English
यजुर्वेद - अध्याय 11/ मन्त्र 58
ऋषिः - सिन्धुद्वीप ऋषिः
देवता - वसुरुद्रादित्यविश्वेदेवा देवताः
छन्दः - पूर्वाद्धस्य स्वराट्संकृतिः, उत्तरार्धस्याभिकृतिः
स्वरः - गान्धारः, ऋषभः
4
वस॑वस्त्वा कृण्वन्तु गाय॒त्रेण॒ छन्द॑साऽङ्गिर॒स्वद् ध्रु॒वासि॑ पृथि॒व्यसि धा॒रया॒ मयि॑ प्र॒जा रा॒यस्पोषं॑ गौप॒त्यꣳ सु॒वीर्य॑ꣳ सजा॒तान् यज॑मानाय रु॒द्रास्त्वा॑ कृण्वन्तु॒ त्रैष्टु॑भेन॒ छन्द॑साऽङ्गिर॒स्वद् ध्रु॒वास्य॒न्तरि॑क्षमसि धा॒रया॒ मयि॑ प्र॒जा रा॒यस्पोषं॑ गौप॒त्यꣳ सु॒वीर्य॑ꣳ सजा॒तान् यज॑मानायाऽऽदि॒त्यास्त्वा॑ कृण्वन्तु॒ जाग॑तेन॒ छन्द॑साऽङ्गिर॒स्वद् ध्रु॒वासि॒ द्यौर॑सि धा॒रया॒ मयि॑ प्र॒जा रा॒यस्पोषं॑ गौप॒त्यꣳ सु॒वीर्य॑ꣳ सजा॒तान् यज॑मानाय विश्वे॑ त्वा दे॒वाः वैश्वा॑न॒राः कृ॑ण्व॒न्त्वानु॑ष्टुभेन॒ छन्द॑साऽङ्गिर॒स्वद् ध्रु॒वासि॒ दिशो॑ऽसि धा॒रया॒ मयि॑ प्र॒जा रा॒यस्पोषं॑ गौप॒त्यꣳ सु॒वीर्य॑ꣳ सजा॒तान् यज॑मानाय॥५८॥
स्वर सहित पद पाठवस॑वः। त्वा॒। कृ॒ण्व॒न्तु॒। गा॒य॒त्रेण॑। छन्द॑सा। अ॒ङ्गि॒र॒स्वत्। ध्रु॒वा। अ॒सि॒। पृ॒थि॒वी। अ॒सि॒। धा॒रय॑। मयि॑। प्र॒जामिति॑ प्र॒ऽजाम्। रा॒यः। पोष॑म्। गौ॒प॒त्यम्। सु॒वीर्य्य॒मिति॑ सु॒ऽवीर्य्य॑म्। स॒जा॒तानिति॑ सऽजा॒तान्। यज॑मानाय। रु॒द्राः। त्वा॒। कृ॒ण्व॒न्तु। त्रैष्टु॑भेन। त्रैस्तु॑भे॒नेति॒ त्रैऽस्तु॑भेन। छन्द॑सा। अ॒ङ्गि॒र॒स्वत्। ध्रु॒वा। अ॒सि॒। अ॒न्तरि॑क्षम्। अ॒सि॒। धा॒रय॑। मयि॑। प्र॒जामिति॑ प्र॒ऽजाम्। रा॒यः। पोष॑म्। गौ॒प॒त्यम्। सु॒वीर्य्य॒मिति॑ सु॒ऽवीर्य्य॑म्। स॒जा॒तानिति॑ सऽजा॒तान्। यज॑मानाय। आ॒दि॒त्याः। त्वा॒। कृ॒ण्व॒न्तु॒। जाग॑तेन। छन्द॑सा। अ॒ङ्गि॒र॒स्वत्। ध्रु॒वा। अ॒सि॒। द्यौः। अ॒सि॒। धा॒रय॑। मयि॑। प्र॒जामिति॑ प्र॒ऽजाम्। रा॒यः। पोष॑म्। गौ॒प॒त्यम्। सु॒वीर्य॒मिति॑ सु॒वीर्य॑म्। स॒जा॒तानिति॑ सऽजा॒तान्। यज॑मानाय। विश्वे॑। त्वा॒। दे॒वाः। वै॒श्वा॒न॒राः। कृ॒ण्व॒न्तु॒। आनु॑ष्टुभेन। आनु॑स्तुभे॒नेत्यानु॑ऽस्तुभेन। छन्द॑सा। अ॒ङ्गि॒र॒स्वत्। ध्रु॒वा। अ॒सि॒। दिशः॑। अ॒सि॒। धा॒रय॑। मयि॑। प्र॒जामिति॑ प्र॒ऽजाम्। रा॒यः। पोष॑म्। गौ॒प॒त्यम्। सु॒वीर्य॒मिति॑ सु॒ऽवीर्य॑म्। स॒जा॒तानिति॑ सऽजा॒तान्। यज॑मानाय ॥५८ ॥
स्वर रहित मन्त्र
वसवस्त्वा कृण्वन्तु गायत्रेण च्छन्दसाङ्गिरस्वद्धरुवासि पृथिव्यसि धारया मयि प्रजाँ रायस्पोषङ्गौपत्यँ सुवीर्यँ सजातान्यजमानाय रुद्रास्त्वा कृण्वन्तु त्रैष्टुभेन च्छन्दसाङ्गिरस्वद्धरुवास्यन्तरिक्षमसि धारया मयि प्रजाँ रायस्पोषङ्गौपत्यँ सुवीर्यँ सजातान्यजमानायादित्यास्त्वा कृण्वन्तु जागतेन च्छन्दसाङ्गिरस्वद्धरुवासि द्यौरसि धारया मयि प्रजाँ रायस्पोषङ्गौपत्यँ सुवीर्यँ सजातान्यजमानाय विश्वे त्वा देवा वैश्वानराः कृण्वन्त्वानुष्टुभेन छन्दसाङ्गिरस्वद्धरुवासि दिशोसि धारया मयि प्रजाँ रायस्पोषङ्गौपत्यँ सुवीर्यँ सजातान्यजमानाय ॥
स्वर रहित पद पाठ
वसवः। त्वा। कृण्वन्तु। गायत्रेण। छन्दसा। अङ्गिरस्वत्। ध्रुवा। असि। पृथिवी। असि। धारय। मयि। प्रजामिति प्रऽजाम्। रायः। पोषम्। गौपत्यम्। सुवीर्य्यमिति सुऽवीर्य्यम्। सजातानिति सऽजातान्। यजमानाय। रुद्राः। त्वा। कृण्वन्तु। त्रैष्टुभेन। त्रैस्तुभेनेति त्रैऽस्तुभेन। छन्दसा। अङ्गिरस्वत्। ध्रुवा। असि। अन्तरिक्षम्। असि। धारय। मयि। प्रजामिति प्रऽजाम्। रायः। पोषम्। गौपत्यम्। सुवीर्य्यमिति सुऽवीर्य्यम्। सजातानिति सऽजातान्। यजमानाय। आदित्याः। त्वा। कृण्वन्तु। जागतेन। छन्दसा। अङ्गिरस्वत्। ध्रुवा। असि। द्यौः। असि। धारय। मयि। प्रजामिति प्रऽजाम्। रायः। पोषम्। गौपत्यम्। सुवीर्यमिति सुवीर्यम्। सजातानिति सऽजातान्। यजमानाय। विश्वे। त्वा। देवाः। वैश्वानराः। कृण्वन्तु। आनुष्टुभेन। आनुस्तुभेनेत्यानुऽस्तुभेन। छन्दसा। अङ्गिरस्वत्। ध्रुवा। असि। दिशः। असि। धारय। मयि। प्रजामिति प्रऽजाम्। रायः। पोषम्। गौपत्यम्। सुवीर्यमिति सुऽवीर्यम्। सजातानिति सऽजातान्। यजमानाय॥५८॥
विषय - यानंतर स्त्री-पुरुषांनी काय करून काय करावे (कोणते कर्म करून नंतर काय काय करावे) (कर्त्तव्यादी) - याविषयी पुढील मंत्रात कथन केले आहे -
शब्दार्थ -
शब्दार्थ - ( या मंत्रात पति-पत्नीतील संवादाच्या रुपाने संवादात्मक शैलीमध्ये दोघांच्या कर्तव्यांविषयी विवेचन केले आहे) (विहापूर्वी एकमेकाची निवड करण्याविषयी वर्णन आहे)-(कुमार ब्रह्मचारी म्हणतो) हे ब्रह्मचारिणी कुमारी, तू (अंगिरस्वत्) धनंजय नामक प्राणवायूसामान (ध्रुवा) निश्चल (वा दृढनिश्चयी) (असि) आहेस आणि (पृथिव्यसि) सर्वथा अत्यंत सुखकारक आहेस, म्हणून (त्वा) तुला (गायत्रेण) वेदांमधे विद्यान केलेल्या (छन्दसा) गायत्री आदी छंदांद्वारा (रसव:) चोवीस वर्ष ब्रह्मचर्य धारण केलेल्या विद्वानांनी तुला माझी पत्नी (कृण्वन्तु) करावे (माझ्याशी तुझ्या विवाहाला मान्यता द्यावी) (कुमारी ब्रह्मचारिणी म्हणते-) ^1) हे कुमार ब्रह्मचारी, तू (अंगिरस्वत्) प्राणवायूप्रमाणे निश्चल आहेस आणि (पृथिवी) पृथ्वीप्रमाणे क्षमाशील (असि) आहेस, म्हणून (त्वा) तुला (वसव:) वसुसंज्ञक विद्वज्जनांनी (गायत्रेण) वेदात प्रतिपादित केलेल्या (छन्दसा) गायत्री आदी छंदांनी तुला माझा पती (कृण्वन्तु) करावे (मान्यता वा स्वीकृती द्यावी) ^2) पती झाल्यानंतर आता तू मयि) माझ्यात म्हणजे तुझ्या पत्नीद्वारे (प्रजाम्) सुंदर संतानांना (जन्म दे) (तसेच माझ्यासह) (शय:) धनाची (पोषम्) अधिकता आणि (गौपत्यम्) गौ, भूमी आणी मधुरवाणीचा स्वामी हो आणि (सुखीय्यम्) सुंदर पराक्रमाची (धारम) स्थापना कर (पराक्रम करून दाखव)^3) आता मी व तू दोघे (सजातान्) एक गर्भाशयातून उत्पन्न आपल्या सर्व संतानांना (तुझ्या माझ्या मुला-मुलीनां) (यममानाय) विद्या प्रदान करणार्‍या आचार्याकडे विद्याग्रहणासाठी पाठवू.^4) (पती म्हणतो हे पत्नी, तू (अड्निरस्वत्) आकाशाप्रमाणे (धु्रवा) निश्चल (असि) आहेस आणि (अन्तरिक्षम्) अमर प्रेमवती (असि) आहेस. अशा (त्वा) तुला (रुद्रा:) रुद्रसंज्ञक चव्वेचाळीस वर्षापर्यंत ब्रह्मचर्याचे पालन करणारे विद्वज्जन (त्रैष्टुभेन) वेदात वर्णिलेल्या त्रिष्टुप् छंदाद्वारे माझी पत्नी (कृष्णन्तु) करोत (वा आशीर्वाद देवोत).^5) (पत्नी म्हणते) हे वीर पुरुषा, तू आकाशाप्रमाणे निश्चल आहेस आणि माझ्यावर तुझे प्रेम दृढ आहे. तुला देखील चव्वेचाळीस वर्ष ब्रह्मचर्य पालन करणार्‍या विद्वानांनी वेदात प्रतियादित त्रिष्टुप् छंदाद्वारे माझा पती म्हणून मान्यता द्यावी (वा आशीर्वाद द्यावा.) असा तू (मयि) माझ्यासह म्हणजे तुझ्या प्रिय प्रत्नीसह (प्रजाम्) बल, सत्य आणि धर्म यांनी संयुक्त अशा संतानांना जन्म दे, (राय:) राज्यलक्ष्मी म्हणजे धनसंपत्तीची (पोषम्) पुष्टीवा आधिक्य होऊ दे, (मौपव्यम्) अध्यापनाचा स्वामी हो आणि (सुवीर्य्यम्) प्रशंसनीय पराक्रम (धारय) धारण कर. यानंतर मी व तू दोघे (सजातान्) एक गर्भातून उत्पन्न आपल्या सर्व संतानांना (सर्व भावंडाना) उत्तम विद्या-ज्ञान प्राप्त करण्यासाठी (यजमानाय) अंग-उपांगसहित वेद शिकविणार्‍या अध्यापकाला सोपवू. ^6) (पती म्हणतो) हे विदुषी पत्नी, तू (अंगिस्तचत्) आकाशाप्रमाणे (ध्रुवा) अचल (असि) आहेस आणि (द्यौ:) सूर्यासम प्रकाशमान (कीर्तिमान) (असि) आहेस. (त्वा) तुला (आदित्या:) अठ्ठेचाळीस वर्षापर्यंत ब्रह्मचर्य धारण करून पूर्ण विद्या व शक्ती प्राप्त केलेल्या आप्त आणि सत्यवादी धर्मात्मा विद्वज्जनांनी (जागतेन) वेदातील जगती छंदांनी तुला माझी पत्नी म्हणून मान्यता द्यावी.^7) (पत्नी म्हणते) हे विद्वान पुरुष, (पती) तू आकाशाप्रमाणे दृढ व सूर्यासम तेजस्वी आहेत, तुला अठ्ठेचाळीस वर्ष ब्रह्मचर्य-पालन करणारे पूर्णविद्यावान धर्मात्मा जनांनी तू (मयि) वैदोन्त जराती छंदाद्वारे माझा पती म्हणून मान्यता द्यावी. तुझ्या प्रिय भार्येसह (प्रजाम्) शुभगुणयुक्त संतानांना जन्म द्यावा-तसेच (राय:) चक्रवर्ती राज्यलक्ष्मी (पोषम्) पुष्कळतेने मिळवून (गौपत्यम्) संपूर्ण विद्यांचे स्वामित्व आणि (सुवीर्यम्) प्रशंसनीय पराक्रम (धारय) धारण कर (उत्तम संतती, राज्य विद्या आणि पराक्रमाची स्वामी हो) मी व तू दोघे (सजातान्) आपल्या संततीला जन्मापासून उपदेश देऊन सर्व विद्याग्रहण करण्यासाठी (यजमानाय) क्रिया-कौशल्यासह सर्व विद्या विकविणार्‍या आचार्याकडे सोपवू. ^8) (पति म्हणतो) हे सुंदर आणि ऐश्वर्यवती पत्नी, तू (अड्गिरस्वत्) सूत्रात्मा प्राणावायूप्रमाणे (ध्रुवा) निश्चल (असि) आहेस. आणि (दिश:) सर्व दिशांमधे जिची कीर्ति आहे अशी (असि) आहेस. अशा तुला (वैश्वामरा:) मनुष्यांत शोभून दिसणारे (विश्वे) सर्व (देवा:) उपदेशक विद्वाजनंनानी (अनुष्टुभेन) वेदातील (छन्दसा) अनुष्टुप् छंदाने माझ्याअधीन (कृष्वन्तु) करावे. ^9) (पत्नी म्हणते) हे पुरुष (पती) तू सूत्रात्मा वायू-प्रमाणे स्थित आहेस आणि दिश:) सर्व दिशांमधे कीर्तिवान (असि) आहेस. (त्वा) तूला सर्वजनांत प्रकाशमान अशा विद्वज्जनांनी माझ्या अधीन करावे. आणि (मवि) माझ्यात वा माझ्यासह (प्रजाम्) सुलक्षणी संतानांना जन्म दे आणि (राय:) सर्व ऐश्वर्याचे (पोषम्) पूर्णत्व आणि गौपत्यम्) वाणीचे चातुर्य आणि (सुवीर्य्यम्) शोभम पराक्रम (धारय) धारणकर. मी व तू श्रेष्ठ उपदेश मिळण्याकरिता (सजातान्) आपल्या संततीला (मुला-मुलीला) यजमानाय) भत्योपदेशक अध्यापकाकडे सोपवावे. (गुरुकुलात अध्ययनासाठी पाठवावे) ॥58॥
भावार्थ - भावार्थ - या मंत्रात उपमा अलंकार आहे. ज्या स्त्री-पुरुषात एकमेकाची नीट परीक्षा करून ऐकमेकाविषयी दृढ प्रीतिभाव निर्माण झाला असेल, तेव्हा त्या दोघांनी वेदोक्त पद्धतीने यज्ञाचे आयोजन करून वेदोक्त नियमांनुसार विवाह करून धर्माप्रमाणे सन्तानें उत्पन्न करावीत. जेव्हां त्यांची मुलें, कन्या तसेच पुत्र, आठ वर्षाचे होतील, तेव्हा आईवडीलांनी त्यांना उत्तम विद्या-ज्ञान द्यावे. त्यानंतर मुलांना ब्रह्मचर्य धारण करवून विद्याध्ययनासाठी आपल्या घरापासून खूप दूर असलेल्या (गुरुकुलात) आप्त विद्वान पाठशाळेत मुलांना व आप्त विद्वान पाठशाळेत मुलीना पाठवून द्यावे. तिथे मुलांकरिता जेवढे धन व्यय करण्याची आवश्यकता वा नियम असेल, त्याप्रमाणे खर्च करावा. कारण की आपल्या मुलामुलीला विद्यादान देणे वा करविणे यासारखा उपकार वा धर्म इतर कोणताही नाही. म्हणून या विद्यादानाची व्यवस्था अवश्य करावी. ॥58॥
इस भाष्य को एडिट करेंAcknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal