यजुर्वेद - अध्याय 6/ मन्त्र 2
ऋषिः - शाकल्य ऋषिः
देवता - सविता देवता
छन्दः - निचृत् गायत्री,स्वराट् पङ्क्ति,
स्वरः - षड्जः, धैवतः
258
अ॒ग्रे॒णीर॑सि स्वावे॒शऽउ॑न्नेतॄ॒णामे॒तस्य॑ वित्ता॒दधि॑ त्वा स्थास्यति दे॒वस्त्वा॑ सवि॒ता मध्वा॑नक्तु सुपिप्प॒लाभ्य॒स्त्वौष॑धीभ्यः। द्यामग्रे॑णास्पृक्ष॒ऽआन्तरि॑क्षं॒ मध्ये॑नाप्राः पृथि॒वीमुप॑रेणादृꣳहीः॥२॥
स्वर सहित पद पाठअ॒ग्रे॒णीः। अ॒ग्रे॒नीरित्य॑ग्रे॒ऽनीः। अ॒सि॒। स्वा॒वे॒श इति॑ सुऽआवे॒शः। उ॒न्ने॒तॄ॒णामित्यु॑त्ऽनेतॄ॒णाम्। ए॒तन्य॑। वि॒त्ता॒त्। अधि॑। त्वा॒। स्था॒स्य॒ति॒। दे॒वः। त्वा॒। स॒वि॒ता। मध्वा॑। अ॒न॒क्तु॒। सु॒पि॒प्प॒लाभ्य॒ इति॑ सुऽपिप्प॒लाभ्यः॑। त्वा॒। ओष॑धीभ्यः। द्याम्। अग्रे॑ण। अ॒स्पृ॒क्षः॒। आ। अ॒न्तरि॑क्षम्। मध्ये॑न। अ॒प्राः॒। पृ॒थि॒वीम्। उ॑परेण। अ॒दृ॒ꣳहीः॒ ॥२॥
स्वर रहित मन्त्र
अग्रेणीरसि स्वावेशऽउन्नेतऋृणामेतस्य वित्तादधि त्वा स्थास्यति देवस्त्वा सविता मध्वनक्तु सुपिप्पलाभ्यस्त्वौषधीभ्यः । द्यामग्रेणास्पृक्ष आन्तरिक्षम्मध्येनाप्राः पृथिवीमुपरेणादृँहीः ॥
स्वर रहित पद पाठ
अग्रेणीः। अग्रेनीरित्यग्रेऽनीः। असि। स्वावेश इति सुऽआवेशः। उन्नेतॄणामित्युत्ऽनेतॄणाम्। एतन्य। वित्तात्। अधि। त्वा। स्थास्यति। देवः। त्वा। सविता। मध्वा। अनक्तु। सुपिप्पलाभ्य इति सुऽपिप्पलाभ्यः। त्वा। ओषधीभ्यः। द्याम्। अग्रेण। अस्पृक्षः। आ। अन्तरिक्षम्। मध्येन। अप्राः। पृथिवीम्। उपरेण। अदृꣳहीः॥२॥
भाष्य भाग
संस्कृत (2)
विषयः
पुनः सोऽभिषिक्तः सभाध्यक्षः कथं प्रवर्त्तेतेत्युपदिश्यते॥
अन्वयः
हे सभाध्यक्ष! यथाग्रेणीरस्ति तथा त्वमसि उन्नेतृणां स्वावेशः सन्नेतस्यैतं राज्यं वित्तात्। हे राजन्! यथा ते त्वां राजपुरुषसमूहः सुपिप्पलाभ्य ओषधीभ्यो मध्वाऽनक्तु, एवं प्रजापुरुषसमूहोऽपि त्वां चानक्तु, त्वमग्रेण यशसा द्यामस्पृक्षो मध्यमेन नान्तरिक्षमाप्राः, उपरेण पृथिवीं प्राप्यैवाꣳदृहीः। देवः सविता सर्वप्रेरको जगदीश्वरस्त्वाऽधि स्थास्यति॥२॥
पदार्थः
(अग्रेणीः) यथाध्यापकाः शिष्यान् पिता स्वसन्तानान् वा पुरस्तादेव सुशिक्षया विद्यां प्रापयति, तथा (असि) (स्वावेशः) यथाप्तः शोभनं धर्ममाविशाति तथा नेता (उन्नेतॄणाम्) यथोन्नेतॄणां उत्कर्षप्रापयितॄणां राज्यं तथा (एतस्य) प्रकृतं राज्यं पालयितुम् (वित्तात्) विजानीहि (अधि) उपरिभावे (त्वा) त्वाम् (स्थास्यति) (देवः) अखिलराज्येश्वरः (त्वा) त्वाम् (सविता) सर्वस्य विश्वस्य जनिता (मध्वा) मधुरगुणेन (अनक्तु) सिञ्चतु (सुपिप्लाभ्यः) यथा सुष्ठु फलाभ्यः (त्वा) त्वाम् (ओषधीभ्यः) प्रसिद्धाभ्यः (द्याम्) विद्यान्यायप्रकाशम् (अग्रेण) पुरस्तात् (अस्पृक्षः) स्पृश। अत्र सर्वत्र लडर्थे लुङ्। (आ) समन्तात् (अन्तरिक्षम्) धर्मप्रचारस्यावकाशम् (मध्येन) मध्यमावस्थाविशेषेण (अप्राः) पिपृहि (पृथिवीम्) भूमिराज्यम् (उपरेण) उत्कृष्टनियमेन (अदृꣳहीः) प्राप्य वर्द्धस्व॥ अयं मन्त्रः (शत॰३। ७। १। ९) व्याख्यातः॥२॥
भावार्थः
नहि कश्चिज्जनो राजप्रजापुरुषैरस्वीकृतो राज्यमर्हति, न चापि राज्ञानादृतः साम्राज्यं कीर्त्यनुक्रमेण विना सैनापत्यं दण्डनेतृत्वं सर्वलोकाधिपतित्वं च॥२॥
विषयः
पुनः सोऽभिषिक्तः सभाध्यक्षः कथं प्रवर्त्तेतेत्युपदिश्यते॥
सपदार्थान्वयः
हे सभाध्यक्ष! यथाऽग्रेणी: यथाऽध्यापकाः शिष्यान् पिता स्वसन्तानान् वा पुरस्तादेव सुशिक्षया विद्यां प्रापयति तथा अस्ति, तथा त्वमसि। उन्नेतॄणां यथोन्नेतृणाम्=उत्कर्षप्रापयितृणां राज्यं तथा स्वावेश: यथाऽऽप्तः शोभनं धर्ममाविशति तथा नेता सन् एतस्य=एतं राज्यं प्रकृतं राज्यं पालयितुं वित्तात् विजानीहि। हे राजन्! यथा ते [त्वा]=त्वां राजपुरुषसमूहः सुपिप्पलाभ्यः यथा सुष्ठुफलाभ्यः औषधीभ्यः प्रसिद्धाभ्यो मध्वा मधुरगुणेन अनक्तु सिञ्चतु एवं प्रजापुरुषसमूहोऽपि [त्वा]=त्वां च अनक्तु सिञ्चतु। त्वमग्रेण पुरस्ताद् यशसा द्यां विद्यान्यायप्रकाशम् अस्पृक्षः स्पृश। मध्यमेन मध्यमाऽवस्थाविशेषेण अन्तरिक्षं धर्मप्रचारस्याऽवकाशम् आ+अप्राः समन्तात् पिपृहि,उपरेण उत्कृष्टनियमेन पृथिवीं भूमिराज्यं प्राप्येव अहँहीः प्राप्य वर्द्धस्व । देव: अखिलराज्येश्वरः सविता=सर्वप्रेरको जगदीश्वरः सर्वस्य विश्वस्य जनिता त्वा त्वाम् अधि+स्थास्यति उपरि स्थास्यति॥ ६ । २॥ [हे राजन्! यथा ते [त्वा]=त्वां राजपुरुषसमूहःअनक्तु, एवं प्रजापुरुषसमूहोऽपि [त्वा]=त्वां चानक्तु]
पदार्थः
(अग्रेणी:) यथाध्यापकाः शिष्यान् पिता स्वसन्तानान् वा पुरस्तादेव सुशिक्षया विद्यां प्रापयति तथा (असि) (स्वावेश:) यथाप्तः शोभनं धर्ममाविशति तथा नेता (उन्नेतृणाम्) यथोन्नेतृणां=उत्कर्षप्रापयितॄणां राज्यं तथा (एतस्य) प्रकृतं राज्यं पालयितुम् (वित्तात्) विजानीहि (अधि) उपरिभावे (त्वा) त्वाम् (स्थास्यति) (देव:) अखिलराज्येश्वरः (त्वा) त्वाम् (सविता) सर्वस्य विश्वस्य जनिता (मध्वा) मधुरगुणेन (अनक्तु) सिंचतु (सुपिप्पलाभ्यः) यथा सुष्ठुफलाभ्यः (त्वा) त्वाम् (औषधीभ्यः) प्रसिद्धाभ्यः (द्याम्) विद्यान्यायप्रकाशम् (अग्रेण) पुरस्तात् (अस्पृक्षः) स्पृश। अत्र सर्वत्रलडर्थे लुङ् (आ) समन्तात् (अन्तरिक्षम्) धर्मप्रचारस्यावकाशम् (मध्यमेन) मध्यमावस्थाविशेषेण (अप्राः) पिपृहि (पृथिवीम्) भूमिराज्यम् (उपरेण) उत्कृष्टनियमेन (अदृँहीः) प्राप्य वर्द्धस्व ॥ अयं मंत्रः शत० ३ । ७ । १ । ९ व्याख्यातः ॥ २॥
भावार्थः
न हि कश्चिज्जनो राजप्रजापुरुषरस्वीकृतो राज्यमर्हति, [त्वमग्रेण यशसा द्यामस्पृक्षः, मध्यमेनान्तरिक्षमाप्राः, उपरेण पृथिवीं प्राप्येवादृँहीः] न चापि राज्ञानादृतः साम्राज्यं कीर्त्यनुक्रमेण विना सैन्यापत्यं, दण्डनेतृत्वं, सर्वलोकाधिपतित्वं च ।। ६।२ ॥
भावार्थ पदार्थः
यशसा कीर्त्यनुक्रमेण।
विशेषः
शाकल्यः। सविता=ईश्वर:।। निचृद्गायत्री षड्जः। देवस्त्वेत्यस्य स्वराट् पंक्तिश्छन्द। पञ्चमः स्वरः ॥
हिन्दी (4)
विषय
फिर वह तिलक किया हुआ सभाध्यक्ष कैसे वर्त्ते, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥
पदार्थ
हे सभाध्यक्ष! जैसे (अग्रेणीः) पढ़ाने वाला अपने शिष्यों को वा पिता अपने पुत्रों को उन के पठनारम्भ से पहिले ही अच्छी शिक्षा से उन्हें सुशील जितेन्द्रिय धार्मिकतायुक्त करता है, वैसे हम सभी के लिये तू (असि) है, (उन्नेतृणाम्) जैसे उत्कर्षता पहुंचाने वालों का राज्य हो, वैसे (स्वावेशः) अच्छे गुणों में प्रवेश करने वाले के समान होकर तू (एतस्य) इस राज्य के पालने को (वित्तात्) जान। हे राजन्! जैसे (त्वा) तुझे सभासद् जन (सुपिप्पलाभ्यः) अच्छे-अच्छे फलों वाली (ओषधीभ्यः) औषधियों से (मध्वा) निष्पन्न किये हुए मधुर गुणों से युक्त रसों से (अनक्तु) सीचें, वैसे प्रजाजन भी तुझे सीचें। तू इस राज्य में अपने (अग्रेण) प्रथम यश से (द्याम्) विद्या और राजनीति के प्रकाश को (अस्पृक्षः) स्पर्श कर (मध्येन) मध्य अर्थात् तदनन्तर बढ़ाए हुए यश से (अन्तरिक्षम्) धर्म के विचार करने के मार्ग को (आप्राः) पूरा कर और (उपरेण) अपने राज्य के नियम से (पृथिवीम्) इस भूमि के राज्य को प्राप्त होकर (अदृꣳहीः) दृढ़ कर बढ़ता जा और (देवः) समस्त राजाओं का राजा (सविता) सब जगत् को अन्तर्यामीपन से प्रेरणा देने वाला जगदीश्वर (त्वा) तुझ को राजा करके तेरे पर (स्थास्यति) अधिष्ठाता होकर रहेगा॥२॥
भावार्थ
प्रजा पुरुषों के स्वीकार किये विना राजा राज्य करने को योग्य नहीं होता, तथा राजा आदि सभा जिस को आदर से न चाहे, वह मन्त्री होने को वा कोई पुरुष अपनी कीर्ति की उत्तरोत्तर दृढ़ता के विना सेना का ईश्वर, यथायोग्य न्याय से दण्ड करने अर्थात् न्यायाधीश होने और राज्य के मण्डल की ईश्वरता के योग्य नहीं हो सकता॥२॥
विषय
शकलीकरण
पदार्थ
१. गत मन्त्र की समाप्ति ‘प्रभु का निवासस्थान बनने’ से हुई है। यह अपने को प्रभु का निवासस्थान बनाकर निरन्तर उन्नति करता है। ( अग्रेणीः असि ) = तू अपने को आगे ले-चलता है। ( स्वावेशः ) = [ शोभनं धर्ममाविशति ] उत्तम धर्म को अपने में स्थापित करता है। ( उन्नेतॄणाम् ) = उत्कर्ष प्राप्त करानेवालों के ( एतस्य वित्तात् ) = इस उन्नति के मार्ग को तू जान। उन्नति के मार्ग पर चलने पर ( सविता देवः ) = वह प्रेरक देव ( त्वा ) = तेरा ( अधिस्थास्यति ) = पथ-प्रदर्शन करेगा। प्रभु तेरे अधिष्ठाता होंगे। वे प्रभु तुझे ( मध्वा ) = माधुर्य से अलंकृत करेंगे। माधुर्य से अलंकृत करने के लिए वे ( त्वा ) = तुझे ( सुपिप्पलाभ्यः ) = उत्तम फलवाली ( ओषधीभ्यः ) = ओषधि-वनस्पतियों के लिए ( अनक्तु ) = [ अञ्च् गम ] प्राप्त कराएँ, अर्थात् तू अपने जीवन में इन वनस्पतियों का ही प्रयोग कर, मांस का प्रयोग तुझे क्रूर स्वभाव का बनाएगा।
२. इस प्रकार वनस्पति भोजन करता हुआ तू ( अग्रेण ) = [ पुरस्तात् ] सबसे पहले तो ( द्याम् ) = विद्या के प्रकाश को ( अस्पृक्षः ) = स्पर्श करनेवाला बन, अर्थात् ऊँचे-से-ऊँचा ज्ञान प्राप्त कर। इस ज्ञान की प्राप्ति को ही तू अपना प्रथम कर्त्तव्य समझ।
३. ( अन्तरिक्षम् ) = अपने हृदयान्तरिक्ष का ( मध्येन ) = सदा मध्य मार्ग पर चलने से ( आप्राः ) = समन्तात् पूरण कर। सीमाओं से बचता हुआ, अति का वर्जन करता हुआ तू सदा मध्यमार्ग से चल। यह मध्यमार्ग ही हृदय की कमी को दूर करनेवाला है। ‘अति सर्वत्र वर्जयेत्’ यह तेरा नियम हो।
४. ( उपरेण ) [ उत्कृष्ट नियमेन—द० ] = उत्कृष्ट नियम से अथवा [ उपर nearer ] सदा प्रभु के समीप निवास से ( पृथिवीम् ) = इस शरीररूप पृथिवी को ( अदृंहीः ) = तूने दृढ़ बनाया है। प्रभु से दूर हुए, नियम भूले और शरीर रोगों का घर बना। शरीर के स्वास्थ्य के लिए ‘‘हिताशी स्यात् मिताशी स्यात् कालभोजी जितेन्द्रियः’’ इस नियम को अपनानेवाला व्यक्ति रोगों को खण्डशः करके नष्ट कर देता है—‘शकलयति इति शाकल्यः’ टुकड़े-टुकड़े कर देता है, अतः ‘शाकल्य’ कहलाता है। रोगों को ही नहीं, वासनाओं व अज्ञानों को भी तो यह विदीर्ण करता है, अतः इसका ‘शाकल्य’ नाम यथार्थ है।
भावार्थ
भावार्थ — हम आगे बढ़ें, प्रभु के अधिष्ठातृत्व में जीवन को मधुर बनाएँ। ज्ञान के द्वारा अज्ञान का खण्डन करें, मध्यमार्ग पर चलने से वासनाओं का विनाश कर दें, और उत्कृष्ट नियम से रोगों को भगा दें।
विषय
राजा, साध्य के कर्त्तव्य ।
भावार्थ
हे राजन् ! हे सभाध्यक्ष ! तू ( अग्रेणी: असि ) तू शिष्यों को गुरु के समान आगे ले चलनेवाला अग्रणी है। तू (उत् नेतृणाम् ) ऊपर ऊंचे मार्ग में ले चलनेवाले, उत्तम कोटि के नेताओं को भी ( स्वावेशः ) उत्तम रीति से सन्मार्ग में ले चलने और स्थापित करनेवाला है । तू ( एतस्य ) इस महान् राष्ट्र के पालन कार्य को ( वित्तात् ) भली प्रकार जान या प्राप्त कर । ( देवः सविता ) सबका प्रेरक महान् देव, राजा या परमेश्वर ( त्वा अधि स्थास्यति ) तेरे पर भी अधिष्ठाता के रूप में विद्यमान रहेगा । और वही (त्वा) तुझको ( मध्वा ) मधुरगुण या मधुविद्या, ज्ञान से ( आनक्तु ) आओ, चमकावे विद्वान् करे । और वही ( त्वा ) तुझको ( सुपिप्पलाभ्यः) उत्तम फलवती ( ओषधीभ्यः ) दाहजनक सामर्थ्य को धारण करने और दोषों को नाश करने वाली क्रियाओं से भी ( आनक्तु ) प्रकाशित करे । तू ( अग्रेण ) अपने अग्रगामी यश या सर्वोत्कृष्ट
गुण से ( द्याम् अस्पृचः) द्यौलोक या सूर्य को या प्रजा के उत्कृष्ट भाग को वशकर, छू, स्पर्श कर, सूर्यलोक के समान बन। ( मध्येन ) अपने मध्य, बीच के साधारण कार्यों से ( अन्तरिक्षम् अप्राः ) अन्तरिक्ष को, प्रजा के मध्यम जनों को पूर्ण करें, पालन कर । और ( उपरेण ) अपने शेष नीचे के भाग से या उत्कृष्ट नियत व्यवस्था से ( पृथिवीम् ) पृथिवी लोक के, या प्रजा के तीसरी श्रेणी के लोगों को ( अदृंहीः )दृढ. कर॥
अथवा अग्र से द्यौ अर्थात् विद्या और राजनीति को उन्नत कर, शेष बल से धर्म को और नियम से राज्य को पुष्ट कर ॥
टिप्पणी
२ - 'पुथिवीमपरेण इति महीधराभिमतः पाठः शाकल्य ऋषिः, सविता देवता । द० ॥ दिव्यग्रेणा० इति काण्व ० ॥ १ अग्रेणीरसि। २ देवस्त्वा।
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
शकलं सविता चात्वालं, यूपश्च सविता वा देवता । ( १ ) निचृद् गायत्री । षड्जः । ( २ ) स्वराट् पंक्ति: । धैवतः ॥
विषय
वह अभिषेक किया हुआ सभाध्यक्ष राजा कैसे वर्ते॥
भाषार्थ
हे सभाऽध्यक्ष राजन् ! जैसे (अग्रेणी:) अध्यापक शिष्यों को और पिता अपने सन्तानों को प्रथम ही उत्तम शिक्षा से विद्या प्राप्त कराता है, वैसे ही आप (असि) हो। और-- (उन्नेतृणाम्) उन्नति करने वालों के राज्य का तथा इस वर्त्तमान राज्य का पालन करने के लिए (स्वावेश:) आप्त पुरुष उत्तम धर्म में प्रवेश करने वाला नेता बनकर (एतस्य) इसके इस राज्य को (वित्तात्) जान। हे राजन्! जैसे [त्वा] तुझे राजपुरुष लोग (सुपिप्पलाभ्यः) उत्तम फल वाली (ओषधीभ्यः) औषधियों के (मध्वा) मधुर रस से (अनक्तु) सींचें, इस प्रकार प्रजा के लोग भी [त्वा] तुझे (अनक्तु) सींचा करें। तू (अग्रेण) पूर्व यश से (द्याम्) विद्या और न्यायप्रकाश का (अस्पृक्षः) स्पर्श कर। (मध्यमेन) मध्यम अवस्था से (अन्तरिक्षम्) धर्म प्रचार के अवसर को (आ+ अप्राः) चहूँ ओर से पूर्ण कर। (उपरेण) उत्तम नियम से (पृथिवीम्) भूमि के राज्य को प्राप्त करके (अदृँहीः) बढ़ा। (देव:) अखिल राज्य का स्वामी (सविता) सब का प्रेरक, सारे विश्व का उत्पादक जगदीश्वर (त्वा) तुझ को (अधि+स्थास्यति) ऊपर, ऊँचे आसन पर बैठाएगा।। ६।२॥
भावार्थ
राजा और प्रजा से अस्वीकृत कोई भी व्यक्ति राज्य नहीं कर सकता। और--राजा से तिरस्कृत साम्राज्य को तथा कीर्ति-परम्परा के बिना सेनापति, दण्ड-नेता तथा सब लोकों का अधिपति नहीं बन सकता ॥ ६॥ २ ॥
प्रमाणार्थ
(अस्पृक्षः) इस मन्त्र में सर्वत्र लट् अर्थ में लुङ् लकार है। इस मन्त्र की व्याख्या शत० (३। ७। १।९) में की गई है ॥ ६ । २ ॥
भाष्यसार
अभिषिक्त सभाध्यक्ष--जैसे अध्यापक अपने शिष्यों को वा पिता अपनी सन्तान को प्रथम से सुशिक्षित करता है इसी प्रकार सभाध्यक्ष प्रथम से ही सुशिक्षित होता है। यह सभाध्यक्ष उत्कर्ष पर पहुँचाने वाले लोगों का नेता बनकर राज्य का पालन करना जानता है। राजा लोग उत्तम फल वाली औषधियों से तथा मधुर पदार्थों से सभाध्यक्ष का सत्कार करें अर्थात् उसे सभाध्यक्ष स्वीकार करें इसी प्रकार प्रजा भी उसका सम्मान करे। क्योंकि राजा और प्रजा से अस्वीकृत, असम्मानित कोई भी व्यक्ति राज्य नहीं कर सकता। यश-परम्परा के बिना भी कोई व्यक्ति सेनापति, दण्डनेता और सर्वलोकाधिपति नहीं बन सकता इसलिये प्रथम यश से द्युलोक का स्पर्श करे अर्थात् विद्या और न्याय प्रकाश से अपने यश को बढ़ावे। दूसरे यश से अन्तरिक्ष को भरपूर करे अर्थात् धर्म प्रचार का सबको आकाश=अवकाश (अवसर) प्रदान करें। तीसरे यश से पृथिवी को बढ़ावे अर्थात् उत्कृष्ट नियमों से भूमि के राज्य का विस्तार करे। ऐसे आचरण करने से अखिल राज्य का स्वामी सबका प्रेरक, सकल विश्व का उत्पादक जगदीश्वर सभाध्यक्ष को सर्वोपरि विराजमान रखता है।। ६। २।।
मराठी (2)
भावार्थ
प्रजेने स्वीकारल्याखेरीज राजा राज्य करण्यायोग्य नसतो व राजा किंवा सभा ज्याचा आदर करत नाही तो मंत्री होण्यायोग्य नसतो किंवा कोणी व्यक्ती कीर्तिमान व सामर्थ्यवान असल्याखेरीज सेनापती बनू शकत नाही, तसेच यथायोग्य न्याय दिल्याखेरीज कोणी न्यायाधीश बनू शकत नाही व राज्यमंडळाचा प्रमुख होऊ शकत नाही.
विषय
त्या राज्यभिषिक्त (राजतिलक झालेल्या) राष्ट्राध्यक्षाने कसे वागावे, पुढील मंत्रात याविषयी उपदेश केला आहे -
शब्दार्थ
शब्दार्थ - हे सभाध्यक्ष, जसा एक आचार्य अध्यापक अथवा आपल्या शिष्यांना वा एक पिता आपल्या पुत्राला पठन-पाठन आरंभ होण्यापूर्वीच चांगले संस्कार व शिक्षण देऊन त्यांना सुशील, जितेंद्रिय आणि धर्माभिमुख करतो, तद्वत आम्हा (प्रजाजनांसाठी) आपण (असि) आहात. (उन्नेतृणाम्) जसे उत्कर्षाप्रत जाणारे एक राज्य असते, तसे आपण आम्हांस (स्वावेशाः) सद्गुणांकडे नेणारे व्हा आणि (एतस्य)या राज्याचे पालन करणारे होऊन या राज्याला प्रगतीकडे नेणारे आहांत, असे (वित्तात्) जाणा. हे राजन् (राष्ट्रध्यक्ष) (त्वा) आपणाला आपले सभासदजन लोकसभा, राज्यसभा आदीचे सदस्य) (सुपिप्पलाभ्यः) उत्कृष्ट फळ व प्रभाव असलेल्या (औषधीभ्यः) औषधींद्वारे (मध्वा) मधुर गुणांनीयुक्त अशा रसांद्वारे (अनक्तु) सिंचित करोत. (सभासदांनी राजा वा राष्ट्राध्यक्षाला मधुर वाणीने संबोधित करावे) त्या सभासदांप्रमाणे प्रजाजनांनी देखील सिंचित करावे (आपणास प्रिय व मदुर मानावे) आपण (अग्रेण) प्रथम हे करा की (घाम्) विद्या आणि राजनीतीचा प्रकाश (अस्पृक्षः) सर्वत्र प्रसृत करा (स्वतः तसे विद्यावान व राजनीतीनिपुण व्हा) नंतर (मद्यमेन) प्रथम अवस्थेनंतर आपल्या यशाला दुसर्या मध्यम स्थितीस आणा (अन्तरिक्षम्) धर्ममार्गाला (आप्राः) पूर्ण करा आणि नंतर (उपरेण) आपल्या उत्तम शासन नियमादीद्वारे (पृथिवीम्) समस्त पृथ्वीचे राज्य प्राप्त करून (अहम्घीः) दृढतेने वाढतच राहा. (देवः) समस्त राजांचा राजा (सविता) सर्वांना प्रेरणा देणारा असा जो अंतर्यामी परमेश्वर आहे, तो (त्वा) आपणाला राज्यपद देऊन आपणांवर (स्थास्यति) अधिष्ठाता म्हणून राहील. (उत्तम राज्य केल्यामुळे परमेश्वराची प्रेरणा व कृपा आपणांस प्राप्त होईल) ॥2॥
भावार्थ
भावार्थ - प्रजाजनांनी मान्य वा स्वीकार्य न केल्यास असा राजा राज्य करण्यासाठी पात्र ठरत नाही. (प्रजेस प्रिय व निर्वाचित राजा (राष्ट्राध्यक्ष) राज्यकारभार करण्यास पात्र ठरतो) त्याच प्रमाणे राजा व राजसभा ज्या व्यक्तीस आदरणीय मानत नाही, अशी अमान्य व्यक्ती मंत्री होऊ शकत नाही. कोणी वीर पुरुष की ज्याच्या पराक्रमाची कीर्ती उत्तरोत्तर वाढत नाही, असा सैन्यधिकारी सेनाध्यक्ष होण्यास पात्र नाही. तसे न्यायाने निर्णय न देणारा व यथोचित दंड न देणारा न्यायाधीश होऊ शकत नाही आणि अशी अपात्र कोणीही व्यक्ती राज्याच्या (देशाच्या) मंत्रिमंडलात समाविष्ट होण्यास पात्र होत नाही. ॥2॥
इंग्लिश (3)
Meaning
O king, thou art our leader ; thou putteth upon the path of rectitude, even the leaders of a high order. Know thou this art of government. God the creator will rule over thee. Just as the state officials anoint thee with sweet juices and flower-laden herbs, so should the subjects do. Thy first duty is to undertake the spread of knowledge and the administration of justice. Thy second duty is to propagate religious truths. Thy foremost duty is to strengthen thy rule over the Earth.
Meaning
You are the leader on top of all those taking this polity high. Settled with confidence in your Dharma, know well this polity, this economy, and the people. Savita, blazing lord of power, light and generosity, would shower His blessings and protection from above. May the Lord anoint you with honey and bless you with nectareous herbs. With top initiative, touch the heaven (in matters of justice and enlightenment). At the middle level, fill the sky with peace, security and Dharmic conduct. At the ground level, strengthen the earth (with food, planning and employment).
Translation
You are the leader. You are a comfortable support for the senior leaders. Know this. He would stand superior to you. (1) May the creator Lord enrich you with honey;(2) Also with plants laden with nice fruit. (3) May you touch the heaven with your topmost point; fill the mid-space with your middle; and steady the earth with your bаsе. (4)
Notes
Agrenih, अग्ने नयति इति अग्रेणी, one who leads people forward; leader of people or of the House. Svavesah, सु त्रावेश: सुष्ठु आवेशयति य; स:, a comfortable support. Uparena, with your base. Supippalabhyah, having nice fruit or berries.
बंगाली (1)
विषय
পুনঃ সোऽভিষিক্তঃ সভাধ্যক্ষঃ কথং প্রবর্ত্তেতেত্যুপদিশ্যতে ॥
পুনরায় সে তিলক কৃত অভিষিক্ত সভাধ্যক্ষ কীরকম ব্যবহার করিবেন এই বিষয়ের উপদেশ পরবর্ত্তী মন্ত্রে করা হইয়াছে ॥
पदार्थ
পদার্থঃ- হে সভাধ্যক্ষ ! যেমন (অগ্রেণী) অধ্যাপক নিজ শিষ্যদিগকে অথবা পিতা নিজ পুত্রদিগকে তাহাদিগের পঠনারম্ভের প্রথমেই সুশিক্ষা দ্বারা তাহাদিগকে সুশীল, জিতেন্দ্রিয় ধার্মিকতাযুক্ত করে সেইরূপ আমাদের সকলের জন্য তুমি (অসি) আছো । (উন্নেতৃৃণাম্) যেমন উৎকর্ষতা উপস্থিত কারীদিগের রাজ্য হউক সেইরূপ (স্বাবেশঃ) ভাল-ভাল গুণে প্রবেশকারীদিগের সমান হইয়া তুমি (এতস্য) এই রাজ্যের পালনকে (বিত্তাৎ) জান । হে রাজন্ । যেমন (স্বা) তোমরা সভাসদ্গণ (সুপিপ্পলাভ্যঃ) ভাল ভাল ফলযুক্ত (ওষধীভ্যঃ) ঔষধিসকলের দ্বারা (মধ্বা) নিষ্পন্ন কৃত মধুর গুণযুক্ত রস দ্বারা (অনক্তু) সিঞ্চন করিবে সেইরূপ প্রজাগণ ও তোমাকে সিঞ্চন করুক । তুমি এই রাজ্যে স্বীয় (অগ্রেণ) প্রথম যশ দ্বারা (দ্যাম্) বিদ্যা ও রাজনীতির প্রকাশকে (অস্পৃক্ষঃ) স্পর্শ কর । (মধ্যমেন) মধ্য অর্থাৎ তদন্তর বৃদ্ধি প্রাপ্ত যশ দ্বারা (অন্তরিক্ষম্) ধর্মের বিচার করিবার মার্গকে (আপ্রাঃ) পূর্ণ কর এবং (উপরেণ) নিজ রাজ্যের নিয়ম দ্বারা (পৃথিবীম্) এই ভূমির রাজ্য প্রাপ্ত হইয়া (অদৃহী) দৃঢ়পূর্বক অগ্রসর হইও না এবং (দেবঃ) সমস্ত রাজাদিগের রাজা (সবিতা) সব জগৎকে অন্তর্য্যামীত্ব দ্বারা প্রেরণকর্তা জগদীশ্বর (ত্বা) তোমাকে রাজা করিয়া তোমার উপর (স্থাস্যতি) অধিষ্ঠাতা হইয়া থাকিবে ॥ ২ ॥
भावार्थ
ভাবার্থঃ- প্রজা পুরুষদিগের স্বীকৃতি বিনা রাজা রাজ্য করিবার যোগ্য হয়না তথা রাজাদি সভা যাহাকে আদরপূর্বক না চাহিবে সে মন্ত্রী হওয়ার অথবা কোন পুরুষ নিজের কীর্ত্তিকে উত্তরোত্তর দৃঢ়তা বিনা সেনার ঈশ্বর যথাযোগ্য ন্যায় পূর্বক দন্ড করিবার অর্থাৎ ন্যায়াধীশ হওয়ার এবং রাজ্য মণ্ডলের স্বামী হওযার যোগ্য হইতে পারে না ॥ ২ ॥
मन्त्र (बांग्ला)
অ॒গ্রে॒ণীর॑সি স্বাবে॒শऽউ॑ন্নেতৃৃ॒ণামে॒তস্য॑ বিত্তা॒দধি॑ ত্বা স্থাস্যতি দে॒বস্ত্বা॑ সবি॒তা মধ্বা॑নক্তু সুপিপ্প॒লাভ্য॒স্ত্বৌষ॑ধীভ্যঃ । দ্যামগ্রে॑ণাস্পৃক্ষ॒ऽআऽন্তরি॑ক্ষং॒ মধ্যে॑নাপ্রাঃ পৃথি॒বীমুপ॑রেণাদৃꣳহীঃ ॥ ২ ॥
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
অগ্রেণীরিত্যস্য শাকল্য ঋষিঃ । সবিতা দেবতা । নিচৃদ্গায়ত্রী ছন্দঃ । ষড্জঃ স্বরঃ । দেবস্ত্বেত্যস্য স্বরাট্ পংক্তিশ্ছন্দঃ ।
ধৈবতঃ স্বরঃ ॥
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal