English
यजुर्वेद - अध्याय 11/ मन्त्र 66
ऋषिः - विश्वामित्र ऋषिः
देवता - अग्न्यादयो मन्त्रोक्ता देवताः
छन्दः - विराड्ब्राह्मी त्रिष्टुप्
स्वरः - धैवतः
2
आकू॑तिम॒ग्निं प्र॒युज॒ꣳ स्वाहा॒ मनो॑ मे॒धाम॒ग्निं प्र॒युज॒ꣳ स्वाहा॑ चि॒त्तं विज्ञा॑तम॒ग्निं प्र॒युज॒ꣳ स्वाहा॑ वा॒चो विधृ॑तिम॒ग्निं प्र॒युज॒ꣳ स्वाहा॑ प्र॒जाप॑तये॒ मन॑वे॒ स्वाहा॒ऽग्नये॑ वैश्वान॒राय॒ स्वाहा॑॥६६॥
स्वर सहित पद पाठआकू॑तिमित्याऽकू॑तिम्। अ॒ग्निम्। प्र॒युज॒मिति॑ प्र॒ऽयुज॑म्। स्वाहा॑। मनः॑। मे॒धाम्। अ॒ग्निम्। प्र॒युज॒मिति॑ प्र॒ऽयुज॑म्। स्वाहा॑। चि॒त्तम्। विज्ञा॑त॒मिति॒ विऽज्ञा॑तम्। अ॒ग्निम्। प्र॒युज॒मिति॑ प्र॒ऽयुज॑म्। स्वाहा॑। वा॒चः। विधृ॑ति॒मिति॒ विऽधृ॑तिम्। अ॒ग्निम्। प्र॒युज॒मिति॑ प्र॒ऽयुज॑म्। स्वाहा॑। प्र॒जाप॑तय॒ इति॑ प्र॒जाऽप॑तये। मन॑वे। स्वाहा॑। अ॒ग्नये। वै॒श्वा॒न॒राय॑। स्वाहा॑ ॥६६ ॥
स्वर रहित मन्त्र
आकूतिमग्निम्प्रयुजँ स्वाहा मनो मेधामग्निम्प्रयुजँ स्वाहा चित्तँविज्ञातमग्निम्प्रयुजँ स्वाहा वाचो विधृतिमग्निम्प्रयुजँ स्वाहा प्रजापतये मनवे स्वाहाग्नये वैश्वानराय स्वाहा ॥
स्वर रहित पद पाठ
आकूतिमित्याऽकूतिम्। अग्निम्। प्रयुजमिति प्रऽयुजम्। स्वाहा। मनः। मेधाम्। अग्निम्। प्रयुजमिति प्रऽयुजम्। स्वाहा। चित्तम्। विज्ञातमिति विऽज्ञातम्। अग्निम्। प्रयुजमिति प्रऽयुजम्। स्वाहा। वाचः। विधृतिमिति विऽधृतिम्। अग्निम्। प्रयुजमिति प्रऽयुजम्। स्वाहा। प्रजापतय इति प्रजाऽपतये। मनवे। स्वाहा। अग्नये। वैश्वानराय। स्वाहा॥६६॥
विषय - त्या स्त्री-पुरुष (पति-पत्नी) यांनी काय करावे, याविषयी पुढील मंत्रात प्रतिपादन केले आहे -
शब्दार्थ -
शब्दार्थ - हे स्त्री-पुरुषहो (गृहस्थाश्रमातील पति-पत्नी) तुम्ही वेदाच्या गायत्री आदी मंत्राद्वारे आणि (स्वाहा) सत्यक्रियेद्वारे (आकृतिम्) उत्साह (ऊर्जा आणि शक्ती) देणार्‍या तसेच (प्रयुजम्) (कार्य व पुरुषार्थ करण्यासाठी) प्रेरणा देणार्‍या अग्निम्) भौतिक अग्नीला (टीप: या मंत्रात वाक्यपूर्तीसाठी प्रत्येक वाक्यंशानंतर (आघृन्दतु) मागील मंत्रातील या क्रियापदाचा प्रयोग अनुवादासाठी आवश्यक आहे) अग्नीला (आधृन्दतु) चांगल्याप्रकारे शुध्द करा. (त्यांचा योग्य त्या पद्धतीने उपयोग घ्या). (स्वाहा) सत्यवाणीद्वारे (मन:) इच्छेची साधने (आधृन्तु) शुद्ध करा. (प्राप्त करा) आणि मेधाम्) बुद्धीद्वारे (प्रयुजम्) उपयोग व येणार्‍या (अग्निम्) विद्युतेला शुद्ध करा. (स्वाहा) व्यवहाराद्वारे (विज्ञातम्) जाणून घेतलेल्या विषयाचा (प्रयुजम्) प्रायोगित व्यावहारिक उपयोग करून (अग्निय्) अग्नीप्रमाणे प्रदीप्त चित्ताला (आछृन्दतु) शुद्ध करा (प्रथम चित्राचे स्वरूप जाणून घ्या, नंतर त्याचा उपयोग सांसरिक कार्ये करण्यास कसा करावा, याकडे मन वळवा वा लक्ष द्या) (स्वाहा) योगक्रियेद्वारे (वाच:) आपल्या वाणीला शुद्ध करा. (विधृतिम्) मनातील विविध धारणा (कल्पना व विचार) यांद्वारे (प्रयुजम्) प्रायोगिक रुपाने (अग्निम्) योगाभ्यासाद्वारा उत्पन्न विद्युतेला (मनातील ऊर्जेला) शुद्ध करा. (प्रजापतये) लोकांचा स्वामी वा मार्गदर्शक जो (मनवे) मननशील मनुष्य आहे, त्यासाठी (स्वाहा) सत्यवाणी शुद्ध करा. आणि (अग्नये) विज्ञानस्वरूप (वैश्यानराय) सर्व मनुष्यांमध्ये जो प्रकाशित वा व्याप्त परमेश्वर आहे, त्यासाठी (स्वाहा) धर्मयुक्त आचरण करीत निरंतर स्वत:चे जीवन आधृन्दतु) शुद्ध करा. ॥66॥
भावार्थ - भावार्थ - या मंत्रात पूर्वीच्या मंत्रातून ‘आधृन्दतु’ या शब्दाची अनुवृत्ती केली आहे. (अर्थात् मंत्रात तो शब्द नाही, पण अर्थपूर्तीसाठी तो शब्द आवश्यक असल्यामुळे भाष्यामध्ये त्याचा प्रयोग केला आहे.) मनुष्यांसाठी हे उचित व हितकर आहे की त्यांनी परिश्रमपूर्वक वेदादि शास्त्रांचे अध्ययन करावे. मनातील उत्साह द्विगुणित करून लौकिक व्यवहार आणि परमार्थ दोन्हीसाठी आवश्यक क्रिया-पद्धती शिकाव्यात आणि अशाप्रकारे इहलोकी परलोकी (नि:श्रेयस-मोक्ष स्थितीत) सुख प्राप्त करावे. ॥6॥
इस भाष्य को एडिट करेंAcknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal