऐन्द्रः) इन्द्र म्हणजे जीव ज्याची देवता आहे, तो अंगाअंगात संचारणारा प्राणवायू सर्व वायूंपेक्षा श्रेष्ठ ठरतो व सर्व वायूंवर राज्य करतो, त्याप्रमाणे संग्रामामधे सर्व शत्रूंना पराजित करून, हे सेनापती, तुम्हीही (निदीध्यत्) कीर्ती मिळवा. ज्याप्रमाणे (अङ्ग अङ्ग) शरिराच्या अंगाअंगामधे (उदानः) अन्न आदी पदार्थांना ऊर्ध्व भागाकडे नेणारा उदान वायू प्रवृत्त आहे, त्याप्रमाणे, हे सेनापती, तुम्ही आपल्या पराक्रमाद्वारे सर्व वीरांना प्रेरणा देत, त्याना युद्धात अधिक उन्नत वीरत्व दाखविण्यासाठी (निधितः) निरंतर व सदैव प्रेरित करीत रहा. (ते) तुमची (यत्) जी (विषुरूपम्) पराक्रमाची विविध रूपें आहेत, व (सलक्ष्मा) युद्धाची जी आक्रमणनीती आहे, ती युद्धात (भवति) प्रकट व्हावी. (संग्रामे) युद्धामधे (भूरि) विस्ताराने (विशेषत्वाने) (संसम्) (एतू) प्रकट व्हावी. हे सेनाध्यक्ष, तुमचा रक्षणाकरिता सर्व शूरवीर सैनिकांनी (सखायः) मित्राप्रमाणे वागावे (तुमच्या रक्षणासाठी सदैव जागरुक असावे) तुमची (माता) माता (पितरः) पिता, काका, मोठे काका (वडिलांचे मोठे भाऊ) तुमचे सेवक आणि शुभचिंतक लोक (देवत्रा) सर्व विद्वान, तुमच्या धर्मयुक्त युद्धाला आणि तुमच्या वागणुकीला (यतम्) जाणत वा तुमची प्रशंसा करीत (त्वा) तुम्हाला (अनुमदन्तु) अनुमोदन देत राहोत (तुमच्या माता-पिता आदींची तुमच्या युद्धकार्याला मान्यता व प्रशंसा मिळत राहो. ॥20॥
भावार्थ
भावार्थ - सेनापती सर्वांचा सखा व मित्रभावाने वर्तणारा युद्धनेता असावा. ज्याप्रमाणे शरिरात प्राण व उदान वायू प्रवर्तमान आहेत, तद्वत सेनापती संग्रामात सर्वत्र विचरणारा (आणि निरिक्षण, व्यवस्थापन, आदेश देत देत) सैनिकांना व प्रजाजनांना हर्षित करणारा, आणि शत्रूंना जिंकणारा असावा. ॥20॥
इंग्लिश (3)
Meaning
O destroyer of the strength of the enemy, O general endowed with beautiful knowledge, shine forth in the battle-field subduing all thy foes, as the in-going breath pertaining to our soul, overcomes all other breaths in every part of the body. Just as Udan breath permeates all our organs, so do thou O general shine forth in the battle leading all your warriors. Let thy diverse forces in uniform gather together in large numbers. O general, may all warriors behave friendly towards thee for thy protection. May thy mother, father and relatives be pleased to see thee moving in the midst of warriors.
Meaning
Commander, you are the breath and spirit of divine power (Indra) throbbing in every part of the army. You are the current of passion and enthusiasm overflowing in every section of the force. Twashta, router of the enemy, brilliant and powerful, may your army of various form and formation march on as one body with one mark and one target. And while you march on your noble mission of defence, may your mother, father and other seniors, and your friends exhort you on your way and wish you all success.
Translation
The breath of the resplendent soul is glowing in each and every limb; in every limb is seated the up-breath of the resplendent soul. O God, the cosmic architect, may your various forms, which wear different shapes, be blended into one. May your friends, mother and fathers, encourage you, who are moving towards godliness, and rejoice. (1)
Notes
Tvastah, O cosmic architect!
बंगाली (1)
विषय
পুনস্তত্রান্যোন্যং কথং বর্ত্তেরন্নিত্যুপদিশ্যতে ॥
পুনরায় সংগ্রামে বীরপুরুষ পরস্পর কী ভাবে ব্যবহার করিবে, এই উপদেশ পরবর্ত্তী মন্ত্রে করা হইয়াছে ॥
पदार्थ
পদার্থঃ- হে (ত্বষ্টঃ) শত্রুবলবিদারক (দেব) দিব্যবিদ্যা সম্পন্ন সেনাপতি ! আপনি (অবসে) রক্ষাদি হেতু (অঙ্গে অঙ্গে) যেমন অঙ্গ অঙ্গে (ঐন্দ্রঃ) ইন্দ্র অর্থাৎ জীব যাহার দেবতা, সে সকল শরীরে স্থিত হওয়া প্রাণবায়ু সকল বায়ুগণকে তিরস্কার করিয়া আপনিই প্রকাশিত হন সেইরূপ আপনি সংগ্রামে সব শত্রুদেরকে তিরস্কার করিয়া (নিদীধ্যৎ) প্রকাশিত হউন অথবা (অঙ্গে অঙ্গে) যেমন অঙ্গে অঙ্গে (উদানঃ) অন্নাদি পদার্থ কে ঊর্দ্ধে লইয়া যায় যে উদান বায়ু প্রবৃত্ত, সেইরূপ নিজ বিভব দ্বারা সকল বীরকে উন্নতি প্রদান করিয়া সংগ্রামে (নিধীতঃ) নিরন্তর স্থাপিত করিবার সমান প্রকাশিত হউন, (য়ৎ) যাহা (তে) আপনার (বিষুরূপম্) বিবিধ রূপ (সলক্ষ্ম) পরস্পর যুদ্ধের লক্ষণ (ভবাতি) হয় উহা (সংগ্রামে) সংগ্রামে (ভূরি) বিস্তারপূর্বক (সংসম্) (এতু) প্রবৃত্ত হয় । হে সেনাধ্যক্ষ ! তোমার রক্ষা হেতু সকল শূরবীর পুরুষ (সখায়ঃ) মিত্র হইয়া ব্যবহার করুক (মাতা) মাতা (পিতরঃ) পিতা, কাকা, জৈষ্ঠতাত, ভৃত্য ও শুভচিন্তক দেবতাগণ অর্থাৎ বিদ্বান্, ধর্মযুক্ত যুদ্ধ ও ব্যবহারকে (য়ন্তম্) প্রাপ্ত হইয়া (ত্বা) তোমার (অনুমদন্তু) অনুমোদন করুক ॥ ২০ ॥
भावार्थ
ভাবার্থঃ- সেনাপতি সব প্রাণিদিগকে মিত্রবৎ ব্যবহারকারী যেমন প্রত্যেক অঙ্গে প্রাণ ও উদান প্রবর্ত্তমান, সেইরূপ সংগ্রামে বিচরণকারী সেনা ও প্রজাপুরুষদিগকে হর্ষিত করিয়া শত্রুদের উপর জয়লাভ করুন ॥ ২০ ॥
मन्त्र (बांग्ला)
ঐ॒ন্দ্রঃ প্রা॒ণোऽঅঙ্গে॑ऽঅঙ্গে॒ নি দী॑ধ্যদৈ॒ন্দ্রऽউ॑দা॒নোऽঅঙ্গে॑ऽঅঙ্গে॒ নিধী॑তঃ । দেব॑ ত্বষ্ট॒র্ভূরি॑ তে॒ সꣳস॑মেতু॒ সল॑ক্ষ্মা॒ য়দ্বিষু॑রূপং॒ ভবা॑তি । দে॒ব॒ত্রা য়ন্ত॒মব॑সে॒ সখা॒য়োऽনু॑ ত্বা মা॒তা পি॒তরো॑ মদন্তু ॥ ২০ ॥
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
ঐন্দ্রঃ প্রাণ ইত্যস্য দীর্ঘতমা ঋষিঃ । ত্বষ্টা দেবতা । ব্রাহ্মী ত্রিষ্টুপ্ ছন্দঃ ।
ধৈবতঃ স্বরঃ ॥
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal