Loading...
यजुर्वेद अध्याय - 6

मन्त्र चुनें

  • यजुर्वेद का मुख्य पृष्ठ
  • यजुर्वेद - अध्याय 6/ मन्त्र 21
    ऋषिः - दीर्घतमा ऋषिः देवता - सेनापतिर्देवता छन्दः - याजुषी उष्णिक्,स्वराट् उत्कृति, स्वरः - ऋषभः
    297

    स॒मु॒द्रं ग॑च्छ॒ स्वाहा॒न्तरि॑क्षं गच्छ॒ स्वाहा॑ दे॒वꣳ स॑वि॒तारं॑ गच्छ॒ स्वाहा॑ मि॒त्रावरु॑णौ गच्छ॒ स्वाहा॑होरा॒त्रे ग॑च्छ॒ स्वाहा॒ छन्दा॑सि गच्छ॒ स्वाहा॒ द्या॑वापृथि॒वी ग॑च्छ॒ स्वाहा॒ य॒ज्ञं ग॑च्छ॒ स्वाहा॒ सोमं॑ गच्छ॒ स्वाहा॑ दि॒व्यं नभो॑ गच्छ॒ स्वाहा॒ग्निं वै॑श्वान॒रं ग॑च्छ॒ स्वाहा॒ मनो॑ मे॒ हार्दि॑ यच्छ॒ दिवं॑ ते धू॒मो ग॑च्छतु॒ स्वर्ज्योतिः॑ पृथि॒वीं भस्म॒नापृ॑ण॒ स्वाहा॑॥२१॥

    स्वर सहित पद पाठ

    स॒मु॒द्रम्। ग॒च्छ॒। स्वाहा॑। अ॒न्तरिक्ष॑म्। ग॒च्छ॒। स्वाहा॑। दे॒वम्। स॒वि॒तार॑म्। ग॒च्छ॒। स्वाहा॑। मि॒त्रावरु॑णौ। ग॒च्छ॒। स्वाहा॑। अ॒हो॒रा॒त्रेऽइत्य॑होरा॒त्रे। ग॒च्छ॒। स्वाहा॑। छन्दा॑ꣳसि। ग॒च्छ॒। स्वाहा॑। द्यावा॑पृथि॒वीऽइति॒ द्यावापृथि॒वी। ग॒च्छ॒। स्वाहा॑। य॒ज्ञम्। ग॒च्छ॒। स्वाहा॑। सोम॑म्। ग॒च्छ॒। स्वाहा॑। दि॒व्यम्। नभः॑। ग॒च्छ॒। स्वाहा॑। अ॒ग्निम्। वै॒श्वा॒न॒रम्। ग॒च्छ॒। स्वाहा॑। मनः॑। मे॒। हार्दि॑। य॒च्छ॒। दिव॑म्। ते॒। धू॒मः। ग॒च्छ॒तु॒। स्वः॑। ज्योतिः॑। पृ॒थि॒वीम्। भस्म॑ना। आ। पृ॒ण॒। स्वाहा॑ ॥२१॥


    स्वर रहित मन्त्र

    समुद्रङ्गच्छ स्वाहान्तरिक्षङ्गच्छ स्वाहा देवँ सवितारङ्गच्छ स्वाहा मित्रावरुणौ गच्छ स्वाहा अहोरात्रे गच्छ स्वाहा छन्दाँसि गच्छ स्वाहा द्यावापृथिवी गच्छ स्वाहा यज्ञङ्गच्छ स्वाहा सोमङ्गच्छ स्वाहा दिव्यन्नभो गच्छ स्वाहा अग्निँवैश्वानरङ्गच्छ स्वाहा मनो मे हार्दि यच्छ । दिवन्ते धूमो गच्छतु स्वर्ज्यातिः पृथिवीम्भस्मनापृण स्वाहा ॥


    स्वर रहित पद पाठ

    समुद्रम्। गच्छ। स्वाहा। अन्तरिक्षम्। गच्छ। स्वाहा। देवम्। सवितारम। गच्छ। स्वाहा। मित्रावरुणौ। गच्छ। स्वाहा। अहोरात्रेऽइत्यहोरात्रे। गच्छ। स्वाहा। छन्दाꣳसि। गच्छ। स्वाहा। द्यावापृथिवीऽइति द्यावापृथिवी। गच्छ। स्वाहा। यज्ञम्। गच्छ। स्वाहा। सोमम्। गच्छ। स्वाहा। दिव्यम्। नभः। गच्छ। स्वाहा। अग्निम्। वैश्वानरम्। गच्छ। स्वाहा। मनः। मे। हार्दि। यच्छ। दिवम्। ते। धूमः। गच्छतु। स्वः। ज्योतिः। पृथिवीम्। भस्मना। आ। पृण। स्वाहा॥२१॥

    यजुर्वेद - अध्याय » 6; मन्त्र » 21
    Acknowledgment

    संस्कृत (2)

    विषयः

    अथ राष्ट्रकर्मानुष्ठातुमर्हाय शिष्याय गुरुः किं किमुपदिशेदित्याह॥

    अन्वयः

    हे राजकर्मानुष्ठानार्ह विद्वंस्त्वं स्वाहा समुद्रं गच्छ। स्वाहान्तरिक्षं गच्छ। स्वाहा देवं सवितारं गच्छ। स्वाहा मित्रावरुणौ गच्छ। स्वाहाहोरात्रे गच्छ। स्वाहा यज्ञं गच्छ। स्वाहा सोमं गच्छ। स्वाहा दिव्यं नभो गच्छ। स्वाहाग्निं वैश्वानरं च गच्छ। मे मम मनोहार्दि यच्छ। ते तव धूमो दिव्यं ज्योतिः स्वर्गच्छतु। त्वं स्वाहा भस्मना पृथिवीमापृण॥२१॥

    पदार्थः

    (समुद्रम्) समुद्द्रवन्ति जलानि यस्मिन् तमुदधिम् (गच्छ) (स्वाहा) बृहन्नौकारचनादिविद्यासिद्धेन यानेन (अन्तरिक्षम्) आकाशम् (गच्छ) (स्वाहा) खगोलप्रकाशिकया विद्यया सम्पादितेन विमानेन (देवम्) द्योतमानं (सवितारम्) सर्वस्य प्रसवितारं परमेश्वरम् (गच्छ) जानीहि (स्वाहा) वेदवाचा सत्सङ्गसंस्कृतया वा (मित्रावरुणौ) प्राणोदानौ (गच्छ) प्राणायामाभ्यासेन विद्धि (स्वाहा) योगयुक्त्या वाचा (अहोरात्रे) अहश्च रात्रिश्चाहोरात्रे। हेमन्तशिशिरावहोरात्रे च छन्दासि। (अष्टा॰२।४।२८) अनेन नपुंसकत्वम्। (गच्छ) कालविद्यया जानीहि याहि वा (स्वाहा) ज्योतिर्बोधयुक्त्या वाचा (छन्दांसि) ऋग्यजुःसामाथर्वाणश्चतुरो वेदान् (गच्छ) पठनपाठनपुरस्सरेण श्रवणमनननिदिध्यासनसाक्षात्कारेण विजानीहि (स्वाहा) वेदाङ्गादिविज्ञानसहितया वाचा (द्यावापृथिवी) द्यौश्च पृथिवी च तौ भूमिसूर्यौ तद्गतावभीष्टदेशदेशान्तराविति यावत् (गच्छ) जानीहि (स्वाहा) भूमियानाकाशयानरचनभूगोलभूगर्भ- खगोलविद्यया (यज्ञम्) अग्निहोत्रशिल्पराजव्यवहारादिकम् (गच्छ) (सोमम्) ओषधिसमूहम् (गच्छ) जानीहि (स्वाहा) वैद्यकशास्त्रबोधार्हया वाचा (दिव्यम्) व्यवहर्त्तव्यं शुद्धम् (नभः) जलम् (गच्छ) प्राप्नुहि (स्वाहा) तद्गुणविज्ञापयित्र्या वाचा (अग्निम्) विद्युतम् (वैश्वानरम्) सर्वत्र प्रकाशमानम् (गच्छ) जानीहि (स्वाहा) तद्बोधयुक्त्या वाण्या (मनः) चित्तम् (मे) मम (हार्दि) हृदयस्यातिशयेन प्रियम् (यच्छ) निधेहि (दिवम्) सूर्यम् (ते) तव (धूमः) यन्त्रज्वलनवाष्पः (स्वः) सुखम्, अन्तरिक्षम्, अवकाशम् (ज्योतिः) ज्वालाम् (पृथिवीम्) भस्मना (आ) समन्तात् (पृण) योजय (स्वाहा) यज्ञानुष्ठानयन्त्ररचनविद्यया॥ अयं मन्त्रः (शत॰३। ८। ४। ११-१८ तथा ८। ५। १-५) व्याख्यातः॥२१॥

    भावार्थः

    धर्मादिराज्यव्यापारकरणवृत्तिमभीप्सुभिर्जनैर्भूमियानान्तरिक्षयानाकाशयानैर्विविधयन्त्रकालरचनैश्च सर्वाः सामग्रीः संपाद्य द्रव्यसंचयः कार्यः॥२१॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषयः

    अथ राष्ट्रकर्मानुष्ठातुमर्हाय शिष्याय गुरुः किं किमुपादिशेदित्याह॥

    सपदार्थान्वयः

    हे राजकर्माऽनुष्ठानार्ह विद्वन् ! त्वं स्वाहा बृहन्नौकारचनादिविद्यासिद्धेन यानेन समुद्रं समुद्द्रवन्ति जलानि यस्मिन् तमुदधिंगच्छ। स्वाहा खगोलप्रकाशिकया विद्यया सम्पादितेन विमानेन अन्तरिक्षम् आकाशंगच्छ। स्वाहा वेदवाचा सत्सङ्गसंस्कृतया वा देवं द्योतमानं सवितारं परमेश्वरं गच्छ जानीहि। स्वाहा योगयुक्त्या वाचा मित्रावरुणौ प्राणोदानौ गच्छ प्राणायामाऽभ्यासेन विद्धि । स्वाहा ज्योतिर्बोधयुक्त्या वाचा अहोरात्रे अहश्च रात्रिश्चाऽहोरात्रे गच्छ कालविद्यया जानीहि याहि वा । [स्वाहा] वेदाङ्गादिविज्ञानसहितया वाच। [छन्दांसि] ऋग्यजुःसामाऽथर्वणश्चतुरो वेदान् [गच्छ] पठनपाठनपुरस्सरेण श्रवणमनननिदिध्यासनसाक्षात्कारेण विजानीहि। [स्वाहा] भूमियानाऽऽकाशयानरचनभूगोलभूगर्भखगोलविद्यया [द्यावापृथिवी] द्यौश्च पृथिवी च तौ भूमिसूर्य्यौ तग्दतावभीष्टदेशदेशान्तरावितियावद् [गच्छ] जानीहि। स्वाहा यज्ञम्अग्निहोत्रशिल्पराजव्यवहारादिकं गच्छ! स्वाहा वैद्यकशास्त्रबोधार्हया वाचा सोमम्ओषधिसमूहं गच्छ जानिहि स्वाहा तद्गुणविज्ञापयित्र्या वाचा दिव्यं व्यवहर्त्तव्यं शुद्धं नभः जलं गच्छ प्राप्नुहि। स्वाहा तद्बोधयुक्त्या वाण्या अग्निं विद्युतं वैश्वानरं सर्वत्र प्रकाशमानं च गच्छ जानीहि, मे=मम मनः चित्तं हार्दि हृदयस्यातिशयेन प्रियं यच्छ निधेहि । ते=तव धूमः यन्त्रज्वलनवाष्पो दिवं सूर्यंज्योतिः ज्वालां स्वः सुखंगच्छतु। त्वं स्वाहा यज्ञानुष्ठानयन्त्ररचनविद्यया भस्मना पृथिवीमापृण समन्ताद् योजय ।। ६ । २१ ।। [हे राजकर्मानुष्ठानार्ह विद्वन्! त्वं स्वाहा समुद्रंगच्छ, स्वाहा, अन्तरिक्षं गच्छ, [स्वाहा, द्यावापृथिवी गच्छ] स्वाहा यज्ञं गच्छ, स्वाहा सोमं गच्छ.....]

    पदार्थः

    (समुद्रम्) समुद्द्रवन्ति जलानि यस्मिन् तमुदधिम् (गच्छ) (स्वाहा) बृहन्नौकारचनादिविद्यासिद्धेन यानेन (अन्तरिक्षम्) प्रकाशम् (गच्छ) (स्वाहा) खगोलप्रकाशिकया विद्यया सम्पादितेन विमानेन (देवम्) द्योतमानं (सवितारम्) परमेश्वरम् (गच्छ) जानीहि (स्वाहा) वेदवाचा सत्सङ्गसंस्कृतया वा (मित्रावरुणौ) प्राणोदानौ (गच्छ) प्राणायामाभ्यासेन विद्धि (स्वाहा) योगयुक्त्या वाचा (अहोरात्रे) अहश्च रात्रिश्चाहोरात्रे।हेमन्तशिशिरावहोरात्रे च छन्दसि ॥ अ०। २। ४। २८॥अनेन नपुंसकत्वम् (गच्छ) कालविद्यया जानीहि याहि वा (स्वाहा) ज्योतिर्बोधयुक्त्या वाचा (छन्दांसि) ऋग्यजु:सामाथर्वणश्चतुरो वेदान् (गच्छ) पठनपाठन- पुरस्सरेण श्रवणमनननिदिध्यासनसाक्षात्कारेण विजानीहि (स्वाहा) वेदाङ्गादिविज्ञानसहितया वाचा (द्यावापृथिवी) द्यौश्च पृथिवी च तौ भूमिसूर्यौततावभीष्टदेशदेशान्तराविति यावत् (गच्छ) जानीहि (स्वाहा) भूमियानाकाशयानरचनभूगोलभूगर्भखगोलविद्यया (यज्ञम्) अग्निहोत्रशिल्पराजव्यवहारादिकम् (गच्छ) स्वाहा (सोमम्) ओषधिसमूहम् (गच्छ) जानीहि (स्वाहा) वैद्यकशास्त्रबोधार्हया वाचा (दिव्यम्) व्यवहर्त्तव्यं शुद्धम् (नभः) जलम् (गच्छ) प्राप्नुहि (स्वाहा) तद्गुणविज्ञापयित्र्या वाचा (अग्निम् ) विद्युतम् (वैश्वानरम्) सर्वत्र प्रकाशमानम् (गच्छ) जानीहि (स्वाहा) तद्बोधयुक्त्या वाण्या (मनः) चित्तम् (मे) मम (हार्द्दि) हृदयस्यातिशयेन प्रियम् (यच्छ) निधेहि (दिवम्) सूर्यम् (ते) तव (धूमः) यन्त्रज्वलनवाष्पः (गच्छतु) (स्व:) सुखम् (अन्तरिक्षम्) अवकाशम् (ज्योतिः) ज्वालाम् (पृथिवीम्) (भस्मना) (आ) समन्तात् (पृण) योजय (स्वाहा) यज्ञानुष्ठानयन्त्ररचनविद्यया॥ अयम्मन्त्रः शत०३।८।४।११-१८ तथा ८ । ५। १-५ व्याख्यातः ॥ २१॥

    भावार्थः

    धर्मादि राज्यव्यापारकरणवृत्तिमभीप्सुभिर्जनैर्भूमियानान्तरिक्षयानाकाशयानैर्विविधयन्त्रकलारचनैश्च सर्वा: सामग्री: सम्पाद्य द्रव्यसंचयः कार्यः ॥ ६ । २१ ।।

    विशेषः

    दीर्घतमाः। सेनापतिः=स्पष्टम्॥ साम्नी उष्णिक्।। देवं सवितारमित्यस्क ब्राह्मी उष्णित। यज्ञं गच्छेत्यस्य भुरिगार्षी उष्णिक्। मनो मेइत्यस्य आर्षी उष्णिक्। ऋषभः॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    हिन्दी (4)

    विषय

    अब राज्यकर्म करने योग्य शिष्य को गुरु क्या-क्या उपदेश करे, यह अगले मन्त्र में कहा है॥

    पदार्थ

    हे धर्मादि राज्यकर्म करने योग्य शिष्य! तू (स्वाहा) बड़े-बड़े अश्वतरी नाव अर्थात् धूआँकष आदि बनाने की विद्या से नौकादि यान पर बैठ (समुद्रम्) समुद्र को (गच्छ) जा। (स्वाहा) खगोलप्रकाश करने वाली विद्या से सिद्ध किये हुए विमानादि यानों से (अन्तरिक्षम्) आकाश को (गच्छ) जा। (स्वाहा) वेदवाणी से (देवम्) प्रकाशमान (सवितारम्) सब को उत्पन्न करने वाले परमेश्वर को (गच्छ) जान। (स्वाहा) वेद और सज्जनों के सङ्ग से शुद्ध संस्कार को प्राप्त हुई वाणी से (मित्रावरुणौ) प्राण और उदान को (गच्छ) जान। (स्वाहा) ज्योतिषविद्या से (अहोरात्रे) दिन और रात्रि वा उन के गुणों को (गच्छ) जान। (स्वाहा) वेदाङ्ग विज्ञानसहित वाणी से (छन्दांसि) ऋग्यजुः साम और अथर्व इन चारों वेदो को (गच्छ) अच्छे प्रकार से जान। (स्वाहा) भूमियान, आकाश मार्ग विमान और भूगोल वा भूगर्भ आदि यान बनाने की विद्या से (द्यावापृथिवी) भूमि और सूर्यप्रकाशस्थ अभीष्ट देश-देशान्तरों को (गच्छ) जान और प्राप्त हो। (स्वाहा) संस्कृत वाणी से (यज्ञम्) अग्निहोत्र, कारीगरी और राजनीति आदि यज्ञ को (गच्छ) प्राप्त हो। (स्वाहा) वैद्यक विद्या से (सोमम्) ओषधिसमूह अर्थात् सोमलतादि को (गच्छ) जान। (स्वाहा) जल के गुण और अवगुणों को बोध कराने वाली विद्या से (दिव्यम्) व्यवहार में लाने योग्य पवित्र (नभः) जल को (गच्छ) जान और (स्वाहा) बिजुली आग्नेयास्त्रादि तारबरकी तथा प्रसिद्ध सब कलायन्त्रों को प्रकाशित करने वाली विद्या से (अग्निम्) विद्युत् रूप अग्नि को (गच्छ) अच्छी प्रकार जान और (मे) मेरे (मनः) मन को (हार्दि) प्रीतियुक्त (यच्छ) सत्यधर्म में स्थित कर अर्थात् मेरे उपदेश के अनुकूल वर्ताव वर्त्त और (ते) तेरे (धूमः) कलाओं और यज्ञ के अग्नि का धूंआं (दिवम्) सूर्य्यप्रकाश को तथा (ज्योतिः) उस की लपट (स्वः) अन्तरिक्ष को (गच्छतु) प्राप्त हो और तू यन्त्रकला अग्नि में (स्वाहा) काष्ठ आदि पदार्थों को भस्म कर उस (भस्मना) भस्म से (पृथिवीम्) पृथिवी को (आपृण) ढांप दे॥२१॥

    भावार्थ

    धर्म, अर्थ, काम, मोक्ष, राज्य और व्यापार चाहने वाले पुरुष भूमियान, अन्तरिक्षयान और आकाशमार्ग में जाने-आने के विमान आदि रथ वा नाना प्रकार के कलायन्त्रों को बनाकर तथा सब सामग्री को जोड़ कर धन और राज्य का उपार्जन करें॥२१॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    ग्यारह दिव्य गुण

    पदार्थ

    पिछले मन्त्र में ‘देवत्रा यन्तम्’ दिव्य गुणों की ओर जानेवाले का उल्लेख था। वे दिव्य गुण ही प्रस्तुत मन्त्र में प्रतिपादित हो रहे हैं। १. ( स्वाहा ) [ स्वाहा = वाक्—नि० १।११ ] वेदवाणी के द्वारा ( समुद्रं गच्छ ) = समुद्र को जा। समुद्र गम्भीरता का प्रतीक है। वेदवाणी व ज्ञान की वाणियों के पढ़ने का जीवन पर पहला परिणाम यह है कि मनुष्य की मनोवृत्ति गम्भीरता को लिये हुए होती है। वह उथला नहीं होता। इस गम्भीरता का अभिप्राय किसी प्रकार भी उदास व मुस्कराहट से शून्य चेहरे से नहीं है। यह व्यक्ति -मुद्रः = सदा प्रसन्न होता है। मनःप्रसाद इसकी दृष्टि में सर्वोच्च तप है। 

    २. ( स्वाहा ) = इस वेदवाणी के द्वारा ( अन्तरिक्षं गच्छ ) = अन्तरिक्षं को प्राप्त हो। ‘अन्तरिक्ष’ मध्यमार्ग का प्रतीक है। अन्तरा क्षि = बीच में चलना। अन्तरिक्ष भी द्युलोक और पृथिवीलोक के बीच में है। अति में न जाकर सदा मध्य में रहना। अतिभोजन न करना, उपवास में भी अति न कर जाना। 

    ३. ( देवं सवितारं गच्छ स्वाहा ) = तू वाणी के द्वारा जीवन को प्रकाश देनेवाले सूर्य को प्राप्त हो। सूर्य को प्राप्त होने का अभिप्राय ‘तेजसा सूर्यसंकाशः’ इन शब्दों में स्पष्ट है—तू सूर्यदेव के समान तेजस्वी बन। ज्ञान भोगों से हटाता है तो तेजस्वी भी बनाता है। 

    ४. ( मित्रावरुणौ गच्छ स्वाहा ) = वेदवाणी के द्वारा तू मित्रावरुण को प्राप्त करनेवाला हो। ‘मित्र’ स्नेह की देवता है तो ‘वरुण’ द्वेष-निवारण की देवता है। ज्ञानी बनकर सब ‘प्रभु के ही पुत्र हैं’ ऐसा समझनेवाला द्वेष कर ही नहीं सकता। वह सबसे प्रेम करेगा ही। 

    ५. ( अहोरात्रे गच्छ स्वाहा ) = इन ज्ञान की वाणियों से तू अहन् व रात्रि को प्राप्त हो। अहन् ‘दिन’ है—यह न हनन करने योग्य है। ज्ञानी पुरुष दिन के एक क्षण को भी अकर्मण्यता में नहीं बिताता। इसी का परिणाम है कि रात्रि इसके लिए रमयित्री होती है। इसमें कार्यों का विराम करके वह वस्तुतः निद्रा में रमण करनेवाला होता है—सुख की नींद सोता है। 

    ६. ( स्वाहा ) = इन ज्ञान की वाणियों के द्वारा तू ( छन्दांसि गच्छ ) = [ छन्दांसि छादनात् ] छन्दों को प्राप्त हो—तेरे पापों का छादन हो। ये ज्ञान की वाणियाँ तुझे पापों के आक्रमण से बचानेवाली हों। 

    ७. ( स्वाहा ) = इस वेदवाणी के द्वारा तू ( द्यावापृथिवी गच्छ ) = द्यावापृथिवी को प्राप्त कर। तेरा मस्तिष्करूप द्युलोक द्युतिमय हो। तेरा पृथिवीरूप शरीर प्रथन = विस्तारवाला हो। 

    ८. ( यज्ञं गच्छ स्वाहा ) = तू इस वेदवाणी से यज्ञ को प्राप्त हो। तेरा जीवन यज्ञिय हो। ज्ञान को प्राप्त करके ‘मनुष्य स्वार्थी बना रहे’ यह नहीं हो सकता। 

    ९. ( स्वाहा ) = इस ज्ञान की वाणी के अध्ययन से तू ( सोमं गच्छ ) = सोम को प्राप्त हो। शरीर में वीर्य की रक्षा करनेवाला बन। 

    १०. इस सोमरक्षा से जहाँ तू ( स्वाहा ) = वेदवाणी का अध्ययन करता हुआ ( दिव्यं नभः ) = प्रकाशमय द्युलोक को ( गच्छ ) = प्राप्त हो, वहाँ ११. ( स्वाहा ) = इस ज्ञान की वाणी के द्वारा ( वैश्वानरं अग्निम् ) = वैश्वानर अग्नि को, अर्थात् पाचनशक्ति को ( गच्छ ) = प्राप्त हो। यह ज्ञान तुझे अतिभोजन व असंयमादि दोषों से बचाकर सदा दीप्त अग्निवाला बनाएगा। जब तक तेरी अग्नि दीप्त है तब तक तेरा शरीर सर्वथा स्वस्थ ही रहेगा। 

    १२. इस स्वस्थ शरीर में, प्रभु दीर्घतमा से कहते हैं कि ( मे ) = मेरे दिये हुए ( मनः ) = इस मन को ( हार्दि ) = हृदय [ heart ] में ( यच्छ ) = तू नियन्त्रित करनेवाला बन। मन ‘हृत् प्रतिष्ठ’ है। यह जब कभी स्थिर होगा तो हृदय में ही स्थिर होगा, क्योंकि वहाँ प्रभु का निवास है और इस प्रभु में एक बार उलझा हुआ मन न उसके ओर-छोर को पा सकता है और न फिर वहाँ से निकल सकता है। मन का स्वभाव ही यह है कि किसी भी वस्तु को चारों ओर से देखकर फिर उससे ऊब जाता है और अन्यत्र भागने की करता है। प्रभु को न तो यह पूरी तरह से देख पाता है और न ही फिर वहाँ से निकल पाता है। एवं, यह हृदय में नियन्त्रित हो जाता है। 

    १३. नियन्त्रित मनवाला व्यक्ति ही यज्ञादि उत्तम कर्मों में लग पाता है। प्रभु इससे कहते हैं कि ( ते ) = तेरा ( धूमः ) = यज्ञ का धूम ( दिवं गच्छतु ) = द्युलोक तक पहुँचे, ( ज्योतिः ) = यह यज्ञाङ्गिन की ज्योति तेरे ( स्वः ) = स्वर्ग का कारण बने। यज्ञों से सब रोगादि दूर होकर घर स्वर्ग बन जाता है, अतः तू ( पृथिवीम् ) = इस पृथिवी को ( भस्मना ) = यज्ञाङ्गिन की भस्म से ( पृण ) = पूरित कर दे। इस पृथिवी पर स्थान-स्थान पर यज्ञ होंगे तो सब ऋतुएँ ठीक समय पर आकर सबके कल्याण का कारण बनेंगी।

    भावार्थ

    भावार्थ — हम जीवन में गाम्भीर्य, मध्यमार्गाक्रमण, तेजस्विता, स्नेह व द्वेषाभाव, कर्मठता व सुखनिद्रा, पाप-निवारण, देदीप्यमान मस्तिष्क व दृढ़ शरीर, यज्ञ, सोमरक्षा, प्रकाशमय अहिंसक वृत्ति तथा तीव्र जाठराङ्गिन को धारण करें। मन को वशीभूत करके यज्ञमय जीवन बिताएँ।

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    ईश्वर से प्रार्थना सेनापति को आदेश ।

    भावार्थ

     ( समुद्रं गच्छ स्वाहा ) हे सेनापते ! तू ( स्वाहा ) उत्तम नौका आदि विद्या से तैयार किये, उत्तम उपाय से ( समुद्रं गच्छ ) समुद्र की यात्रा कर । विमानविद्या द्वारा बनाये विमान आदि उत्तम उपाय से ( अन्तरिक्षम् गच्छ ) अन्तरिक्ष को प्राप्त कर, उसमें जा । ( सवितारम् देवम् गच्छ स्वाहा ) ब्रह्मविद्या से प्रकाशस्वरूप सविता, सर्वोत्पादक परमेश्वर को (गच्छ ) प्राप्त हो । ( स्वाहा मित्रावरुणौ गच्छ ) योग विद्या से मित्र और वरुण, प्राण और उदान को वश कर । ( स्वाहा अहोरात्रे  यच्छ ) कालविद्या से दिन और रात्रि का ज्ञान कर । ( स्वाहा छन्दांसि गच्छ ) वेद वेदाङ्ग की विद्या से समस्त ऋग्, यजुः साम और अथर्व चारों वेदों का ज्ञान कर । ( स्वाहा द्यावापृथिवी गच्छ ) आकाश, खगोल, भूगोल और भूगर्भ विद्या से द्यौ और पृथिवी, आकाश और भूमि के समस्त पदार्थों का ज्ञान कर । ( स्वाहा यज्ञं गच्छ ) उत्तम उपदेश से यज्ञ, अग्निहोत्र, राज्यशासन यादि कार्यों को जान । ( स्वाहा सोमम् गच्छ ) उत्तम उपदेश द्वारा समस्त ओषधियों के परम रस व परम वीर्य को प्राप्त कर, उसका ज्ञान कर। ( स्वाहा दिव्यं नभः गच्छ ) उत्तम विद्या द्वारा दिव्य गुणयुक्त नभः आकाश के भागों को या जलों को जान । ( स्वाहा अग्निम् वैश्वानरम् गच्छ ) उत्तम विद्योपदेश द्वारा वैश्वानर अग्नि, जाठर अग्नि, अथवा सूर्य से प्राप्त अग्नि का ज्ञान कर ॥ 
    हे परमात्मन् ! ( मे ) मेरे ( हार्दि ) हृदय में प्राप्त होने योग्य ( मनः उत्तम ज्ञान ( यच्छ ) प्रदान कर । हे अग्ने ! अग्रणी सेनापते ! ( ते धूमः ) जिस प्रकार अग्नि का धूआं आकाश में चला जाता है, उसी प्रकार ( ते तेरा (धूमः ) शत्रुओं को कंपा देने वाला सामर्थ्य ( दिवं गच्छ ) प्रकाशमान सूर्य को प्राप्त करे अर्थात् प्रकाशित हो । तेरी ( ज्योतिः ) ज्योतिः यश, ( स्वः ) सूर्य को प्राप्त हो, अर्थात् यह सूर्य के समान प्रकाशित हो । और तू ( पृथिवीम् ) पृथिवी को ( भस्मना ) अपने तेज और शत्रु को दबानेवाले आत से ( स्वाहा ) उत्तम नीति से ( आपृण ) पूर्ण कर । 'भस्मना ' भस भर्त्सनदीपत्योः । इत्यतः सार्वधातुको मनिन् ॥
      
    अर्थात् उत्तम २ विद्याओं द्वारा, और उत्तम विद्योपदेशों द्वारा समुद्र अन्तरिक्ष आदि को प्राप्त हो । अथवा हे राजन् ! तू ( स्वाहा समुद्रं गच्छ ) उत्तम आदान योग्य गुणों से समुद्र को प्राप्त हो अर्थात् तू समुद्र के समान गम्भीर रत्नों का आश्रय हो । तू अन्तरिक्ष को प्राप्त हो अर्थात् अन्तरिक्ष के समान पृथिवी का रक्षक बन, सूर्य के समान सत्र का प्रेरक राजा बन, प्राण उदान के समान राष्ट्र का जीवन वन | दिन रात्रि के समान कार्य संचालक और विश्रामवाला बन । इस प्रकार वेदों के समान ज्ञानमय, द्यावापृथिवी के समान सबका आश्रय, यज्ञ के समान सब का पालक, सोम के समान रोगनाशक आकाश या जल के समान व्यापक और शान्ति- दायक, वैश्वानर अग्नि के समान सर्वहितकारी नेता, बन ॥ शत० ३ । ८ । ४ । १०-१८ ॥ ३ । ८ । ५ । १-९ ॥ यह मन्त्र प्रजोत्पत्ति पक्ष में शतपथ में व्याख्यात है। जिसका अभिप्राय है कि महान परमेश्वर का वीर्य जिस प्रकार समुद्र अन्तरिक्ष, सूर्य, मित्रवरुण द्यौ पृथिवी आदि नाना पदार्थों में परिवर्तित है, उसीप्रकार हे वीर्य ! तू भी माता के गर्भाशय में जाकर शरीर के हो नाना भागों में परिवर्तित हो ॥
     

    टिप्पणी

     २१ – 'हार्दियच्छ' इत्यन्तो । मन्त्रः शत० । दिवन्ते ० - स्वाहा' शतपथे नास्ति । लिंगोक्ता समुद्रादयो स्वरुश्च देवता । इति सर्वा० । समुद्रं गच्छ स्वाहा देव १० सवितारं गच्छ स्वाहा अन्तरिक्ष० । ० सोमं गच्छ स्वाहा यज्ञं गच्छ स्वाहा नभो दिव्यं ०, हार्घच्छ । दिवं ते धूमो गच्छत्वन्तरिक्षं ज्योतिः । इति काण्व० ॥
     

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

    सेनापतिर्देवता । याजुष्य उष्णिहः । ऋषभः॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    अब राज्यकर्म करने योग्य शिष्य को गुरु क्या-क्या उपदेश करे, यह कहा है।।

    भाषार्थ

    हे राजकर्म करने में समर्थ विद्वन् ! तू (स्वाहा) बड़ी नौका आदि, विद्या से सिद्ध किये यान से (समुद्रम्) जलों के गति-स्थल समुद्र में (गच्छ) जा। (स्वाहा) खगोल को प्रकाशित करने वाली विद्या से सिद्ध किये विमान से (अन्तरिक्षम्) आकाश में (गच्छ) जा। (स्वाहा) वेदवाणी वा सत्सङ्ग से परिष्कृत वाणी से (देवम्) प्रकाशस्वरूप (सवितारम्) परमेश्वर को (गच्छ) जान। (स्वाहा) योग विद्या से (मित्रावरुणौ) प्राण और उदान को (गच्छ) प्राणायाम के अभ्यास से जान। (स्वाहा) ज्योतिषविद्या से (अहोरात्रे) दिन और रात को (गच्छ) कालविद्या से जान वा प्राप्त कर। (स्वाहा) वेदाङ्ग आदि विज्ञान-युक्त वाणी से [छन्दांसि] ऋग्, यजुः, साम, अथर्व चार वेदों को [गच्छ] पठन-पाठन पूर्वक श्रवण, मनन, निदिध्यासन, साक्षात्कार से जान [स्वाहा] भूमियान, आकाशयान की रचनाएवं भूगोल, भूगर्भ तथा खगोलविद्या से [द्यावापृथिवी] भूमि और सूर्य तथा उनके अन्तर्गत देश-देशान्तरों को [गच्छ] जान। (स्वाहा) वेदवाणी से (यज्ञम्) अग्निहोत्र, शिल्प और राजव्यवहार को (गच्छ) जान। (स्वाहा) वैद्यकशास्त्र की विद्या से (सोमम्) औषधियों को (गच्छ) जान। (स्वाहा) तद्गुणविज्ञापक वाणी से (दिव्यम्) व्यवहार में लाने योग्य शुद्ध (नभः) जल को (गच्छ) प्राप्त कर। (स्वाहा) तत्बोधक वाणी से (अग्निम्) विद्युत् को (वैश्वानरम्) और सर्वत्र प्रकाशमान अग्नि को (गच्छ) जान। (मे) मेरे (मनः) चित्त को (हार्दि) प्रीतियुक्त (यच्छ) कर। (ते) तेरा (धूमः) यन्त्रों की अग्नि की भाप (दिवम्) सूर्य की (ज्योतिः) ज्योति को (स्व:) सुखपूर्वक (गच्छतु) प्राप्त हो। (त्वम्) तू (स्वाहा) यज्ञानुष्ठान और यन्त्र बनाने की विद्या से (भस्मना) धूल से पृथिवी को (आपृण) भर दे।। ६। २१।।

    भावार्थ

    धर्म आदि, राज्य और व्यापार वृत्ति के अभिलाषी मनुष्य भूमियान, अन्तरिक्षयान, आकाशयान और विविध यन्त्रकला की रचनाओं से सब सामग्री सिद्ध करके द्रव्यों का संचय करें।। ६। २१।।

    प्रमाणार्थ

    (अहोरात्रे) यहाँ 'हेमन्त शिशिरावहोरात्रे च छन्दसि (अ० २। ४। २८) सूत्र से नपुंसक लिङ्ग है। इस मन्त्र की व्याख्या शत० (३।८।४।११-१८ तथा ८। ५।१-५ ) में की गई है।। ६। २१।।

    भाष्यसार

    राजकर्म करने के योग्य शिष्य को गुरु का उपदेश--हे धर्म आदि, राज्य और व्यापार करने के अभिलाषी विद्वान्! तू विशाल नौका आदि की रचना करके समुद्र-यात्रा कर, विमान बनाकर आकाश में विचरण कर, वेदवाणी तथा श्रेष्ठ जनों के सङ्ग से प्रकाशस्वरूप परमेश्वर को जान, योगविद्या से एवं प्राणायाम के अभ्यास से प्राण और उदान को जान, ज्योतिष विद्या से एवं काल विद्या से दिन और रात्रि को समझ, शिक्षा, कल्प, व्याकरण, निरुक्त, छन्द, ज्योतिष--इन वेदाङ्गों से ऋग्, यजुः, साम और अथर्व--इन चार वेदों को पठन-पाठन पूर्वक श्रवण, मनन, निदिध्यासन और साक्षात्कार से जान। भूमियान, आकाशयान की रचना भूगोल, भूगर्भ और खगोलविद्या से भूमि तथा सूर्य और इनके अन्तर्गत देश-देशान्तरों को जान। होम आदि क्रिया से अग्निहोत्र, शिल्प और राजव्यवहार आदि को जान। वैद्यकशास्त्र के बोध से औषधियों को जान। जल के गुणों की ज्ञापक विद्या से व्यवहार में लाने योग्य शुद्ध जल को प्राप्त कर। विद्युत् का बोध कराने वाली विद्या से विद्युत् तथा सर्वत्र प्रकाशमान अग्नि को जान। हृदय से अत्यन्त प्रेम करने वाले मेरे चित्त को अपने चित्त में धारण कर। तेरे यन्त्रों की अग्नि की भाप सूर्य की ज्योति को प्राप्त करे। तू यज्ञानुष्ठान औरयन्त्र बनाने की विद्या सेउत्पन्न धूल से इस पृथिवी को भर दे। इस प्रकार सब सामग्री तैयार करके द्रव्यों का संचय कर।। ६। २१।।

    इस भाष्य को एडिट करें

    मराठी (2)

    भावार्थ

    धर्म, अर्थ, काम, मोक्ष यांची प्राप्ती व राज्य आणि व्यापार करू इच्छिणाऱ्या माणसांनी भूमियान, अंतरिक्ष यान, विमान इत्यादी रथ किंवा विविध प्रकारची यंत्रे बनवून धन आणि राज्य प्राप्त करावे.

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    राज्यकर्म किंवा शासनवव्यवस्थेत भाग घेण्यास पात्र अशा शिष्याला गुरुने काय उपदेश करावा, हे पुढील मंत्रात सांगितले आहे -

    शब्दार्थ

    शब्दार्थ - (राज्यशासनात कार्य करणार्‍या आपल्या शिष्याला उद्देशून आचार्य म्हणत आहेत)- धर्मानुष्ठान करीत राज्यकर्म करण्यास पात्र, अशा हे माझ्या शिष्या, तू (स्वाहा) अती विशाल अश्‍वतरी नौका आदी जलयान म्हणजे धुराने चालणार्‍या (इंजिनाद्वारे चालणारे मोटरबोट, युद्धनौका आदी युद्धोपयोगी वाहने) तंत्राद्वारे विकसित नौकादी यानावर स्वार होऊन (समुद्रम्) समुद्रावर (गच्छ) जा (समुद्रावर अधिराज्य गाजव) (स्वाहा) खगोला विषयी अनुसंधान करण्याची विद्या व तंत्राद्वारे विकसित केलेल्या विमान आदी यानांद्वारे (अन्तरिक्षम्) अकाशात (गच्छ) जा अवकाशावर आधिव्य मिळवा) (स्वाहा) वेदवाणीद्वारे (देवम्) प्रकाशमान (सवितारम्) सर्वोत्पादक परमेश्‍वराचे (गच्छ) ज्ञान मिळव अथवा त्याची उपासना कर. (स्वाहा) वेदाध्ययन आणि सृज्जनांची संगती यांद्वारे शुद्ध व संस्कारित झालेल्या वाणीने (मित्रावरुणौ) प्राण आणि अपान शक्ती (गच्छ) जाणून घे. (स्वाहा) ज्योतिषविद्येद्वारे (गणित-ज्योतिष) (अहोरात्र) दिवस आणि रात्रीला वा त्यांच्या गुणांना (गच्छ) जाणून घे (स्वाहा) वेदांग आणि त्यांतील विज्ञाना (छन्दांसि) ऋक्, यजुः, साम आणि अथर्व या चार वेदांचे (गच्छ) उत्तमप्रकारे ज्ञान प्राप्त कर (स्वाहा) भूमीवर चालणारी वाहनें (मोटार आदी) तसेच आकाश मार्गात विहार करणारे यान, तसेच भूगोल वर व भूगर्भात कार्यक्षम अशा यंत्राद्वारे यान, वाहनादी निर्माण करण्याची विद्या अवगत करून (द्यावापृथिवी) भूमी आणि सूर्यलोकस्य इच्छित देश-देशांतराना (गच्छ) जाणा आणि तिथे जा. (स्वाहा) संस्कृतवारीद्वारे (यज्ञम्) अग्निहोत्र, कलाकौशल्य आणि राजनिती या यज्ञमयकार्यांची (गच्छ) माहिती घे. (स्वाहा) वैद्यकविद्येने (सोमम्) औषधीसमूहाचे वा सोमलता आदी वनस्पतीचे (गच्छ) ज्ञान मिळव. (स्वाहा) जलाचे गुण व दोषांचे ज्ञान करून देणार्‍या विद्येचे (दिव्यम्) व्यवहारयोग्य व पवित्र (नभः) जलाला (गच्छ) जाण वा प्राप्त कर. (स्वाहा) विद्युत, अग्नेयास्त्र, तारविद्या (टेलीग्राम) तसेच अन्य कलायंत्राने ज्ञान देणारी विद्या म्हणजे (अग्निम) विद्युतरूप अग्नीला (गच्छ) जाणून घे. (शोध, अन्वेषण, आविष्कारणादीद्वारे विद्युतशक्तीचे विविध उपयोग घे) (मे) माझ्या (मनः) मनाला (हार्द्दि) प्रसन्न (गच्छ) कर, सत्यधर्मात स्थिर कर म्हणजे (तुझे कार्य पाहून) माझे मन प्रसन्न राहील (वा तू सत्य मार्गावर जात आहेस, हे पाहून मला आनन्द होईल, असे कर) माझ्या उपदेशाप्रमाणे वाग (ते) तुझ्या (धूमः) कलायंत्राने (कारखाने, उद्योग आदीद्वारे) उत्पन्न तसेच यज्ञादीद्वारे उत्पन्न धूर (दिरम्) सूर्य प्रकाश आणि (ज्योतिः) त्याच्या ज्वाळा (स्वः) अंतरिक्षापर्यंत (गच्छ) जावोत आणि तू यंत्रादी कलेद्वारे अग्नीमधे (स्वाहा) काष्ठ आदी पदार्थ भस्म करून त्या (भस्मात) राखेने (पृथिवीम्) पृथ्वीला (आपृण) आच्छादित करून टाक. (यंत्र, कारखाने, उद्योगादी च्या विस्ताराने तसेच प्रभूत प्रमाणात केल्या जाणार्‍या यज्ञाने सर्व पृथ्वी व्याप्त होईल, असे कर. सर्वत्र उद्योग, कला कौशल्य व यज्ञकर्माचा प्रचार आणि विकास कर) ॥21॥

    भावार्थ

    भावार्थ - धर्म, अर्थ, काम आणि मोक्ष या चार पुरूषार्थांची प्राप्ती करण्यास इच्छुक व्यक्तींनी तसेच राज्यप्राप्ती आणि उद्योगाची उन्नती इच्छिणार्‍या व्यक्तींनी भूमी, अंतरिक्ष व आकाशात चालणारे यान, विमान आदींची निर्मिती करावी. त्याच प्रमाणे रथ आणि नानाविध कलायंत्रांची निर्मिती करून व त्यासाठी आवश्यक साहित्य-सामग्रीची (कच्या मालाचा) संग्रह करून संपदा व राज्य अर्जित करावे.) ॥21॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    इंग्लिश (3)

    Meaning

    O disciple, a student in the science of government, sail in oceans in steamers, fly in the air in aeroplanes, know God the Creator through the Vedas, control thy breath through yoga, through astronomy know the functions of day and night, know all the Vedas, Rig, Yajur, Sama, and Atharva, by means of their constituent parts. Through astronomy, geography, and geology go thou to all the different countries of the world under the sun. Mayest thou attain through good preaching to statesmanship and artisanship, through medical science obtain knowledge of all medicinal plants, through hydrostatics, learn the different uses of water, through electricity understand the working of ever-lustrous lightning. Carry out my instructions willingly. May the smoke of thy yajna and military machines reach the sun, and may their flames go up to heaven ; and may thou cover the earth with the ashes, the residue of thy yajna.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Meaning

    Man of knowledge, in service of the government, with the knowledge of navigation and ship-building, go to explore the seas. With the knowledge of aviation, fly to the skies. With the knowledge of space and space dynamics, go to the brilliant regions of light. With the knowledge of yoga, explore the secret of the pranic energy of breath and vitality of the inner spirit. With the knowledge of astronomy, know the motions of the sun and planets and the formation of day and night. With the knowledge of grammar and versification, study, interpret and apply in practice the four Vedas. With the knowledge of geology and astrophysics, go deep into earth and space. With the science of yajna, know and practice the yajna of science and technology in the socio- practical economic and spiritual fields. With the knowledge of herbs, pursue the science of health and life. With the knowledge of water and gases, explore their celestial presence and formation of water and rain. With the science of energy, study heat, light, electricity and all-pervasive Agni (fire), and harness it for use in life. Know all this, do all this, follow up all this and justify all that I have taught, to my heart-felt joy and satisfaction. Let the fumes and vapours of your yajna rise to the sky. Let the light of it reach the sun. Fill and cover the earth with the essence and alchemy of your yajna for valuable products. This is the divine voice.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Translation

    Go to ocean; Svaha. (1) Go to midspace; Svaha. (2) Go to the creator God; Svaha. (3) Go to the friendly and the venerable Lord; Svaha. (4) Go to day and night; Ѕvаhа. (5) Go to the Vedic metres; Svаһа. (6) Go to earth and heaven; Svaha. (7) Go to the sacrifice; Svaha. (8) Go to the blissful Lord; Svaha. (9) Go to the glittering sky; Svaha. (10) Go to the fire, beneficial to all men; Svaha. (11) Thereby give extreme pleasure to my heart. (12) May your fumes rise up to the sky and flames to the sun and enrich this earth with ashes. (13)

    इस भाष्य को एडिट करें

    बंगाली (1)

    विषय

    অথ রাষ্ট্রকর্মানুষ্ঠাতুমর্হায় শিষ্যায় গুরুঃ কিং কিমুপদিশেদিত্যাহ ॥
    এখন রাজকার্য্য করার যোগ্য শিষ্যকে গুরু কী কী উপদেশ করিবে, ইহা পরবর্ত্তী মন্ত্রে বলা হইয়াছে ॥

    पदार्थ

    পদার্থঃ- হে ধর্মাদি রাজকর্ম করিবার যোগ্য শিষ্য । তুমি (স্বাহা) বৃহৎ অশ্বতরী নৌকা অর্থাৎ ধূম্র উৎপাদন কারিণী বিদ্যা সহ নৌকাদি যানের উপর আসীন হইবে । (সমুদ্রম্) সমুদ্রে (গচ্ছ) যাও (স্বাহা) খগোল প্রকাশ কারিণী বিদ্যা দ্বারা সিদ্ধ কৃত বিমানাদি যান দ্বারা (অন্তরিক্ষম্) আকাশে (গচ্ছ) যাও (স্বাহা) বেদবাণী দ্বারা (দেবম্) প্রকাশমান (সবিতারম্) সকলকে উৎপন্নকারী পরমেশ্বরকে (গচ্ছ) জান, (স্বাহা) বেদও সজ্জনদিগের সঙ্গে শুদ্ধ সংস্কার প্রাপ্ত বাণী দ্বারা (মিত্রাবরুণৌ) প্রাণ ও উদানকে (গচ্ছ) জান, (স্বাহা) জ্যোতিষবিদ্যা দ্বারা (অহোরাত্রে) দিন ও রাত্রি অথবা উহাদের গুণগুলিকে (গচ্ছ) জান, (স্বাহা) বেদাঙ্গ বিজ্ঞান সহিত বাণী দ্বারা (ছন্দাংসি) ঋগ্যজুঃ সাম ও অথর্ব এই চারি বেদকে (গচ্ছ) ভাল প্রকারে জান (স্বাহা) ভূমিযান আকাশ মার্গ বিমান ও ভূগোল বা ভূগর্ভাদি যান তৈরী করার বিদ্যা দ্বারা (দ্যাবাপৃথিবী) ভূমি ও সূর্য প্রকাশস্থ অভীষ্ট দেশ-দেশান্তর সকলকে (গচ্ছ) জান এবং প্রাপ্ত হও, (স্বাহা) সংস্কৃত বাণী দ্বারা (য়জ্ঞম্) অগ্নিহোত্র শিল্প ও রাজনীতি ইত্যাদি যজ্ঞকে (গচ্ছ) প্রাপ্ত হও (স্বাহা) বৈদ্যক বিদ্যা দ্বারা (সোমম্) ওষধিসমূহ অর্থাৎ সোমলতাদি কে (গচ্ছ) জান, (স্বাহা) জলের গুণ ও অবগুণকে বোধ করাইবার বিদ্যা দ্বারা (দিব্যম্) ব্যবহারে আনিবার যোগ্য পবিত্র (নভঃ) জলকে (গচ্ছ) জান এবং (স্বাহা) বিদ্যুৎ আগ্নেয়াস্ত্রাদি কলাকৌশল তথা প্রসিদ্ধ সকল কলাযন্ত্রাদিকে প্রকাশকারী বিদ্যা দ্বারা (অগ্নিম্) বিদ্যুৎ রূপ অগ্নিকে (গচ্ছ) ভাল প্রকার জান এবং (মে) আমার (মনঃ) মনকে (হার্দ্দি) প্রীতিযুক্ত (য়চ্ছ) সত্যধর্মে স্থিত কর অর্থাৎ আমার উপদেশের অনুকূল ব্যবহার কর এবং (তে) তোমার (ধূমঃ) কলাবিদ্যা এবং যজ্ঞের অগ্নির ধূঁয়া (দিবম্) সূর্য্যপ্রকাশকে তথা (জ্যোতিঃ) তাহার শিখা (স্বঃ) অন্তরিক্ষকে (গচ্ছতু) প্রাপ্ত হউক এবং তুমি যন্ত্র কলা অগ্নিতে (স্বাহা) কাষ্ঠাদি পদার্থ ভস্ম করিয়া সেই (ভস্মনা) ভস্ম দ্বারা (পৃথিবীম্) পৃথিবীকে (আপৃণ) আচ্ছাদিত কর ॥ ২১ ॥

    भावार्थ

    ভাবার্থঃ- ধর্ম, অর্থ, কাম, মোক্ষ, রাজ্য ও বণিজ্ ব্যাপারে ইচ্ছুক পুরুষ ভূমিযান, অন্তরিক্ষযান এবং আকাশমার্গে যাতায়াতের বিমানাদি রথ অথবা নানা প্রকারের কলাযন্ত্র তৈরী করিয়া তথা সকল সামগ্রী যুক্ত করিয়া ধন ও রাজ্যের উপার্জন করুক ॥ ২১ ॥

    मन्त्र (बांग्ला)

    স॒মু॒দ্রং গ॑চ্ছ॒ স্বাহা॒ন্তরি॑ক্ষং গচ্ছ॒ স্বাহা॑ দে॒বꣳ স॑বি॒তারং॑ গচ্ছ॒ স্বাহা॑ মি॒ত্রাবরু॑ণৌ গচ্ছ॒ স্বাহা॑হোরা॒ত্রে গ॑চ্ছ॒ স্বাহা॒ ছন্দা॑ᳬंসি গচ্ছ॒ স্বাহা॒ দ্যাবা॑পৃথি॒বী গ॑চ্ছ॒ স্বাহা॒ য়॒জ্ঞং গ॑চ্ছ॒ স্বাহা॒ সোমং॑ গচ্ছ॒ স্বাহা॑ দি॒ব্যং নভো॑ গচ্ছ॒ স্বাহা॒গ্নিং বৈ॑শ্বান॒রং গ॑চ্ছ॒ স্বাহা॒ মনো॑ মে॒ হার্দি॑ য়চ্ছ॒ দিবং॑ তে ধূ॒মো গ॑চ্ছতু॒ স্ব᳕র্জ্যোতিঃ॑ পৃথি॒বীং ভস্ম॒নাऽऽ পৃ॑ণ॒ স্বাহা॑ ॥ ২১ ॥

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

    সমুদ্রং গচ্ছেত্যাদের্দীর্ঘতমা ঋষিঃ । সেনাপতির্দেবতা । সমুদ্রমিত্যস্য সাম্নী, দেবমিত্যস্য ব্রাহ্মী, য়জ্ঞমিত্যস্য ভুরিগার্ষী, মনো ম ইত্যার্ষী চ উষ্ণিজশ্ছন্দাংসি । ঋষভঃ স্বরঃ ॥

    इस भाष्य को एडिट करें
    Top